آخرین کاوش ها درباره رفتارهای دینی

انسان به تعبیری فقیر است ولی به تعبیری صحیح تر و دقیق تر, فقر است

انسان به تعبیری فقیر است؛ ولی به تعبیری صحیح‌تر و دقیق‌تر، فقر است. در تعبیر نخست، برای او ذاتی در نظر گرفته شده و نداری در کنارش قرار گرفته و در تعبیر دوم، عین نداری، به عنوان واقعیت وجودی وی مطرح شده است. سایر موجودات – در عالم ماده و ماورای ماده – نیز این گونه هستند؛ اما در پرتو فرآیندی بسیار زیبا و متعالی، این انسان ضعیف و بی‌مقدار، دارای قدرت و صاحب مقام و منزلت می‌شد و آن، خدا باوری و خدا محوری است. شاید واژه «عبودیت»، کامل‌ترین تعبیر برای این مفهوم باشد؛ زیرا در پرتو عبودیت است که انسان مثال اعلای خداوند می‌شود و اسما و صفات او در وجودش ظاهر و متجلی می‌شود. برای همین است که گفته‌اند: «واقعیت عبودیت، ربوبیت است».

ایمان‌مداری، خدا محوری و فرمان‌بری از دستورات الهی، نه تنها به روح و روان آدمی صیقل می‌دهد؛ بلکه جسم و پیکرش را هم در مقابل مشکلات و ناملایمات و ناخوشی‌ها متغیر می‌سازد. انسان خدا محور به بزهکاری، خلاف و خیانت، مشغول نمی‌شود و جسمی مقاوم‌تر در رویارویی با ناهنجاری‌ها دارد و اگر دچار بیماری و ناخوشی شود، به خاطر آن که روح و روانش در اقیانوس فیوضات الهی است، مقاوم‌تر می‌شود.

انسان ایمان‌مدار، دچار یأس، افسردگی و اضطراب نمی‌شود؛ زیرا با ناملایمات و تندبادهایی که ممکن است در مسیرش قرار گیرند، به بهترین شکل مقابله می‌کند و سعی مؤمنان بر این است که همواره روح و روانی شاداب و با نشاط داشته باشند و ناهنجاری‌ها به جانشان رخنه نکند. خداباوران، در پرتو حلم، صبر، گذشت، ایثار، عزت نفس، احسان و نیکوکاری و مانند آن، در قله‌های تکامل قرار دارند و به پرتو بهجت دائمی مولایشان، مسرور و شادمانند و به طور طبیعی، جسم و پیکرشان – که ارتباط تنگاتنگی با روح و روانشان دارد – متأثر از روح قوی و شریفشان است و برای همین، بسیار مقاوم هستند و چنان چه به فرمان الهی – به سبب غفلت، خطا یا گناهی لحظه‌ای مرتکب شوند- یا برای علو درجه و مقام، به مصیبت و بلایی دچار شوند، پایداری بیشتری از خود نشان می‌دهند.

مطالب فوق در ارتباط با مؤمنان واقعی و نسبتاً کامل است و البته در مورد سایر خدا باوران که از فرآیندهای مذهبی – چون نماز و دعا – بهره می‌برند نیز به تناسب تقیدی که دارند، صادق است و از آن سو هر کس از اعتقادات مذهبی سست‌تری برخوردار باشد و رفتارهای مذهبی نداشته و یا کمتر داشته باشد یا اعمال دینی او از روح و محتوا خالی باشد، در رویارویی با حوادث روزگار و تندبادها، شکننده‌تر خواهد بود.

آن چه در این مقاله ذکر می‌شود، مطالعات و پژوهش‌های کاربردی گروهی از اندیشمندان است که طی دهه‌های اخیر صورت گرفته است و در آنها به نقش عقاید و رفتارهای مذهبی در رویارویی با ناهنجاری‌ها و نیز به اعترافات و اظهارات پژوهش‌گران روان‌شناس و متخصص توجه شده است و نتیجه آنها، این رهیافت را به دست خواننده می‌دهد که مذهب، عاملی بسیار مهم و اثرگذار در فرآیند زندگی – به معنای وسیع و گسترده آن – است.

این مقاله، فهرست‌واره‌ای از کاوش‌های کاربردی این پژوهش‌گران و سخنان آنها در موضوع فوق است که با استفاده فراگیر از مجموعه ارزشمند «اسلام و بهداشت روان» (به اهتمام دفتر نشر معارف) تهیه و ارائه شده است. این اثر که در دو جلد به چاپ رسیده، در تابستان ۸۲ به بازار کتاب عرضه شده است.

