تحولات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بعد از جنگ تحمیلی

در تحولات بررسی شده بعد از جنگ تحمیلی عمدتاً سیاست تنش زدایی و تشنج زدایی به كار گرفته شده است طبق نظریه روزنا در تحولات سیاست خارجی ج ا ا بعد از جنگ تحمیلی دو دسته متغیر داخلی نقش, شخصیت, ساختار اجتماعی, دیوان سالاری و تغییر محیطی نظام بین الملل تأثیرگذار بوده اند

در تحولات بررسی شده بعد از جنگ تحمیلی عمدتاً سیاست تنش‏زدایی و تشنج‏زدایی به‏كار گرفته شده است. طبق نظریه روزنا در تحولات سیاست خارجی ج . ا . ا . بعد از جنگ تحمیلی دو دسته متغیر داخلی (نقش، شخصیت، ساختار اجتماعی، دیوان‏سالاری) و تغییر محیطی (نظام بین‏الملل) تأثیرگذار بوده‏اند.

اهداف و سیاست آمریكا در منطقه خاورمیانه به‏خصوص خلیج‏فارس به شكل‏های متفاوتی بوده از جمله جنگ خلیج‏فارس اول (عراق و كویت) و جنگ آمریكا و عراق كه هركدام به شكلی در سیاست خارجی ج . ا . و در فرآیند تصمیم‏گیری مؤثر بوده، گسترش بحث جهانی شدن و افزایش ارتباطات و طرح نظریه رویارویی تمدنی نیز از علل بین‏الملل بكارگیری (سیاست تنش‏زدایی) بوده است ذهنیت نخبگان سیاسی و ایدئولوژی اسلامی و نقش افكار عمومی نیز در بكارگیری سیاست تنش‏زدایی مؤثر بوده، ساختار تصمیم‏گیری و افراد تصمیم‏گیرنده نیز مؤثر بوده (بعد از جنگ تحمیلی) بی‏طرفی ایران در جنگ عراق و كویت و همچنین تصمیم بر گسترش همكاری ایران و عربستان و بی‏طرفی فعال در جنگ آمریكا و عراق از پارامترهای مهم می‏باشند، با بررسی این عوامل و نظر به این‏كه برخی از آنها داخلی و برخی بین‏المللی هستند، مشاهده می‏شود كه هر یك به نحوی در سیاست خارجی ج . ا . ا. و همچنین بكارگیری سیاست تنش‏زدایی كه تحول عمده بعد از جنگ بشمار می‏رود مؤثر بوده‏اند و در نهایت فرضیه تحقیق مبتنی بر تأثیرگذار بودن دو متغیر داخلی و محیطی بر تحولات ایران بعد از جنگ براساس تئوری روزنا از عمده‏ترین بحث‏های این تحقیق می‏باشد.

●هدف

بررسی علل تحولات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در یك مرحله زمانی خاص بوده (بعد از جنگ) و توجه به آنها می‏تواند در زمینه اجرایی و كاربردی در حیطه سیاست خارجی مؤثر واقع شود.

●سؤال اصلی

تحولات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران (بعد از جنگ) تحت تأثیر چه عوامل مهمی شكل گرفته‏اند.

●فرضیه

در چارچوب نظری جیمز روزنا این است كه تحولات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بعد از جنگ تحت تأثیر دو دسته از متغیرهای داخلی و محیطی شكل گرفته است.

●سؤالات فرعی

۱ - رابطه نظام بین‏الملل و تحولات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران (بعد از جنگ)

۲ - فرهنگ اجتماعی و تحولات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران (بعد از جنگ)

۳ - ساختار تصمیم‏گیری و تحولات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران (بعد از جنگ)

به‏طور كلی به‏نظر جیمز روزنا در تصمیم‏گیری سیاست خارجی علت رفتار سیاسی حكومت‏ها به مجموعه‏ای از این عوامل پنج‏گانه مربوط می‏شود: ۱ - متغیر شخصیت تصمیم‏گیرنده؛ ۲ - نقش و میزان اختیارات تصمیم‏گیرنده؛ ۳ - متغیر دیوان‏سالاری حكومتی؛ ۴ - متغیر جامعه؛ ۵ - متغیر نظام بین‏الملل.(۱) در كشورهای بزرگ با وضعیت اقتصادی و سیاسی توسعه یافته باز، اولویت متغیرها بدین ترتیب هستند، نقش، جامعه، دیوان‏سالاری، نظام بین‏الملل و شخصیت در حالی كه در كشورهای كوچك توسعه نیافته با جابه‏جایی قابل توجه متغیرها بدین ترتیب شخصیت، نظام بین‏الملل، نقش، جامعه و دیوان‏سالاری، مواجه هستیم.

