چو عضوی به درد آورد روزگار

به مناسبت هفته حمایت از بیماران کلیوی

کلیه عضوی کوچک است که روزانه ۲۰۰ لیتر خون را تصفیه می‌کند و معمولا هم به حساب نمی‌آید اما وقتی بیمار شود مشکلات بزرگی به وجود می‌آورد که دیگر نمی‌توان آنها را نادیده گرفت.

امروزه جمعیت بیماران کلیوی و دیالیزی رشد روزافزون داشته‌اند و همه ساله افراد زیادی در سراسر جهان به ‌بیماری حاد کلیه که ‌در مراحل اولیه علائم و نشانه‌ای ندارد، مبتلا می‌شوند. به این ترتیب در صورت عدم برنامه‌ریزی و پیشگیری، در آینده‌ای نه‌چندان دور، دردی مشترک با عنوان نارسایی کلیه انسان‌های سرتاسر دنیا اعم از مسوولان طراز اول تا غریب‌ترین فرد ساکن روستاهای دورافتاده را با یکدیگر پیوند خواهد داد. طبق آمارهای جهانی ۵۰۰ میلیون نفر در جهان به بیماری کلیوی مبتلا هستند. این به معنای آن است که از هر ۱۰ نفر آدم به ظاهر سالم، یک نفر به یکی از انواع بیماری‌های کلیوی مبتلاست.

اگر براساس این آمار بخواهیم درباره کشورمان نظر بدهیم باید بگوییم حدود ۷ میلیون بیمار کلیوی در کشور وجود دارد که به ظاهر سالم هستند و از بیماری خود خبر ندارند و این مساله می‌تواند به عنوان تهدید و خطری جدی برای جامعه مطرح باشد.

در حال حاضر ۳۵ هزار بیمار دیالیزی و پیوندی در کشور وجود دارند که امکانات کافی و استاندارد برای مراقبت از آنها نداریم و اگر این خیل عظیم بیماران کلیوی، به دیالیز یا پیوند احتیاج پیدا کنند، جامعه پزشکی دچار مشکلات بسیار زیادی خواهد شد.

سال ۱۳۸۰ جمعیت مبتلایان بیماری‌های مزمن کلیه، حدود ۱۶ هزار نفر گزارش شده بود که این رقم، سال ۸۶ به ۳۲ هزار نفر افزایش یافت.

با احتساب وجود ۳۲ هزار و ۶۸۶ بیمار در سال ۸۶ برآورده می‌شود شمار مبتلایان بیماری‌های نارسایی کلیوی در سال ۹۱ به ۶۴ هزار و ۳۵۹ نفر برسد و بار ناشی از بیماری‌های‌ مزمن کلیه،یک‌میلیون و ۴۵۶ هزار سال عمر از دست رفته برآورد شده است.

وزارت بهداشت برای هر بیمار دیالیزی در کشور ۸ میلیون تومان در سال هزینه می‌کند. در حال حاضر، ۱۵هزار نفر بیمار دیالیزی وجود دارد که سالانه ۱۷درصد به این گروه از بیماران افزوده می‌شود.

با وجود ۳ شیوه درمان جایگزینی کلیه یعنی پیوند کلیه، همودیالیز و دیالیز صفاقی در کشور به علت هزینه‌بر و گران‌قیمت بودن این سه مدل درمانی در سراسر دنیا، نظام سلامت به بخش پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های نارسایی مزمن کلیه بیشتر می‌اندیشد.

● مشکلات مالی

دیالیز بیماران کلیوی، رنج و عذابی است که برای آن اندازه و معیاری وجود ندارد و ناتوانی مالی نیز موجب مضاعف شدن درد بیمار می‌شود. با توجه به این‌که اکثر بیماران کلیوی جزو اقشار کم‌درآمد جامعه هستند و بعضی داروهای آنها به خاطر گران بودن اصل دارو با وجود تخصیص یارانه نیز بالاست، از این رو نه‌تنها به حمایت بیشتر دولت، بلکه به حمایت سازمان‌های مردم‌نهاد و سازمان‌های خصوصی هم نیاز دارند. هرچند بیماران مبتلا به نارسایی کلیه بابت خدمات پایه دیالیز هزینه‌ای پرداخت نمی‌کنند، اما این بدان معنا نیست که این بیماران برای سایر درمان‌های مربوط یا بی‌ارتباط با نارسایی کلیه هزینه‌ای پرداخت نکنند.

