وضعیت فناوری اطلاعات ایران و جهان در سال جدید

بدیهی است که به منظور پیش بینی وضعیت بازار در زمینه فناوری اطلاعات که تابع و متاثر از انبوهی از مولفه ها و متغیرهای متنوع و پیچیده است, به ابزار و ادوات و از آن مهمتر, امکاناتی نیاز است که عموما سازمان های خاصی در جهان از اینگونه توانایی ها برخوردارند

بدیهی است که به‏منظور پیش‏بینی وضعیت بازار در زمینه فناوری اطلاعات که تابع و متاثر از انبوهی از مولفه‏ها و متغیرهای متنوع و پیچیده است، به ابزار و ادوات و از آن مهمتر، امکاناتی نیاز است که عموما سازمان‏های خاصی در جهان از اینگونه توانایی‏ها برخوردارند. بدین جهت، پیش از اظهارنظر در خصوص آینده فناوری اطلاعات ایران در سال پیش رو (۱۳۸۹)، لازم می‏دانم نخست به اتفاق نگاهی بیندازیم به نقطه نظرات و دیدگاه‏های برخی از نهادهای معتبر و شناخته شده بین‏المللی که این بازار را در ابعاد کلان به‎‏صورت کارشناسی مورد سنجش و ارزیابی قرار داده و در در نتیجه می‏شود به آن استناد کرد.

طبق پیش‎بینی شرکت تحقیقاتی و مشاوره‏ای گارتنر که یک منبع بسیار معتبر در این عرصه به‏شمار می‏آید، انتظار می‏رود که بازار فناوری اطلاعات جهانی در سال ۲۰۱۰ مجددا راه خود را به سمت توسعه باز یافته و با رشدی معادل ۳/۳ درصد، حجم داد و ستدهای مربوطه در این سال به ۳/۳ ترلیون دلار برسد. این در حالی است که فناوری اطلاعات در پی یک افت ۲/۵ درصدی در سال ۲۰۰۹ بدترین وضعیت خود را پشت سر نهاده است.

از سویی دیگر، مجله اقتصادی اکونومیست با ارائه ارقامی به این نتیجه رسیده است که پروژه‌های IT در جهان از یک رشد ۵/۵ درصدی در سال ۲۰۱۰ بهره خواهند برد و تمام شواهد حاکی از اتمام رکود اقتصادی در این سال و رونق مجدد اقتصاد کشورها می‏باشد. پیش‏بینی دیگر مراکز معتبر علمی-تحقیاتی جهانی، همچون سازمان آی دی سی (IDC)و مرکز تحقیقاتاتی فوت‏پارترز (Foote Partners) نیز تا حد زیادی در همین حول و حوش قابل تعبیر و تفسیر است. بر این اساس می‏توان اذعان داشت که کلیه این قبیل سازمان‏ها در مورد رشد بازار فناوری اطلاعات جهانی در این سال هم‏نظر و متفق‏القول هستند. گارتنر محورهای اصلی رشد فناوری اطلاعات را اینچنین اعلام داشته است.

● رایانش انبوه یا ابری (Cloud Computing)

این نوع رایانش مبتنی بر استفاده از شیوه‌های محاسباتی در فضای اینترنت است که باعث می‏شود قابلیت‌های مختلف بدون نیاز به برخورداری از اطلاعات تخصصی در مورد فناوری‌های به‏کار گرفته شده و یا کنترل زیرساخت‌های پشتیبانی کننده از آنها، در قالب برنامه‏های کاربردی برخط به‏صورت خدماتی که عموما از آن به‏عنوان “Software as-a-Service” نام برده می‏شود، به کاربر ارائه شود. از جمله مزایای رایانش ابری کاهش چشم‏گیر هزینه‏ها، کارآیی توسعه یافته، ارتقای سریع و دائم نرم‏افزار، سازگاری بیشتر فرمت اسناد با یکدیگر و امکان دسترسی جهانی به آن، ظرفیت نامحدود ذخیره‏سازی، اطمینان بیشتر به داده، در اختیار بودن جدیدترین نسخه‏های نرم‏افزار و آخرین دستاوردهای سخت‏افزاری و مخابراتی، و استقلال از سخت افزار قابل ذکر است.

