بررسی خطر سیل

حوادث مربوط به آب در بیشتر مناطق نسبت به سایر حوادث مرگبارتر و تعدادشان نیز بیشتر است این تفاوت در واژه خطر بیان می شود حتی اگر خطر یکی باشد اثرات یک حادثه شدید کاملاً متفاوت هستند

بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد خشکسالی‌ها و سیل‌ها بیش از سایر بلایای طبیعی باعث از بین رفتن موجودات زنده می‌شوند. این بررسی‌ها از میان صدها بلایای طبیعی کشنده و پرهزینه از سال ۱۹۵۰ نشان می‌دهد که خشکسالی‌ها عامل پیش از نیمی از کل مرگ و میرها بوده‌اند. تقریباً نیمی از کل خسارات جانی - مالی، ناشی از وقوع سیل‌ها می‌باشد. در دهه‌های اخیر میزان وقوع بلایای طبیعی به‌طور نگران‌کننده‌ای افزایش یافته است. با بررسی خسارات ناشی از بلایای طبیعی بزرگ در ۵۰ سال اخیر درمی‌یابیم که کل خسارات در طی ۱۰ سال، از سال (۱۹۹۶ تا ۲۰۰۵) تقریباً ۷ برابر بیش از دهه ۶۰ (سال ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰) بوده است.

● دلایل افزایش خسارت سیل

ارتباط مستقیمی بین افزایش میزان خسارات و جمعیتی که در مناطق پرخطر زندگی می‌کنند وجود دارد. ازدیاد جمعیت در کشورهای فقیر باعث می‌شود تا مردم چاره‌ای جز ترک محل خود و ساکن شدن در مناطقی که از نظر محیط زیست مناسب نیست ولی خطر کمتری دارد، نداشته باشند. ولی در کشورهای مرفه و صنعتی انگیزه زندگی متفاوت بوده و بلایای طبیعی مانند سیل به‌دلیل نوع ساخت و ساز و عوامل دیگر کمتر خسارت به بار می‌آورد.

جاذبه‌های طبیعی و قیمت پائین زمین‌هائی که در دره‌های سیل‌خیز وجود دارد عامل مهمی برای ساخت و ساز بوده و معمولاً در دره‌های سیل‌گیر، قیمت زمین جهت ساخت مسکن پائین است و این مناطق جاذب به‌راحتی قابل توسعه می‌باشند. متأسفانه ظواهر طبیعی دره‌ها که دارای شرایط خوبی از نظر آب‌وهوائی هستند عامل مهمی برای ساخت و ساز می‌باشند. نزدیکی رودخانه به تسهیلات تجاری و صنعتی که به مقدار زیادی فضا و همچنین به تهیه یا خنک کردن آب نیاز دارند، خود مزیت بزرگی است.

وجود راه‌ها از عوامل مهم توسعه است و وجود رودخانه‌های بزرگ و دریا امکان حمل‌ونقل کالا به‌وسیله کشتی را فراهم می‌کنند، در نتیجه در این مناطق شهر که او شهرها مستعد رشد و ترقی هستند به‌منظور توسعه و رشد صنعت سرمایه‌داران زمین‌های موجود را جهت خانه‌سازی یا برای تسهیلات تجاری و صنعتی فراهم کنند.

از آنجائی‌که بیشتر مالکان اهل آن مناطق نیستند از وجود خطر طغیان آب اطلاعی ندارند و فکر می‌کنند اگر زمین را برای رشد و توسعه اختصاص دهند بی‌خطر خواهد بود وجود خطر احتمالی را نادیده می‌گیرند. دیگران نیز آگاهانه خطر ناشی از سیل را به‌دلیل نزدیکی یک رودخانه قبول دارند اما اغلب تا زمانی‌که اتفاق ناخواسته‌ای رخ نداده آن را فراموش می‌کنند. تنها زمانی متوجه می‌شوند که شرایط خطرناکی ایجاد یا خسارتی وارد می‌شود و اثرات حاصل از آنها باعث بیداری مجدد آنها می‌شود.