ناتوانایی مالی بسیاری از بیماران دیالیزی در تهیه داروهای مخصوص خو د نیز حکایت دیگری است که توجه و اهتمام مسوولان رسیدگی به وضعیت موجود این بیماران را می‌طلبد، چرا که اغلب این بیماران به دلیل مشکلات مالی و بالا بودن نرخ داروها، بخصوص آمپول‌های خونساز قادر به خرید و تهیه این داروها نیستند و روز به روز بیمارتر و بدحال‌تر از قبل می‌شوند.

● هفته‌ای برای حمایت

۲۳ تا ۳۰ آبان، هفته حمایت از بیماران کلیوی نام‌گذاری شده است. هرچند بیماران کلیوی در ایران به شکل ساختاری از طرف بیمه‌ها حمایت می‌شوند و بخوبی در صدر فهرست بیماران خاص قرار دارند. اما باوجود توجه زیاد مسوولان به بیماران کلیوی با تامین نیازهای واقعی بیماران فاصله داریم. هم‌اکنون در کشور ما دیالیز برای مردم رایگان است و از طریق پوشش‌های بیمه‌ای هزینه‌های آن پرداخت می‌شود اما همچنان بسیاری از بیماران کلیوی کشور به دلایل مختلف شناسایی نشده‌اند و هنوز نمی‌دانیم چه تعداد پیوندهای کلیه در کشور موفقیت‌آمیز بوده و هیچ استراتژی مشخصی از سوی مسوولان دولتی در این زمینه به چشم نمی‌خورد.

هرچند متولی امر درمان در کشور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است و سیاست‌های بهداشتی و درمانی از سوی این وزارتخانه تدوین می‌شود اما لازم است سازمان‌های غیردولتی با بهره‌گیری از کمک‌های مردمی در جهت بهبود وضعیت سلامت کشور از جمله بهبود وضع بیماران کلیوی تلاش کنند. بودجه و منابع مورد نیاز فعالیت‌ها و برنامه‌های این سازمان‌ها عمدتا از طریق کمک‌های افراد حقیقی و حقوقی و نهادهای دولتی و غیردولتی تامین می‌شود. هفته حمایت از بیماران کلیوی فرصت بسیار مناسبی است تا این نهادها به مشکلات بیماران کلیوی بپردازند، مشکلاتی که حل آن فراتر از اختیارات وزارت بهداشت است و اساسا در بسیاری موارد درمانی نیست و مداخلاتی فراتر از وزارت بهداشت را می‌طلبد؛ مداخلاتی که تحت عنوان حمایت‌های اجتماعی طبقه‌بندی می‌شوند.

● فشار خون و کلیه

اگرچه پزشکان چند علت را عامل بروز نارسایی کلیه می‌دانند اما همواره بر ۲ دلیل اصلی پرفشاری خون و دیابت، تاکید ویژه دارند. در طول روز و عمر هر فرد، میزان فشار خون متغیر است؛ به‌طوری که در زمان فعالیت، فشار خون افزایش می‌یابد و در هنگام استراحت، افت می‌کند. اما در افراد بیمار حتی در زمان استراحت نیز فشار خون از حد طبیعی بالاتر است. در صورتی که افزایش فشار خون درمان نشود، باعث لطمه به قلب و عروق می‌شود و باعث بروز نارسایی قلبی، سکته قلبی و سکته مغزی و همچنین نارسایی کلیوی می‌شود. فشار خون بالای کنترل نشده شریان‌ها را ضخیم و انعطاف‌ناپذیر می‌کند و در نتیجه، از مقدار خون‌رسانی به اعضای حیاتی بدن از جمله کلیه‌ها می‌کاهد؛ این ضایعات موجب کاهش میزان پالایش خون و اختلال عملکرد لوله‌های کلیوی می‌گردد و به دنبال آن، پروتئین و خون از راه ادرار دفع می‌شود. تقریبا ۱۰ درصد موارد مرگ و میر به افزایش فشار خون ناشی از نارسایی کلیه‌هاست.

● دستگاهی به جای کلیه

در فرد سالم روزانه ۲۰۰ لیتر خون با وسیله کلیه‌ها تصفیه می‌شوند، در صورت از کار افتادن آنها، برای زنده ماندن باید این وظیفه توسط دستگاه‌های دیالیز انجام ‌شود. به طور معمول و در شرایط استاندارد، دیالیز این بیماران ۳ نوبت در هفته و هر نوبت ۴ ساعت صورت می‌گیرد.