مدل پیوستگی روزنا بسیار پیچیده است به‏نظر وی در محیط داخلی ۲۴ زمینه و در چهار مقوله كلی نخبگان، نمادها، ایستارها و پویش‏ها و در محیط خارجی ۶ محیط فرعی ـ مجاور، منطقه‏ای، منابع نژادی، سازمانی، جنگ سرد ـ بر پیروزی و موفقیت و یا سیاست خارجی تأثیر می‏گذارد. به‏طور كلی مقام طرح‏ها و نظریه‏ها و یا می‏توان گفت بیشتر آنها دارای نقاط ضعف و قوتی هستند كه البته باید به آنها توجه شود. امّا به‏طور كلی طرح روزنا برای ارائه پژوهش حاضر انتخاب گردیده و به نظر مناسب می‏آید. در این نوشتار تحولات سیاست خارجی جمهوری اسلامی با توجه به فرضیه مطرح شده در چارچوب نظریه (اتصال دو سطح داخلی و خارجی) یا نظریه بهم پیوستگی روزنا مطرح می‏گردد. زیرا ایران كشوری در حل توسعه بوده و متغیر نظام بین‏الملل عامل تأثیرگذار در تحولات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران می‏باشد.

نكته قابل ذكر این است كه از میان متغیرهای زیادی كه روزنا نام می‏برد متغیرهای واسطه‏ای آن شامل متغیرهای محیط داخلی (جامعه، نقش، شخصیت، دیوان‏سالاری) و محیط عملیاتی (نظام بین‏المللی هست. در این تحقیق مدنظر قرار گرفته است.

«طرح پیوستگی شرح تفصیلی طرح پیش‏نظریه وی است» طرح پیوستگی در این طرح وی، مبادلات بین دو حوزه داخلی و خارجی سیاست خارجی را به بحث می‏گذارند(۲)، روزنا مرحله آغازین و مرحله آخرین اتصالات و مبادلات را به ترتیب برونداد و درونداد نامیده كه هر یك از این دو مرحله یا از محیط و جامعه سیاسی نشأت می‏گیرند و یا به آنها ختم می‏شوند. البته هر یك از اتصالات ممكن است سه نوع پویش‏های مختلف زیر را داشته باشند:

۱ - پویش رخنه‏ای كه یك بازیگر مستقیماً به خود اجازه می‏دهد تا در تخصیص آمرانه ارزش‏های دیگر بازیگران شركت كند، مثلاً آمریكا به خود اجازه می‏دهد تا دیگر كشورها را از داشتن سلاح اتمی محروم كند.

۲ - پویش عكس‏العملی كه حاكی از رفتار خارجی یك بازیگر به مقتضای پاسخ‏گویی به یك رویداد از خارج است مانند عكس‏العمل جامعه اروپا به فتوای امام خمینی(ره) راجع به قتل سلمان رشدی.

۳ - پویش تقلیدی، كه با مشاهده تحول در یك كشور سیاست‏گذاران رقیب سعی در ایجاد همان تحول در خود می‏گیرند مانند سرمایه‏گذاری عراق روی موشك‏های اسكاد. متعاقباً استفاده ایران از مدل دست‏كاری شده آن.

درون‏داد

برون‏داد

از محیط

از جامعه سیاسی

مستقیم غیرمستقیم

مستقیم غیرمستقیم

به محیط

به جامعه سیاسی

مستقیم غیرمستقیم

مستقیم غیرمستقیم

تحولات سیاست خارجی بعد از جنگ با دو دوره ریاست جمهوری روبه‏رو بود دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی و دوران ریاست جمهوری آقای خاتمی. به علت پیچیدگی‏هایی كه در سیاست خارجی ایران وجود دارد می‏توانیم به‏طور كلی:

۱ - از سال ۱۳۶۸ ـــ ۱۳۷۶

۲ - از سال ۱۳۷۶ ـــ ۱۳۸۴

در این دو دوره دو گفتمان بر سیاست خارجی تأثیرگذار بوده است. گفتمان واقع‏گرای (دولت رفاهی ـ اقتصاد محور) یا به عبارتی مصلحت‏جویانه (تعبیر دكتر رمضانی) و گفتمان واقع‏گرای (دولت رفاهی ـ فرهنگی سیاسی محور) یا مردم‏سالارانه می‏پردازیم.

البته در زمان هاشمی بحث تنش‏زدایی با كشورهای حوزه خلیج فارس و مسایل مربوط به آن مطرح شد و در زمان آقای خاتمی تنش‏زدایی در سطح جهانی و بین‏المللی مطرح گردید.