بیشتر مردم و دست‌اندرکاران بر این عقیده هستند که فن‌آوری می‌تواند سیل را کنترل کند و با استفاده از توانمندی‌های جدید امکان کنترل سیل وجود داشته و از خسارت دائمی و دردسر جلوگیری می‌شود.

این تفکر باعث ایجاد احساس امنیت است که منجر می‌شود تا مردم امکانات یک زندگی عادی و خوب را در معرض سیل قرار دهند و در نتیجه ضرر و زیان سیل افزایش می‌یابد. این احساس امنیت به‌دلیل اقداماتی است که توسط مسئولین انجام شده از جمله ایجاد آب‌بندها و سنگچین‌ها و سیستم‌های هشداردهنده سریع و وجود سازمان‌های امدادی که نوعی اطمینان‌خاطر را برای ساکنین به‌وجود می‌آورد.

به‌طور مثال صنعت توریست با کمتر جلوه دادن خطر نیز ایجاد می‌شود. در گذشته در مناطق سیل‌خیز مردم اموال و دارائی‌های خیلی ارزشمند و همزمان آسیب‌پذیر نداشتند و اثرات مالی سیل کمتر مشاهده می‌گردید.

ولی امروزه خانه‌ها پر از وسایل گرانبهاء و دستگاه‌های الکترونیکی ضروری هستند و ساختمان‌های تجاری اغلب دارای پارکینگ‌های زیرزمینی، انباری‌ها و گاهی حتی مراکز کامپیوتری هستند. این مسائل اغواکننده امروزی زمینه لازم برای وقوع سیلاب‌ها و در نتیجه افزایش خسارت را فراهم می‌کنند.

● تدابیر پیشگیری در برابر سیل‌ها

الزاماً با آمدن هر سیلی طغیان رخ نمی‌دهد و حتی اگر رودخانه‌ها طغیان نیز بکنند خسارات ناشی از آن همیشه زیاد نخواهد بود چنین فرض می‌شود که یک راه کار پیشگیرانه مناسب کلیه جنبه‌های سیل از پیدایش آنها تا جلوگیری از خسارات موجود را دربرمی‌گیرد. سیل‌ها بخشی از چرخه طبیعی آب هستند اما بشر با روش‌هائی می‌تواند در این چرخه تداخل ایجاد کند این روش‌ها عبارتند از:

۱) تأثیر بر آب‌وهوا که منجر به بارش مکرر و شدیدتر می‌شود.

۲) تغییر ظرفیت نفوذ خاک که منجر به سخت و متراکم شدن خاک به‌وسیله فعالیت‌های کشاورزی می‌شود.

۳) تخلیه آب به رودخانه‌ها و برکه‌ها یا مجرای فاضلاب و هدایت آن به سمت دریا (برای مثال: تنظیم رودخانه، از بین بردن محل‌های نگهداری سیل)، چیزی که باید به آن توجه شود این است که سیل‌های شدید در حوضه‌های آبریز بزرگ تنها اندکی مربوط می‌شوند به سطوحی که به‌وسیله فعالیت بشر نفوذناپذیر شده‌اند.

علاوه بر این، مقدار آبی که در طی سیل‌ها به ظرف رودخانه‌های بزرگ جاری می‌شود به‌قدری زیاد است که محل‌های نگهداری سیل، بازگردانی رودخانه و آب‌بندها فقط می‌توانند پیک‌های شدید سیل را به یک حد محدود کاهش دهند. طغیان زمانی رخ می‌دهد که خاک، دریاچه یا یک رودخانه نمی‌تواند آب بیشتری ار دربرگیرد.

سپس آب متوقف می‌شود یعنی راکد یا در مناطقی که معمولاً خشک هستند جاری می‌شود. اقدامات فنی نظیر نگهداشتن آب در جاهائی که به این منظور طراحی شده‌اند (محل‌های نگهداری سیل، زمین‌های پست، ساحلی که زراعی شده‌اند و مخازن‌های آب) یا هدایت سیلاب‌ها به‌وسیله آب‌بندها در محل از پیش تعیین شده احتمالاً به‌وسیله مجازی سیل، طغیان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند.