طی ۱۰ سال گذشته، تعداد بخش‌های دیالیز از ۱۴۷ بخش به ۳۳۶ بخش افزایش یافته که افزایش این تعداد تخت نیز به عنوان یک ضرورت، برای مسوولان مسجل شده است.

تعداد بیماران مبتلا به نارسایی کلیه پیشرفته در ایران طی ۵ سال آینده ۲برابر خواهد شد که این اعلام خطر‌جدی برای مردم و نظام سلامت کشور محسوب می‌شودبراساس آمارها، طی سال ۸۶ حدود ۵۸ درصد از بیماران کلیوی از ۳ نوبت دیالیز در هفته استفاده می‌کردند. ۴۰درصد بیماران از ۲ نوبت دیالیز در هفته و درصد کمی هم یک بار در هفته دیالیز می‌شدند. بنابراین تنها حدود ۶۰ درصد بیماران از استانداردها بهره‌مند هستند.

هر دستگاه دیالیز از عمری ۵ ساله برخوردار است این در حالی است، که در کشور ما حتی دستگاه‌های ۲۰ ساله نیز به کار می‌روند.

● تلخی بیماری شیرین

۳۰درصد علت ابتلای افراد به بیماری کلیوی را بیماری دیابت و ۲۷درصد را فشار خون تشکیل می‌دهد. بقیه موارد ابتلا به این بیماری به علت‌هایی نظیر سنگ و عفونت‌های ادراری و عوامل ناشناخته مربوط می‌شوند.

دیابت، شایع‌ترین بیماری متابولیک جهان است؛ این بیماری به دلیل افزایش بیش از حد و مزمن و پایدار قند خون به وجود می‌آید و زمینه‌ساز انواع بیماری‌ها از جمله بیماری‌های کلیوی است.

رعایت رژیم غذایی متعادل فاقد نمک زیاد و پرهیز از مصرف مواد خوراکی چرب و بسیار شیرین می‌تواند تا حد زیادی از افزایش شیوع چاقی، دیابت و فشارخون جلوگیری کند. به همین دلیل در بسیاری از کشورهای دنیا میزان نمک مواد غذایی فرآوری شده در رستوران‌ها و کارخانجات کنترل می‌شود.

در هر صورت، بیماران دیابتی و مبتلایان به فشار خون افراد با ریسک بالا تلقی می‌شوند که بیشتر در معرض خطر ابتلا به نارسایی کلیه قرار دارند. این افراد نیازمند مراجعات مکرر پزشکی جهت پیشگیری هستند.

● تنها پیشگیری

اگرچه بیماران دیالیزی و افرادی که دچار نارسایی کلیه شده‌اند، با مشکلات زیادی از جمله کمبود تخت‌های دیالیز و کمبود و گرانی دارو مواجه هستند؛ اما بزرگ‌ترین مشکل این است که این بیماری مسیر رو به رشدی را در کشور طی می‌کند و باید از همه امکانات کشور برای پیشگیری و ارتقای سطح آگاهی مردم در این زمینه استفاده کرد.

بیماری کلیه، بیماری خاموش و بی‌صداست و به همین دلیل، بیشتر مبتلایان این بیماری تا زمان بروز نارسایی کلیه از بیماری خود مطلع نمی‌شوند و بموقع با اقدامات پیشگیرانه از بروز بیماری جلوگیری نمی‌کنند. به علت همین ناآگاهی از بیماری، سالانه حدود ۱۲نفر به تعداد بیماران دیالیزی کشور ما اضافه می‌شود. روش‌های موثری برای پیشگیری از بیماری‌هایی که باعث نارسایی‌های کلیوی می‌شوند، وجود دارد. در صورت تشخیص بموقع بیماری کلیه و درمان آن ممکن است روند بیماری آهسته‌تر شود و از پیشرفت و تبدیل آن به نارسایی کلیه جلوگیریبه عمل آید.

تعداد بیماران مبتلا به نارسایی کلیه پیشرفته در ایران طی ۵ سال آینده ۲برابر خواهد شد که این اعلام خطر جدی برای مردم و نظام سلامت کشور محسوب می‌شود. از سوی دیگر، با آزمایش‌های ساده و ارزان‌قیمت می‌توان افراد دارای نارسایی کلیه را شناسایی کرد.

