آشفتگی در مناطق آزاد ایران

تئوری آشفتگی یا آشوب برای اولین بار ازسال ۱۹۶۵ توسط دانشمندی بنام ادوارد لورنز در هواشناسی به کاربرده شده و سپس درحیطه تمام علوم دیگر به کار رفت

در دهه های اخیر نظریه خطی بودن روابط علی و معلولی با ظهور نظریه آشوب یا تئوری «نظم در بی نظمی» کارآیی خود را از دست داده است. در نظریه خطی این طور تصور می شد که جهان هستی مجموعه ای است که طبق قوانین جبری طبیعت در حرکت است و مسیر حرکت آن به صورت خطی و قابل پیش بینی است. در این طرز تفکر رابطه علی و معلولی خطی بود و به طور جبری صادره (خروجی) با وارده برابر فرض می شد. در تئوری آشوب بر نقش خلاقانه بی نظمی و آشوب تاکید شده و جهان مجموعه ای از سیستم هایی خود سازمان ده تلقی شده که پیامدهای آن غیرقابل پیش بینی است. اما در این شرایط؛ قوانین جبری طبیعی کماکان حاکمیت دارند و سیستم ها به شیوه ای دورانی عمل می کنند که در آن بی نظمی منجر به نظم و نظم منجر به بی نظمی می شود.

تئوری آشفتگی یا آشوب برای اولین بار ازسال ۱۹۶۵ توسط دانشمندی بنام ادوارد لورنز در هواشناسی به کاربرده شده و سپس درحیطه تمام علوم دیگر به کار رفت. کلمه Chaos به معنی آشفتگی، بی نظمی و فقدان هرگونه ساختار یا نظم است. در مکالمات روزمره «آشفتگی» نشانه بی نظمی است و بار منفی دارد اما در نظریه آشوب وجود بی نظمی نشانه جنبه های غیرقابل پیش بینی پدیده های پویاست و در بی نظمی ، نظمی نهفته است. بی نظم است چون قابل پیش بینی نیست و نظمی در درون دارد چرا که از نوعی قطعیت برخوردار است.نظام مناطق آزاد از نظام های داخل کشور و نظام جهانی تاثیرپذیر و بر آن تاثیرگذار است.محیط هایی که مناطق آزاد را احاطه کرده سرشار از ابهامات و عدم وضوح است و روابط بین سیستم های محیطی با مناطق آزاد کاملا تعریف شده و بر اساس قواعد از پیش تعیین شده و مشخصی نیست. با توجه به این که اولویت های تصمیم گیران محیط های پیرامونی و اثرگذار بر مناطق آزاد غالبا نامشخص ومبهم است و عناصری که در اتخاذ تصمیمات این مناطق مشارکت دارند ناشناخته و غیرقابل تعیین هستند و نمی توان نحوه مشارکت آن ها را در تصمیمات این مناطق تعیین ویا میزان توانایی هایشان را ارزیابی کرد و همچنین روابط علی و معلولی پدیده های محیطی در مناطق آزاد مانند سایر سیستم ها به صراحت قابل تبیین نیست و معمولا مدیران سیستم های مختلف با روش آزمایش وخطا علت پدیده ها را حدس می زنند که از اطمینان کاملی برخوردار نیست، استفاده از نظریه آشوب برای اداره این مناطق الگوی مناسبی به نظر می رسد. به همین منظور در این مقوله مناطق آزاد در قالب چهار اثر تئوری نظم در بی نظمی یا نظریه آشوب بررسی بررسی می شوند.

● اثرات نظریه آشفتگی در مناطق آزاد ایران

ویژگی های منحصر به فرد نظریه نظم در بی نظمی که نظریات سنتی مدیریت را به شدت زیر سوال برده و پارادایم جدیدی در مدیریت به وجود آورده است به قرار زیر است:

۱) اثر پروانه ای

این خاصیت بیانگر این نکته است که یک تغییر جزیی در ابتدا منجر به یک تغییر بسیار بزرگ درپایان کار خواهد شد. در مثال معروف برای تبیین این موضوع آورده اند که اگر پروانه ای در «پکن» پر بزند ممکن است بر اثر این پرزدن ابری حرکت کرده و در «نیویورک» توفانی ایجاد شود. این ویژگی به ما می گوید که صادره الزاما برابر با نیروی وارده نیست، همان طوری که یک پروانه با حرکت اندکی در بال های خود مسافت زیادی را طی می کند، اگرمدیریت سازمان نقاط کلیدی و تکیه گاه های حساس تصمیم گیری را درست شناسایی کند، نتایجی که به دست می آید به مراتب بیش تر از عوامل به کار رفته در تصمیم اتخاذ شده خواهد بود.