کل این اقدامات به‌گونه‌ای طراحی شده که از وقوع سیل جلوگیری شود. مؤثرترین روش جلوگیری از روش خسارت، نگهداشتن مردم و اطرافیان در مناطقی دورتر از محل‌های مستعد سیل می‌باشد. با ایجاد یک خط‌مشی اجازه ساخت و ساز نزدیک آب داده نشود. در جائی‌که این‌کار انجام شده به‌وسیله استفاده از اقدامات ساختمانی موقت و دائمی، تعدیل کنترل لرزش‌ها و نشان دادن عکس‌العمل به روشی درست نسبت به خطر (به‌طور مثال تخلیه ساختمان‌های در معرض خطر) از خطر احتمالی پیشگیری می‌شود اما حتی اگر این اقدامات احتمال ضرر و زیان را کاهش دهد ولی احتمال خطر هنوز باقی می‌ماند.

در این موقع می‌توان با کمک بیمه مقدار قابل توجهی از خسارت‌های به‌وجود آمده را جبران کرد. بیمه فشارهای مالی احتمالی در آینده را برآورد می‌کند. در ازاء حق بیمه، بیمه‌گذار می‌تواند معافیت کامل از آن فشارهای مالی را به‌دست آورد و یا به‌وسیله پرداخت یک حق بیمه کمتر میزان ضرر و زیان تا یک فرانشیز مطمئن (بیمه کاهشی) محدود کند.

تنها اگر احتمال خطر سیل چندین حامل داشته باشد. کاهش مؤثر بلا امکان‌پذیر می‌شود. دولت، مردم و صنعت بیمه سه شریکی هستند که باید با یکدیگر به یک نسبت مشخص در مفهوم یک شریک خطر همکاری کنند. کم کردن خطر اصلی برای جامعه به‌طور کامل، اصولاً وظیفه دولت است. دولت با مشاهده و کار گذاشتن سیستم‌های هشداردهنده سریع، کنترل تخلیه سیل و ایجاد آب‌‌بندها و از همه مهمتر با وضع قوانین و نظارت قانونی چارچوب استفاده از محل‌های آشکار وقوع سیل و ساخت و سازهای غیرمجاز را تعیین می‌کند.

آنهائی که خسارت خواهند دید موظف می‌شوند که سهمشان را برای جلوگیری از خسارت به‌وسیله ساختن به یک روش مناسب، تعیین کرده و برای مواقع اضطراری آماده شوند (به‌طور مثال تعیین فهرستی از اقدامات که باید هنگام وقوع سیل پیش‌بینی شود) و برای هر نوع اقدامی به محض وقوع بلا، آماده باشند.

شرکت‌های بیمه نیز باید وظیفه اصلی خود را در کوتاه‌ترین زمان ممکن انجام داده و نسبت به جبران کردن خسارات مالی اقدام کنند. این موضوع تأثیر مهمی بر بیمه‌شده‌ها در ایجاد وضعیت عادی و ساخت ویرانی آنها می‌باشد. این بدان معنا است که گرچه بیمه‌گرها (شرکت بیمه) نهادهای اجتماعی به مفهوم مؤسسات خیریه نیستند اما آنها مؤسساتی ضروری با نظام اجتماعی هستند.

آنها مسئولیتی را پذیرفته‌اند و باید بتوانند در اسرع‌وقت خسارت‌هائی را که ایجاد شده جبران نمایند با این فرض به‌گونه‌ای تشکیل می‌شود که آنها همه دارای این شانس هستند که با درجه احتمال متفاوت متأثر می‌شوند.

● تغییر آب‌وهوا

گرچه هنوز به‌نظر می‌رسد که شک و شبهه وجود دارد، اما اکنون اکثریت دانشمندان تغییر آب‌وهوا به‌وسیله بشر را به‌عنوان یک واقعیت می‌پذیرند. آب‌وهوای گرمتر به این معنا است که ریزش در بیشتر مناطق افزایش خواهد یافت در حالی که مناطق دیگر دوره‌های خشکسالی طولانی‌تری را تجربه خواهند کرد. از همه مهمتر اینکه شدت شرایط جوی افزایش خواهد یافت که آن عامل مهمی است. حوادث شدید کنار گذاشته شده جدید نیستند اما در آینده ما باید به فکر حوادث فاجعه‌آمیزتر و با خسارات و عواقب جدی‌تری باشیم.