● ابزار‏های تجزیه و تحلیلی پیشرفته (Advanced Analytics)

استفاده روز افزون از اینگونه ابزارها که از امکاناتی نظیر شبیه‏سازی، پیش‏بینی و بهینه‏سازی برخوردار می‏باشند، در زمینه‏های مختلف پشتیابانی از فرایندهای کسب و کار الکترونیکی، همچون مدیریت روابط با مشتریان (CRM) و برنامه‏ریزی منابع سازمان (ERP)، بسیار رواج پیدا کرده است. امکان مدلسازی سناریوهای مختلف کاری، تعریف جریان‏های کار، و تحلیل و یا پیش‏بینی رخداد‏ها را می‏توان از دیگر ویژگی‏های مرتبط با جوانب کاربری این نوع ابزارها/سیستم‏ها برشمرد.

● رایانش در سطح مخدوم و مجازی‏سازی (Client Computing and Virtualization)

پیشرفت‏‏های به‏وقوع پیوسته در زمینه مجازی‏سازی و گرایش به سمت رایانش انبوه که پیش از این ذکر شد، موجب کاهش نگرانی‏ها در خصوص استفاده از سخت‏افزار و یا سیستم عاملی خاص شده و سازمان‏ها را قادر ساخته است که از جمله موارد مختلف، بتوانند نقشه راه میان‏مدت و در مواردی، بلندمدت خود را نیز در زمینه‏هایی چون رویکردهای مرتبط با استانداردهای قابل به‏کارگیری، پیاده‏سازی و/یا روزآمد‏سازی سیستم‏ها (شامل سیستم‏های امنیتی)، به‏صورتی قابل اتکا و با قابلیت انعطاف‏پذیری بالا تهیه و تدوین نمایند. تحلیل‏گران بر این باورند که فراهم گردیدن نسل جدیدی از خدمات کارآمد و مجموعه‏ای از امکاناتی که تاکنون منحصر و محدود به استفاده از کلان‏سرورها و بهره‏گیری از کلان‏بانک‏های اطلاعاتی بوده و یکپارچگی در سطحی گسترده را طلب می‏داشته است، مزیتی ویژه نه تنها برای کاربران عادی، بلکه برای سازمان‏ها به‏حساب می‏آید.

● فناوری اطلاعات در خدمت اهداف سبز (IT for Green)

از آنجا که بسیاری از تحلیلگران فناوری اطلاعات را ابزاری کارآمد در جهت تحققق مقاصد زیست محیطی (اهداف سبز) به‏شمار می‏آورند، هرگونه اقدام کارساز در این خصوص موجب افزایش اعتبار و القای تصویر و ذهنیتی بهتر برای سازمان‏ها در این زمینه قلمداد می‏گردد. از جمله اقدامات کار‏ساز در این عرصه می‏توان به استفاده از مستندات الکترونیکی (با هدف جلوگیری از مصرف بی‏رویه کاغذ) و تبیین رویه‏های انجام کار به‏صورت «از راه دور» (Teleworking) در جهت کاهش رفت و آمدهای کاری غیرضروری و متعاقبا، بهینه‏سازی مصرف سوخت اشاره نمود.

● تغییر شکل مراکز داده (Reshaping the Data Center)

در گذشته‏ای نه چندان دور، طراحی مراکز داده با وجود پیچیدگی‏های خاص خود، مستلزم رعایت اصول ساده‏ای به‏حساب می‏آمد. اما امروزه با مطرح شدن رویکرد مبتنی بر «معماری پاد» (Pod-based Architecture) در این خصوص، یک فضای کاری بسیار تخصصی در زمینه طراحی و ساخت مراکز داده ایجاد شده است که نویدبخش رشدی فزاینده در این حوزه می‏باشد.

● پردازش‏های اجتماعی (Social Computing)

از آنجا کاربران ترجیح می‏دهند از دو سیستم جداگانه برای پشتیبانی از کارشان – یکی از آنها در خصوص محصولات مرتبط با خود (شخصی و یا گروهی) و دیگری در ارتباط با دسترسی به اطلاعات برون‏سازمانی – استفاده به‏عمل نیاورند، سازمان‏ها با ضرورتی فزاینده مواجه خواهند شد که تمرکز هرچه بیشتر بر استفاده از نرم‏افزارها و مدیاهای اجتماعی کارآمد را در محیط انترپرایز، به‏منظور ایجاد یکپارچگی و بسط دامنه مشارکت کاربران، طلب می‏دارد.