الف) اثر پروانه ای در مناطق آزاد کشور قبل از ایجاد این مناطق: زمانی که تصمیم سازان سطوح بالای کشور به فکر ایجاد مناطق آزاد به عنوان یک راهکار برای شکوفایی اقتصاد کشور افتادند در واقع به وجود مشکلی به نام توسعه نیافتگی اقتصادی در کشور پی برده بودند. اگر در عملی کردن این راهکار به نکات مهم واساسی زیر توجه می شد، تفکر خلاق ایجاد مناطق آزاد در ایران در مسیر کارساز قرار می گرفت و این مناطق در رشد و توسعه کشور نقش مهمی ایفا کنند:

۱) انجام مطالعات و تحقیقات در نقاط مختلف کشور و تحلیل کامل محیط های داخلی وخارجی، توانایی ها واستعدادهای بالقوه هر منطقه وشناسایی زمینه های شکوفایی نقاط مختلف به منظور تعیین نقاط مناسب برای تبدیل شدن به منطقه آزاد تجاری - صنعتی ( تعیین راهبرد هرمنطقه وهدفگذاری برای آن)،

۲) انجام مطالعات همه جانبه برای تعیین محدوده منطقه انتخاب شده به گونه ای که با کم ترین مشکلات طبیعی و زیربنایی اولیه موجه شود.

۳) تکمیل زیرساخت های مورد نیاز منطقه و انجام کامل امور زیربنایی آن قبل از تصویب وابلاغ آن به عنوان منطقه آزاد.

۴) مطالعه تمام وکمال قوانین و مقررات جاری کشور به منظور مکان نمایی اصولی و صحیح قانون مناطق آزاد در میان مجموعه وسیع قوانین ومقررات متعدد کشور به گونه ای که کم ترین مغایرتی بین قانون مناطق آزاد با سایر قوانین و مقررات به وجود آید ورفع مغایرت های احتمالی در همان آغاز تصویب قانون چگونگی اداره مناطق آزاد.

اگر موارد فوق رعایت شده بود امروز بسیاری از مشکلات کنونی مناطق آزاد وجود نمی داشت و مناطق آزاد کشورهای اطراف هم این قدر برای ما جذبه نداشت و نسبت به مناطق آزاد کشور ما مزیت نداشت. در واقع اگر اثر پروانه ای نظریه آشوب در آن زمان برای تصمیم گیران سطوح بالای تصمیم گیری کشور شناخته شده می بود امروز کشورمان از برکات فراوان آن بهره مند وشکوفاتر از وضعیت کنونی بود.

ب) اثر پروانه ای و اداره امور مناطق آزادکشور: درست است که مشکلات اساسی ناشی از ضعف مبانی قانونی در مناطق آزاد، میدان ابتکار عمل مدیران این مناطق را بسیار محدود کرده و دست و بالشان برای پردازش ایده های نو و مبتکرانه به قدر دلخواه باز نیست اما نباید فراموش کرد که مدیر موفق و اثربخش مدیری است که با وجود مشکلات و محدودیت های فراوان بتواند منابع را در جهت تحقق اهداف به کار گیرد و به نتایج رضایتبخشی دست پیدا کند. بال های پروانه ای مناطق آزاد اگر چه در قفس تنگ محدودیت های محیطی گرفتار شده و به اندازه پروانه معروف نظریه آشوب نمی تواند با یک بال به هم زدن مختصر توفان به پا کند، اما به قدر امکان می تواند با شناسایی درست نکات مهم به سهم خود در رشد و توسعه اقتصادی منطقه و کشور نقش آفرین باشد.

همیشه همه چیزآن گونه که مطلوب نظر ماست پیش نمی رود و برای غلبه بر ناملایمات باید تلاش مضاعف کرد. مناطق آزاد کشور واقعیت هایی پذیرفته شده اند که دولت ناگزیر است طبق قانون آن ها را اداره کند و رسالت بزرگ مدیران منصوب دولت در این مناطق این است که با استفاده از دانش و تجربه خود و بهره گیری از ظرفیت های علمی جامعه این مناطق را در مسیر اهداف بزرگ اقتصادی کشور هدایت کنند.