۱) پرسمن در سال ۱۹۹۰ م. در بررسی روی ۳۰ نفر از زنان سالمند - پس از جراحی شکستگی استخوان لگن - دریافت که درجه افسردگی عوارض روانی ناشی از شکستگی لگن در زنانی که دارای ایمان مذهبی بودند، کمتر از زنانی بوده که ایمان مذهبی نداشتند و نیز وضعیت حرکتی بهتری در این زنان، در مقایسه با زنان غیرمذهبی، دیده شد.۱

۲) ویلر (۱۹۸۸) اظهار داشت که فرد مذهبی از طریق اعتقادات دینی بر مشکلات چیره می‌شود و از طریق اعمال مذهبی و شرکت در مراسم دینی، به شبکه وسیع حمایت‌های اجتماعی متصل می‌شود.۲

۳) مدور (۱۹۹۲) بیان می‌دارد که وابستگی مذهبی می‌تواند همچون جانشینی برای سایر متغیرهایی که برای سلامت انسان اثر می‌گذارند، مانند وضعیت اقتصادی و یا حمایت‌های اجتماعی، عمل نماید و منجر به کاهش شیوع افسردگی شود.۳

۴) بنیامین راش - روان‌شناس معروف که پدر روان‌پزشکی آمریکاست - می‌گوید: مذهب آن قدر برای پرورش سلامت روح اهمیت دارد که هوا برای تنفس. مذهب به انسان کمک می‌کند تا معنای حوادث زندگی، به ویژه حوادث دردناک و اضطراب‌انگیز را بفهمد.۴

۵) در تحقیقی که در آلمان انجام شد، مشخص شد که افراد مذهبی دارای علائم افسردگی خفیف‌تری نسبت به افراد غیر مذهبی هستند.۵

۶) نتیجه مطالعه لاری در سال ۱۹۹۷م. نشان داد که همبستگی مثبتی بین خواندن نماز و بهبود افسردگی و اضطراب و افزایش اعتماد به نفس وجود دارد.۶

۷) تقویت عقاید و ارزش‌های مذهبی و ایجاد زمینه لازم برای نیایش و دعا، می‌تواند طول مدت درمان افسردگی را کاهش داده، عامل مؤثری برای بهبودی باشد.۷

۸) گزارش هولون، جانیس میتر و همکاران وی (۱۹۹۱) و گزارش پریست. ل، ریبکا و همکاران او (۱۹۹۲) گویای نقش مثبت عقاید مذهبی در درمان افسردگی است.۸

۹) در سایه فرامین الهی می‌توان از بروز بسیاری از بیماری‌های روانی پیش‌گیری نمود. آموزش عرفان نیز در این رابطه می‌تواند کمک مؤثری باشد؛ زیرا که از راه برقراری ارتباط با خداوند، می‌توان بر دشواری‌های زندگی چیره شد و دستاورهای ارزشمندی برای جامعه به ارمغان آورد.۹

۱۰) روش‌های گوناگونی برای کاهش اضطراب پیشنهاد شده است که از میان آنها تن‌آرامی و موسیقی درمانی از ارجحیت برخوردارند. یکی از ریتم‌های موزون دل‌نشین و جذاب، آوای عرفانی قرآن کریم است. کلام الهی با قدرت نفوذ فراوان و بی‌همتای خود، چنان بر روح و جسم اثر می‌نماید که گویی انسان بعد از شنیدن آن، تازه متولد شده، احساس سبکی، سرزندگی و رهایی از قید و بندهای مادی می‌کند. با آوای قرآن، هراس و نگرانی از دل زدوده شده، در فرد شنونده، آرامش به وجود می‌آید و ذکر و ثنای خداوند، سبب آرامش قلب‌هاست.۱۰

۱۱) برای برخورداری از آثار معنوی قرآن، بهره‌گیری از این کلام الهی به عنوان یک روش تسکین مفید و قابل دسترس برای کاهش اضطراب، پیش از آزمون دانشجویان، پیشنهاد می‌شود؛ زیرا نظم آهنگ واژگان قرآن، نغمه‌ای دلکش و نوایی دل‌پذیر دارد؛ نوایی که احساسات آدمی را بر‌می‌انگیزد و دل‌ها را شیفته خود می‌کند. نوای زیبای قرآن برای هر شنونده‌ای، هر چند غیر عرب، جذاب و روح‌بخش‌ است.۱۱