● سیستم‏های امنیتی و کنترل فعالیت‏ها (Security – Activity Monitoring)

به‏طور کلی، توجه سیستم‏های امنیتی به‏صورت سنتی بر چگونگی ایجاد یک دیواره حفاظتی جهت جلوگیری از ورود غیرمجاز متمرکز بوده است. حال آنکه گرایش این قبیل سیستم‏ها به تدریج به سمت کنترل فعالیت‏ها و شناسایی، تحلیل و ممیزی الگوهای نفوذ کشانده شده است. ایجاد سیستم‏های برخط هشدار دهنده و جلوگیری از تراکنش‏های غیر مجاز، زمینه دیگری از فعالیت‏های رو به شد را در این حوزه تشکیل می‏دهد.

● کارت حافظه فلش (Flash Memory)

هرچند کارت حافظه فلش را نمی‏توان محصولی جدید خطاب نمود، ولیکن سیر پیشرفت آن در زمینه گنجایش ذخیره‏سازی اطلاعات و امکان به‏کارگیری آن در هر دو سطح خادم و مخدوم (آنهم با توجه به فضای کمکی که اشغال می‏نماید)، گرمای قابل تحمل توسط آن، و نیز نوع عملکرد و قابلیت کاربری آن تحت شرایط سخت و دشوار، نقش بس متفاوتی را برای این نوع حافظه ترسیم نموده است.

● مجازی‏سازی با هدف بهبود چگونگی دسترسی (Virtualization for Availability)

همانگونه که مطلع هستیم، طی چند سال گذشته از مجازی‏سازی (Virtualization) به عنوان یک از فناوری‏های استراتژیک نام برده می‏شده است، اما اخیرا به دلیل مطرح شدن عنصر جدیدی در باب این موضوع، تحت عنوان «نقل و انتقال به‏صورت زنده» (Live Migration)، ابعادی بس گسترده‏تر برای مجازی سازی، این‏بار در زمینه فراهم ساختن امکان دسترسی بهینه به سیستم، قابل تصور شده است. در چنین شرایطی، سیستم عامل و دیگر نرم‏افزارها به‏گونه‏ای عمل می‏نمایند که گویا پردازش همچنان در سرور اصلی در حال انجام است، در حالیکه با تقلید و یا شبیه‏سازی نحوه عملکرد حافظه‏های فیزیکی سیستم‏ها، به محض اتمام یک دستور‏العمل در سیستم مبدا (Source System)، دستور‏العمل بعدی در سیستم مقصد (Destination System) صورت می‏پذیرد.

● نرم‏افزارهای کاربردی با قابلیت استفاده در سیستم‏های موبایل (Mobile Applications)

کارشناسان بر این باورند که تا پایان سال ۲۰۱۰ متجاوز بر ۲/۱ میلیار نفر در جهان از ابزار و ادوات موبایل/پرتابل، نظیر تلفن همراه، که از توانایی تجارت الکترونیک برخوردار می‏باشند، بهره خواهند برد. برای مثال، به‏رغم بازار محدود قابل تصور برای سیستم آی‏فون (iPhone) شرکت اپل، هم‏اکنون چند هزار نرم‏افزار توسط شرکت‏های مختلف برای آن تولید شده است. حال با درنظرگیری سایر محصولات موجود و یا آتی در بازار، بی‏شک می‏توان عرضه طیفی از محصولات متنوع را در این زمینه انتظار داشت. در اینجا پیش از بحث در خصوص تغییر و تحولات قابل انتظار در عرصه فناوری اطلاعات ایران، جای آن دارد که به پیش‌بینی اکونومیست در این باره اشاره شود.

این پیش‌بینی نشان از آن دارد که با وجود توانایی غیر قابل انکار ایران که خود را به یکی از ذینفعان این صنعت عظیم تبدیل سازد (به‌‏ویژه در حوزه بهره‏گیری از فعالیات‏های برون‌سپاری جهانی)، اما از یک‏سو به دلیل ‌بسته بودن فضای بازار، و از سویی دیگر، به جهت عدم شفافیت نشان داده شده، نتوانسته است که جایگاه مناسبی را از آن خود سازد؛ به‏طوری که ایران در پروژه پایش جهانی توانمندی فناوری سال ۲۰۰۹ در زمینه کیفیت سرمایه‌گذاری، در بین ۷۰ کشور، رتبه ۶۶ را کسب نموده است. شکی نیست که روند توسعه فناوری پدیده‏ای است جهانی و هر کشوری، از جمله ایران، به نحوی از آن پیروی و یا الگوبرداری خواهد نمود.