برای بهره مندی از اثر پروانه ای در مدیریت مناطق آزاد در شرایط کنونی انجام اقدامات زیر کارساز به نظر می رسد:

▪ با توجه به تغییرات سریع و تحرکات غیرقابل پیش بینی محیط های پیرامونی مناطق آزاد به ویژه محیط خارجی، تصمیم گیری کوتاه مدت و انعطاف پذیر به جای تصمیم گیری بلند مدت مورد تاکید قرار گیرد.

▪ با توجه به این که مناطق آزاد سیستم هایی به مراتب جدیدتر از سیستم های موجود در جامعه هستند و نوعی سنت شکنی تلقی می شوند، در قالب روش های ساختاری سنتی نمی گنجند، بنابراین باید به رویکردهای ابتکاری وخلاق نسبت به تصمیم گیری عقلایی ارزش و اهمیت بیش تری داده شود.

▪ آشفتگی های ظاهری الزاما مانع تحقق اهداف سازمان نیست ونظم غائی را باید در درون این آشفتگی ها پیدا کرد.

▪ مقاومت های درون سیستمی در بسیاری از اوقات مانع اجرای درست تغییرات سازمانی می شود، مدیران به جای افزایش فشار برای انجام تغییرات مورد نظر و در هم شکستن مقاومت ها باید در جست وجوی یافتن منابع این مقاومت ها باشند. به اعتقاد «پیتر سنگه» در هر نظامی دو دسته از حلقه ها ۱- حلقه های تقویت کننده و ۲- حلقه های متعادل کننده فعالیت می کنند. حلقه های تقویت کننده به دنبال ایجاد تغییر در وضع موجود هستند و حلقه های متعادل کننده در مقابل تغییر مقاومت کرده و به دنبال ثبات و پایداری هستند. او بر این باور است که مدیرانی که به دنبال ایجاد تغییر در سازمان خود هستند، به طور نا خود آگاه به مقابله با فرآیندهای متعادل کننده می پردازند و مقاومت در مقابل تغییرات را در داخل سازمان خود احساس می کنند و معمولا منشأ این مقاومت را پیدا نمی کنند. مقاومت های به وجود آمده در برابر تغییر نشانگر وجود یک یا چند فرآیند متعادل کننده مخفی فعال در داخل سیستم است. این مقاومت با وجود این که پایدارو همیشگی نیست اما زودگذر هم نیست و ریشه در ترس از ایجاد تغییرات در هنجارهای سنتی سازمان دارد.

▪ هیچ اقدام کوچکی را نباید کم اهمیت تلقی کرد زیرا ممکن است یک تغییر کوچک اثرات بسیار بزرگی از خود به جای بگذارد. نظام های غیرخطی در شرایط آشوب و بحران، نسبت به تغیرات کوچک و جزئی بسیار حساس بوده و می دانند که کوچک ترین نوسانات و اختلالات در آنها در اثر تقویت در کل نظام تشدید شده و می تواند منجر به تغیرات بزرگ شود. این ویژگی که به اثر پروانه ای معروف است برای مدیران حامل این پیام است که برای انجام تغییرات بزرگ نیاز به دستگاه های عریض و طویل نیست بلکه باید نقاط حساس و تعیین کننده را پیدا کرد و آن گاه با اعمال تغیری کوچک سازمان را به سوی تغییرات بزرگ هدایت کرد.

▪ انجام مطالعات آسیب شناسی منطقه و شناسایی نقاط بحران زا و ارایه راهکارهای مناسب برای مقابله با آن،

▪ بهبود وبازسازی نیروی انسانی به عنوان مهم ترین منبع سازمانی که نیروی محرکه برای ارایه ایده های نو و خلاق مناطق آزاد است و افزایش انگیزه در آنان برای ابداع ابتکارات و ایجاد جهش های بزرگ تر در مناطق آزاد .