۱۲) دکتر هاسیلوپ می‌گوید: مهم‌ترین عامل خواب آرامش‌بخش که من در طول سال‌های متمادی تجربه در مسائل روانی به آن پی‌بردم، همین نماز است.۱۲

۱۳) بسیاری از روان‌شناسان و روان‌پزشکان دریافته‌اند که دعا و داشتن یک ایمان محکم به دین، نگرانی، تشویش و یا حس ترسی را که موجب بیشتر بیماری‌هاست، بر طرف می‌کند. توجه کامل به خداوند با تمام اعضا و حواس و روگردانی از مشکلات زندگی و اشتغالات فکری که هنگام نماز ایجاد می‌شود و مدتی پس از نماز هم ادامه دارد، باعث به وجود آمدن حالتی از آرامش روانی می‌شود که تأثیر مهمی در کاهش ناراحتی‌های عصبی دارد.۱۳

۱۴) در پژوهش‌هایی که گارتز (۱۹۹۱) انجام داد، دریافت که اعتقادات مذهبی، سبب کاهش استفاده از مواد مخدر می‌شود۱۴.

۱۵) یونگ - روان‌شناس بزرگ و معروف معاصر - معتقد بود که مذهب موجب بالا بردن یک‌پارچگی و معنادار شدن با شخصیت فرد می‌گردد.۱۵

۱۶) بر اساس پژوهشی که در سال تحصیلی ۷۸ – ۷۹ روی ۴۰۰ دانش‌آموز دبیرستانی شهرستان قم صورت گرفت، مشخص شد که همبستگی معکوس و معناداری با اطمینان ۹۹% بین نماز خواندن و مضطرب بودن وجود دارد و بر این اساس، تأیید می‌شود که اشخاص نماز‌خوان از اضطراب کمتری برخوردارند و به عبارت دیگر، طبق این پژوهش معلوم شد افرادی که پای‌بندی کمتری به اعتقادات مذهبی دارند، اضطرابشان بیش از گروهی است که پای‌بندی بیشتری دارند.۱۶

۱۷) در تحقیقی که روی ۵۱۳ دانشجوی دوره کارشناسی از دانشکده‌های مختلف (از طریق تصادفی – خوشه‌ای) صورت گرفت، مشخص شد که دانشجویانی که میزان توکل آنها به خداوند متعال در سطح بالا بوده، از گروه دیگری که این گونه نبودند، به مراتب اضطراب پایین‌تری داشتند. تحلیل داده‌ها نشان‌گر این واقعیت است که همبستگی مثبت و معناداری بین توکل به خدا و صبر و تحمل در دانشجویان وجود دارد.۱۷

۱۸) در مطالعه‌ای که آدلر (۱۹۸۷) انجام داد، به این نتیجه رسید که افسردگی در مردان و زنانی که به کلیسا می‌روند و به نیایش می‌پردازند، کاهش می‌یابد.۱۸ به طور قطع، چنین تأثیری در مورد مسلمانانی که به مساجد و قبور ائمه هدی علیهم‌السلام گام می‌نهند و به ارواح مطهر اولیای الهی - برای نایل شدن به نیازهای خود- متوسل می‌شوند، بیشتر است. این تحلیل و تطبیق فقط در مورد فوق نیست؛ بلکه در موارد مشابه نیز جاری است.

۱۹) پارک و همکاران (۱۹۹۰) نشان دادند که مذهبی بودن درون‌گرا، وقایع غیر قابل کنترل را در زندگی تعدیل می‌کند و موجب کاهش افسردگی و اضطراب در افراد پروتستان می‌گردد.۱۹

۲۰) وود و همکاران (۱۹۹۹) در پژوهشی که روی زنان آفریقایی‌مبتلا بهHIV مقیم آمریکا انجام دادند به این نتیجه رسیدند که مقابله مذهبی ( توکل به خدا و جست‌وجوی آسایش در مذهب) با افسردگی و اضطراب در آنان، رابطه منفی دارد.۲۰

۲۱) یافته‌های پژوهشی در سال ۱۳۷۹ ش. توسط باقر غباری بناب و همکاران او بر روی ۵۱۳ تن از دانشجویان دانشگاه تهران صورت گرفت، نشان داد که افراد متوکل، از امیداوری بالایی برخوردارند و خوش‌بینی آنها نسبت به آینده، بیشتر است و انتظار دارند اتفاقات خوش برای آنان در آینده اتفاق بیفتد.۲۱