به‌دلیل اینکه این توسعه از قبل از شروع شده است. تمام مناطق ممکن است عملاً غیرقابل سکونت شوند. تاکنون عکس‌العمل نسبت به سوانح طبیعی مکرر بهبود بخشیدن به کارهای مهندسی و بازسازی بوده است، تغییر آتی سرانجام مردم را مجبور به ترک وطنشان و مهاجرت به مناطق دیگر خواهد کرد.

● خطر و ریسک (احتمال خطر)

حوادث مربوط به آب در بیشتر مناطق نسبت به سایر حوادث مرگبارتر و تعدادشان نیز بیشتر است. این تفاوت در واژه خطر بیان می‌شود. حتی اگر خطر یکی باشد اثرات یک حادثه شدید کاملاً متفاوت هستند. به‌طور مثال: هلند و بنگلادش را در نظر بگیرید. گرچه خطر طوفان در این دو کشور قابل مقایسه است اما یک تفاوت بزرگی در روش است که آن در آمار تلفات مشخص می‌شود. چرا؟ به این دلیل که خطر به طرق مختلفی وارد می‌شود. به‌منظور اینکه خطرات یک ریسک را اندازه‌گیری کنیم و احتمال وقوع خطر در یک جای خاص و اثرات ناشی از یک چنین رخدادی را بررسی کنیم باید توجه داشته باشیم.

یک بلای طبیعی فقط می‌تواند در یک مکان خاصی رخ دهد اگر دو شرط مهیا باشد، اول اینکه باید یک حادثه (خطر) طبیعی شدید اتفاق بیفتد و دوم اینکه ارزش‌های آسیب‌پذیر (انسان‌ها و اموالشان) باید وجود داشته باشد. در یک دره غیر مسکونی یک سیل هر قدر هم بزرگ باشد یک پدیده طبیعی است در حالی‌که در یک شهری که به‌طور مناسب محافظت نشده است حتی یک حادثه متوسط می‌تواند باعث ایجاد یک بلای طبیعی شود.

ابتدا ریسک به‌وسیله طبیعت دوم به‌وسیله فعالیت بشر و سوم به‌وسیله تأثیر اقدامات پیشگیرانه تعیین می‌شود. حتی اگر فعالیت بشر تا اندازه‌ای مسئول بسیاری از بلایا باشد باید بدانیم که اشتباهاتی که ما مرتکب می‌شویم در تمام موارد مقصر نیستیم ما باید کاملاً به زندگی با حوادث طبیعی فاجعه‌آمیز و شدید عادت کنیم. مهم این است که ما به‌جائی برسیم که این نوع حوادث را به‌وسیله ابزار فنی یا وسایل دیگر کنترل کنیم.

در آنجا هیمشه یک ریسک باقی خواهد ماند. عامل مهم این است که بتوانیم عکس‌العمل مناسبی نیست به این رسیک انجام دهیم. ما باید سعی کنیم حوادث مهارنکردنی را کنترل کرده و حوادث اجتناب‌ناپذیر را مهار کنیم. بنابراین اگر ما عملکرد درستی داشته باشیم می‌توانیم خطر موجود را تحمل‌پذیر کنیم.

حتی اگر ما نتوانیم آن را کنترل کنیم. بلایا نه تنها محصول شانس نیستند بلکه پیامد تعامل میان اوضاع سیاسی، مالی، اجتماعی، فنی و طیعی هستند. تدابیر و حفاظت‌های در نظر گرفته شده، مؤثر، قابل حصول و ضروری هستند اما آنها هرگز سبب حفاظت مطلق نمی‌شوند و باید دانست حوادث و بلایای طبیعی امری است که بر اثر فعل و انفعالات طبیعت و دخالت بشر در طبیعت همواره در مقابل ما قرار دارد.

مترجم: آرزو صباحی