۲) سازگاری پویا

سیستم های بی نظم در ارتباط با محیطشان مانند موجودات زنده عمل می کنند و نوعی تطابق و سازگاری پویا بین خود و محیط پیرامونشان ایجاد می کنند. در سازمان های پویا هر جز باید علاوه بر انجام وظایف خود بتواند به طور مستقل با سایر اجزای سیستم ارتباطی پویا و هم افزا داشته باشد. در سازمان دهی های امروزی باید هر یک از واحدهای سازمانی عملیات و وظایف خاص خود را در راستای رسالت اصلی سازمان و با یک نگرش مشابه سایر اجزای سیستم انجام دهد.هر سازمان از مناطق آزاد کشور ضمن انجام صحیح وظایف خود به عنوان عضوی از کانون ها فعالیت اقتصادی در کشور باید با سایر کانون ها ی فعالیت اقتصادی سازگاری داشته باشد و به عنوان عضوی از جامعه مناطق آزاد ایران باید با سایر مناطق آزاد کشور سازگاری پویا داشته باشد و در درون خود نیز بین واحد ها و ادارات آن سازگاری وجود داشته باشد.

در حال حاضر نه تنها سازگاری پویا وقابل قبولی بین مناطق آزاد با نظام اقتصادی کشور وجود ندارد بلکه حتی این سازگاری بین شش منطقه آزاد معنی دار نیست و هر منطقه بدون مطالعه و توجه به فعل و انفعالات سایر مناطق تصمیم گیری و اجرای تصمصم می کند که علی القاعده این کار بر خلاف ویژگی سازگاری پویا در سازمان های بالنده و پویاست.

۳) جاذبه های غریب

قوم «اینکا» در صحرای پرو تصاویری را روی زمین حک کرده اند که اگر از نزدیک به آن ها نگاه کنیم نظم و تصویر معنی داری را مشاهده نمی کنیم ولی اگر از بالا و از افق دید بیش تری به آن نگاه کنیم، تصاویر مشخصی از درختان، حیوانات و پرندگان دریافت می کنیم. جاذبه های غریب تئوری آشوب برگرفته از این تصاویر است.

تمام چیزهایی را که ما در کوتاه مدت و در افق دید نزدیک بی نظم وآشفته می بینیم در درازمدت و با افق دید دورتر و در اثر تکرار دارای نظم و ترتیب خاص خود هستند. «جاذبه های غریب دارای ویژگی های هندسی پیچیده و ابعاد غیرصحیح هستند و مسیر آن ها به هم پیچیده، چند جهته و گسترده است. در جاذبه های غریب هیچ مسیری تکرار نمی شود و هر مسیر برای خود مسیری جدید است. جاذبه های غریب، یافتن نظم در بی نظمی را به مدیران یادآور می شود. تغییرات شدید، رفتارهای نامنظم، دگرگونی های غیرقابل پیش بینی، حرکات های بحرانی، همه و همه سرانجام به الگویی ختم می شوند که یافتن آن هنر مدیریت است تا به آن وسیله نوعی پیش بینی پذیری میسر شود. جاذبه های غریب به مدیران امکان می دهد تا به الگوهایی دست یابند که بی نظمی ها را نظم می بخشند و آشوب ها را در قالبی منظم تبیین می کنند.

داشتن نگرش سیستمی، افق های بلند را مدنظر داشتن و به محدوده های وسیع اندیشیدن، به مدیران یاری می دهد تا الگوهایی را در پدیده های به ظاهر نامنظم پیدا کنند که خبر از نظمی غایی می دهد. مدیریت آینده نیازمند یافتن جاذبه های غریبی است که این نظم غایی را آشکار سازد. بدون آگاهی از این نظم به هیچگونه تبیین و پیش بینی درستی از وقایع پیچیده امروز نمی توان دست یافت. خلاصه آن که آشوبناک بودن رفتارها و حرکات پدیده های مختلف اعم از فیزیکی در انسان یا سازمان، همه خبر از نظمی غایی می دهند. آشوبناک بودن، تصادفی بودن نیست بلکه نظمی در درون بی نظمی و قاعده ای در درون بی قاعدگی هاست. هنر مدیر یافتن این نظم از بطن بی نظمی ها برای تحقق اهداف سازمان است.»

مناطق آزاد ایران مظهر کاملی از جاذبه های غریب اند. از فاصله نزدیک و با افق دید کوتاه خطوطی درهم وبرهم اند که به نظر بیننده در آشوبی به سر می برند که ره به مقصدی نمی برد، اما واقعیت آن است که این مجموعه به ظاهر بی نظم، دارای نظمی غایی است و به سوی هدف یا اهدافی مهم در حرکت و تکاپوست. خاصیت سازمان های امروزی این است که با نظریات علمی سنتی قابل شناسایی و تحلیل نیستند و به شیوه سنتی ساختارپذیر نیستند. با همه مشکلاتی که مناطق آزاد کشور دارند اگر از افق دید بلندتری به آن ها نگریسته شود، مجموعه های منظمی مشاهده خواهد شد که بخش عمده ای از فعالیت های اقتصادی کشور را سامان دهی و مدیریت می کنند.