۲۲) بر اساس یک نظرسنجی از ۲۶۹ پزشک که در سال ۱۹۹۶م. صورت گرفت، ۹۹% آنان اعتقاد داشتند که دعا، نیایش، مراقبه و دیگر مراسم معنوی و دینی، می‌توانند به شفای بیماران هنگام ناخوشی کمک کنند. این تحقیق در مؤسسه‌های تحقیقاتی ییل، دوک و دارتموث و دانشگاه میشیگان صورت گرفت. در حال حاضر از فرایندهای دعا و فرایض مذهبی برای شفای بیماران در سراسر آمریکا بهره می‌گیرند.۲۲

۲۳) یونگ - در کنفرانسی در سال ۱۹۳۵ - گفت: نه تنها مسیحیت، بلکه تمامی مذاهب، روان درمان‌هایی هستند که رنج‌های روانی و جسمی انسان‌ها را درمان کرده، بهبود می‌بخشند.۲۳

۲۴) یونگ در مقاله منتشر شده در سال ۱۹۴۶ نیز می‌نویسد: تنها دیدگاه‌های سودمند در جهان امروز، آن روش‌های روان درمانی هستند که ما آنها را مذاهب می‌نامیم.۲۴

محمد اصغری‌نژاد

پی‌نوشت‌ها:

۱. ر.ک: ص ۱۶ (مقاله احمد علی نور بالا تحت عنوان «شواهد پژوهشی در رابطه بین وابستگی مذهبی و افسردگی»

۲. همان، ص ۱۸.

۳. همان.

۴. همان، ص ۲۳(مقاله منصوره کریم اللهی و معصومه آقا محمدی تحت عنوان «بررسی ارتباط بین اعتقادات مذهبی و افسردگی در دانشجویان پرستاری دانشگاه علوم پزشکی اردبیل»).

۵. همان، ص ۲۵.

۶. همان، ص ۲۸ (مقاله غلامرضا ساردویی و فرشید خسروپور تحت عنوان «بررسی تأثیر ارزش‌های مذهبی در طول مدت درمان بیماران مبتلا به افسردگی اساسی».

۷. همان، ص ۳۴.

۸. همان، ص ۸۶ (مقاله علی صمدی میر شکارلو تحت عنوان «بررسی بعد شناختی نگرش‌ها در افراد افسرده و مقایسه با افراد بهنجار»).

۹. همان، ص ۱۰۹(مقاله فاطمه نوغانی و جمیله محتشمی تحت عنوان «تأثیر آموزش فرهنگ عرفانی بر میزان افسردگی در دو گروه از آموزگاران مدارس راهنمایی دختران شهر تهران).

۱۰. همان، ص ۱۱۳ و ۱۱۴ (مقاله نسرین گله دار و ماندانا ساکی تحت عنوان «تأثیر آوای قرآن بر اضطراب پیش از آزمون دانشجویان).

۱۱. همان، ص ۱۱۷.

۱۲. همان ص ۱۲۱ (مقاله شکوفه را در زهرا عروجی تحت عنوان و بررسی نقش نماز در میزان شیوع اضطراب در دختران دانش‌آموز مقطع دبیرستان شهرستان قم، سال تحصیلی ۷۸ – ۷۹)

۱۳. همان، ص ۱۲۱ و ۱۲۲.

۱۴. همان، ص ۱۲۲.

۱۵. همان ص ۱۲۲ و ۱۲۳.

۱۶. ر.ک: همان، ص ۱۲۴ و ۱۲۵.

۱۷. همان، ص ۱۲۷ و ۱۲۸ (مقاله باقری غباری بناب و محمد خدا یارب فرد و محسن کوهی یکتا و علی نقی فقیهی تحت عنوان «رابطه توکل به خدا با اضطراب، صبر و امیدواری در شرایط ناگوار در دانش جریان دانشگاه تهران».

۱۸. همان، ص ۱۲۹.

۱۹. همان.

۲۰. همان.

۲۱. همان، ص ۱۳۷.

۲۲. همان، ص ۱۵۴ (تحقیق سید احمد واعظی و صهبا قدس و مریم فراغتی تحت عنوان «بررسی رابطه دعا و اضطراب در گروهی از دانش آموزان مدارس تهران».

۲۳. همان، ص ۱۵۴.

۲۴. همان، ص ۱۵۴.