به‏هر حال، با عنایت به جایگاه محوری دولت، به ویژه نقش وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در زمینه اتخاذ تصمیمات و سیاست‏های راهبردی زیربنایی که علاوه بر بخش دولتی، بخش خصوصی را نیز تا حد زیادی تحت تاثیر خود قرار خواهد داد، پیش‏بینی این مطلب که فناوری اطلاعات ما در سال جدید از چه روندی تبعیت خواهد نمود و به کجا خواهد رسید، به عملکرد این وزارتخانه و چگونگی تحقق برنامه پنجم توسعه در این حوزه وابسته است.

شایان ذکر است که به اعتقاد مدیر دفتر فناوری‌های نوین مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی که بررسی برنامه پنجم توسعه را در دستور کار خود دارد و برنامه چهارم توسعه را نیز مورد ارزیابی قرار داده است (به نقل از ایسنا)، «اگر نگاهی مسأله‏محور برای تدوین برنامه توسعه داشته باشیم می‌توان با شناسایی دقیق مسایل کلیدی نظیر اشتغال، ارتقاء بهره‌وری، کاهش فساد، ارتقاء شاخص‌های سواد و فرهنگ راه‌حل‏های IT برای آن‌ها در قالب یک مدل سیستمی و برنامه‌ای ارائه کرد که از این حیث برنامه دارای خلاء است و به نظر می‌رسد فرصت برای غنی‌تر کردن برنامه پنجم وجود دارد.»

با اشاره با بررسی صورت پذیرفته از احکام قانونی مرتبط با فناوری اطلاعات و ارتباطات توسط آن دفتر در خصوص برنامه چهارم توسعه، اظهار شده است که «ضمن بررسی گزارش عملکردهای در دسترس و سند توسعه بخشی فناوری اطلاعات و ارتباطات مشخص شد اقدامات انجام یافته اهداف مورد نظر در برنامه چهارم را محقق نکرده و اکثر مواد و احکام قانون برنامه چهارم به گونه‌ای تدوین نشده که قابل ارزیابی دقیق باشد و در بیش‌تر موارد احکام تلفیقی از اهداف و اقدامات اجرایی هستند و از سویی دیگر، سند توسعه بخشی ICT که به عنوان نقشه راه برای اجرای قانون محسوب می‌شود، ارتباط منطقی با احکام قانون برنامه چهارم ندارد و به عبارتی این سند بدون توجه به مواد قانون برنامه چهارم که یک سند بالادستی به شمار می‌رود، تهیه شده است.»

همچنین به این موضوع اشاره شده است که «هرچند به واسطه وجود شاخص‌ها و برنامه‌ای که تدوین شده اجرای آن می‏توانست نتایج ملموس‌تری را به دنبال داشته باشد، اما ارزیابی شاخص‌ها نشان از عدم تحقق اهداف و معیارهای این سند دارد.» در خاتمه، با وجود برخی از کاستی‏های احتمالی از بعد قانونی و اینکه نمی‏توان تاثیر عملکرد دولت را بر چگونگی به‏حرکت در آوردن این صنعت حیاتی نادیده گرفت، بنده معتقدم که بخش خصوصی ما سعی به‏عمل خواهد آورد که با در دست گرفتن ابتکار عمل، خود را تا حد امکان در برخی از زمینه‏ها با روند توسعه این فناوری در جهان همسو و سازگار سازد؛ همچنانکه پیش از این نیز شاهد چنین اقدامی بوده‏ایم.

ضمن اینکه فکر می‏کنم در حوزه توسعه و عرضه محصولات و خدمات نرم‏افزاری پیشرفته، به‏ویژه در زمینه کسب و کار الکترونیکی و زیر شاخه‏های مرتبط با آن، به مراتب موفق‏تر از ارائه سیستم‏های سخت‏افزاری فوق تخصصی و یا نه آنچنان تخصصی ارزانقیمت که مجبوریم با انبوهی از کالاهای خارجی به رقابت بپردازیم، عمل خواهیم نمود.

فرهاد جواهردشتی

کارشناس و مشاور در زمینه فناوری اطلاعات