۴) خودمانایی

در خاصیت خودمانایی بین تک تک اجزا وکل شباهتی وجود دارد و هر جزئی از الگو همانند و مشابه کل است. این خاصیت را هولوگرافی نیز نامیده اند. صفحه هولوگرام به گونه ای ساخته شده است که با شکستن و قطعه قطعه شدن آن اطلاعات ثبت شده در آن از بین می رود و هر قطعه ای از صفحه هولوگرام حاوی کل اطلاعات صفحه است.

«از خاصیت خودمانایی یا هولوگرافیک می توان در سازمان دهی جدید سازمان ها بهره بسیار برد و سازمان هایی طراحی کرد که هر واحد آن به طور خودکفا قادر به انجام وظایف سازمانی است. خاصیت خودمانایی در رفتارهای اعضای سازمان نیز می تواند نوعی وحدت ایجاد کند همه افراد به یک سو و یک جهت و هدف واحد نظر دارند. آنچه در مدیریت کلاسیک وحدت جهت نامیده می شد در خاصیت خودمانایی نیز جلوه می کند.» ویژگی خود مانایی در مناطق آزاد ایران شکل نگرفته و نه تنها در طراحی ادارات این مناطق به خاصیت هولوگرافی توجه نشده است، بلکه هر منطقه خود نیز حاوی اطلاعات کامل مناطق آزاد نیست و نیاز است در این زمینه مطالعه وسرمایه گذاری بیش تری صورت پذیرد. برای برقراری اثر خودمانایی در مناطق آزاد ایران موارد زیر پیشنهاد می شود:

▪ سازمان دهی (تهیه و تصویب ساختار سازمانی) و سامان دهی نیروی انسانی مناطق آزاد، ایجاد ساختار ها و نظام های موقتی از اهمیت بیش تری برخوردار شوند. در مناطق آزاد ساختارهایی که دایما در معرض تغییرات و بی نظمی قرار دارند سلسله مراتبی جایگاهی ندارند. ساختار مناطق آزاد باید براساس خاصیت هولوگرافی و واجد اثر خودمانایی طراحی و اجرا شود تا هر واحد و هر جزء از آن واجد تمام اطلاعات سیستم باشد و هر واحد در شرایط متغیر محیطی بتواند با در دست داشتن اطلاعات کاملی از سیستم نقش خود را به طور موثرتری ایفا کند.

▪ در مناطق آزاد اتفاقات از منطق بی نظمی پیروی می کند، بنابراین برنامه ریزی در مناطق آزاد باید به روان سازی فرآیند تغییرات کمک کند و طرح ریزی و کنترل های سنتی از دستور کار این مناطق خارج شود. از طریق اهداف سلسله مراتبی و منطق از پیش تعیین شده نمی شود سازمان های مناطق آزاد را اداره کرد چرا که رخدادها و تغییرات در جریان زمان ظهور می کنند و از پیش قابل پیش بینی و برنامه ریزی نیستند.

شاید در آینده ای نه چندان دور شاهد تغییرات اساسی در هدفگذاری، برنامه ریزی و سازمان دهی تمام سازمان های کشور باشیم و تردیدی نیست که روش های سنتی برنامه ریزی برای این مناطق جواب نمی دهد و ادامه کار با روش های سنتی جز در جا زدن نتیجه ای در پی نخواهد داشت.

ایجاد اجماع نظر در زمینه هدف های ایجاد و گسترش مناطق آزاد در سیستم دولت به طوری که هر سازمان و دستگاه دولتی همچون قطعه ای از صفحه هولوگرام اطلاعات کامل دولت را در خصوص مناطق آزاد در اختیار داشته باشد و با این مناطق برخوردهای چندگانه نشود و دولت نیز حمایت همه جانبه ای از این مناطق به عمل آورد.

برخورداری از ثبات در قوانین و مقررات کل کشور در مورد مناطق آزاد به طوری که روح همه قوانین داخل کشور با اطلاعات مناطق آزاد عجین وسازگار باشد و از مغایرت ها و خنثی کردن یکدیگر اثری باقی نماند و خاصیت هم افزایی در قوانین و مقررات ایجاد شود.

عبد العظیم بازگیر

کارشناس ارشد مدیریت