ورود به مرحله پیشرفته‌تر بیماری با تحمیل هزینه به خانواده و سیستم دارویی درمانی کشور همراه است؛ به گونه‌ای که هر جلسه دیالیز ۳۰ تا ۵۰ هزار تومان هزینه دربر دارد. این هزینه بدون احتساب نیاز پرسنلی و هزینه‌های تجهیزاتی مراکز است.

این در حالی است که هزینه درمان نارسایی کلیه در مراحل ابتدایی ناچیز است و از سوی دیگر، ارزش درمان در این مرحله به مراتب بیشتر است؛ به‌گونه‌ای که اگر ۵۰ تا ۷۰درصد کار کلیه کاهش یابد، طول عمر کلیه بیمار با دارو درمانی و رعایت رژیم غذایی چند‌برابر می‌شود و دیرتر به مرحله دیالیز یا پیوند می‌رسد.

متاسفانه کشور ما همواره از ضعف فرهنگی توده مردم در زمینه بهداشت و درمان و پیشگیری از ابتلا به انواع بیماری‌ها برخوردار است، لذا اغلب مردم هیچ هزینه‌ای برای حفظ و اطلاع از میزان سلامت خود و خانواده‌شان در سبد هزینه‌های زندگی در نظر نمی‌گیرند.

از هر یک میلیون ایرانی، ۲۵۳ نفر بیمار دیالیزی هستند، حال آن که تعداد بیماران دیالیزی در ایالات متحده آمریکا ۱۰۱۵ نفر در هر یک میلیون است. تفاوت چشمگیر تعداد بیماران دیالیزی کشور با سایر کشورها نشان می‌دهد که همچنان در شناسایی بیماران دیالیزی و نارسایی کلیه با مشکل مواجه هستیم.

کارشناسان حوزه سلامت معتقدند موضوع بیماریابی در این زمینه، باید یکی از مهم‌ترین سرفصل‌های اجرایی وزارت بهداشت باشد. هم اکنون در اغلب کشورهای پیشرفته دنیا با بررسی افراد سیگاری بالای ۵۰ سال، مبتلایان به دیابت و فشار خون در وهله اول به دنبال شناسایی بیماران کلیوی هستند زیرا این کار نخستین گام در این زمینه‌ است.

برای جلوگیری از روند رو به رشد بیماری‌های کلیوی در کشور نظام سلامت و افراد خیر باید زمینه لازم را برای فرهنگ سازی و آموزش عمومی درباره این بیماری خطرناک فراهم کنند. زمینه برای غربالگری و شناسایی افراد در معرض خطر این بیماری باید فراهم شود اما متاسفانه در زمان حاضر جهت آگاه کردن مردم درباره خطرات این بیماری و روش‌های پیشگیری از آن، سازوکار مناسب نداریم.

خوشبختانه در سال‌های اخیر این امر مورد توجه مسوولان وزارت بهداشت قرار گرفته است و برنامه‌های متعددی را در این خصوص پیاده کرده‌اند.

امید است که با اجرای مستمر این برنامه‌ها بتوان میزان ابتلا به ناراحتی‌های مزمن کلیه و در نهایت از دست دادن کلیه‌ها و نیاز به پیوند و دیالیز را در کشور به حداقل ممکن رسانید.

● مردم برای مردم

حضور سازمان‌های غیردولتی در بحث سلامت کشورها همراه با موفقیت بوده است و توانسته زندگی‌های زیادی را نجات دهد. بحث بیماران کلیوی نیز جدا از این مقوله کلی نیست. از این روست که فدراسیون جهانی کلیه به دنبال ایجاد چنین انجمن‌هایی در کشورهای مختلف دنیاست. ایجاد جذابیت‌های لازم به منظور جذب کمک‌های مردمی، تغییر دوره‌ای مدیران ارشد و جذب افرادی که شهرت‌طلب نیستند و صرفا علاقه‌مند خدمت‌رسانی هستند، از عوامل مهم در موفقیت‌ این انجمن‌هاست. قطعا با توجه به افزایش روز افزون هزینه‌های درمانی بیماران کلیوی، در آینده وزارت بهداشت از عهده درمان مبتلایان به نارسایی کلیه برنخواهد آمد. بدون شک همراهی مردم در کنار مسوولان می‌تواند زندگی بهتری را برای بیماران کلیوی فراهم کند و همین‌طور بهتر بتوانند از ابتلای افراد سالم جامعه به این بیماری‌ها جلوگیری به عمل آورند.

علی اخوان بهبهانی