▪گفتمان اقتصاد محور ـ دولت رفاهی: عنصر محوری این گفتمان را واقع‏بینی در تنظیم و اجرای سیاست خارجی با رعایت ارزش‏های اسلامی تشكیل می‏داد. در طول ۸ سال جنگ سیاست بی‏اعتمادی به ترتیبات بین‏المللی هیچ یك از خواسته‏های تجدیدنظرطلبانه بین‏المللی ایران را تأمین نكرد البته درك نخبگان سیاسی دوره هاشمی بیشتر ژئوپلتیك بود تا ایدئولوژیك در نتیجه تلاش‏های انعطاف‏پذیر جهت‏گیری‏هایی مصلحت‏گرایانه داشت تا ایران از انزوای سیاسی كه طی جنگ با عراق به او تحمیل شده بود بیرون آید. سیاست خارجی هاشمی در دو بخش حوزه خلیج‏فارس و همچنین كشورهای شمال قابل بررسی می‏باشد.(۳)

●گفتمان فرهنگی سیاسی محور ـ دولت رفاهی

پس از انتخابات دوم خرداد ۱۳۷۶ سیاست تعدیل اقتصادی و قائل شدن به توسعه صنعتی دولتی جای خود را به توسعه سیاست داد و در روابط خارجی، پذیرش پلورالیسم جهانی به معنی نفی نظام تك قطبی و پذیرش تساوی فرهنگ‏ها به محور اصلی سیاست خارجی تبدیل شد.(۴)

در واقع تحول در گفتمان سیاسی رخ داد یعنی مشروعیت اثباتی جایگزین مشروعیت سلبی یعنی دوری گزیدن از دشمن‏تراشی و طرح شعارهای پرخاشگرانه و تحریك‏كننده گردید و سیاست تنش‏زدایی در قالب این فكر بكار برده شد. هرچند تنش‏زدایی در ایران با تعریف تنش‏زدایی در سطح روابط بین‏الملل متفاوت است زیرا تنش‏زدایی در ایران حالتی ایدئولوژیك دارد و آرمان‏گراست و در جهت حفظ پرستیژ بین‏المللی خود است در حالی كه تنش‏زدایی در سطح بین‏الملل از حالت ایدئولوژیك خارج شده و دو سویه می‏باشد یعنی هم تلاشی در جهت حفظ وضع موجود جهانی است و هم تلاشی همه‏جانبه در جهت تأمین منافع ملی.(۵)

●نظام بین الملل و سیاست خارجی

به‏طور كلی منابع خارجی كه تأثیرگذار در سیاست خارجی دولت‏ها هست ماهیت و ساختار نظام بین‏الملل، خصوصیات واحدهای سیاسی و تشكیل‏دهنده آن، توانائی‏های واحدهای سیاسی در تعامدات بین‏المللی و میزان تأثیرگذاری بر یكدیگر را در بر می‏گیرد. در سیاست تنش‏زدایی آقای هاشمی موارد ذیل مطرح گردید كه در بكارگیری این نوع سیاست خارجی مؤلفه‏های تأثیرگذار فراوانند ولی مختصراً دو مؤلفه كلی عبارتند از:

۱ - اهداف و سیاست آمریكا در منطقه خارومیانه (مخصوصاً خلیج فارس) كه شامل:

۱ - جنگ عراق و كویت حضور نظامی آمریكا در خلیج فارس؛

۲ - مسئله اعراب و اسرائیل و حضور سیاسی آمریكا در منطقه(۶)؛

۳ - شورای همكاری خلیج فارس و روابط آمریكا.(۷)

۲ - مسائل مربوط به آسیای مركزی (فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی)

همچنین در سیاست تنش‏زدایی خاتمی موارد ذیل مطرح گردید:

الف) اهداف و سیاست آمریكا در منطقه و خاورمیانه

۱ - حمله به افغانستان و اشغال آن؛

۲ - حمله به عراق و اشغال آن؛

۳ - مبارزه با انرژی اتمی ایران.

ب) سیاست آقای خاتمی در دو دوره ریاست جمهوری

۱ - توجه به اصل عزت، حكمت و مصلحت؛

۲ - تنش‏زدایی در روابط خارجی؛

۳ - گفتگوی تمدن‏ها.

●فرهنگ اجتماعی و تحولات سیاسی خارجی

فرهنگ اجتماعی مفهومی كلی است كه عواملی چون نقش، شخصیت، ساختار اجتماعی كشورها را در بر می‏گیرد.(۸) به‏طور كلی متغیرهای فرهنگی كه در سیاست خارجی ایران بعد از جنگ تأثیرگذار بوده‏اند را در سه مقوله بیان می‏كنیم:

۱ - تلقی و ذهنیت نخبگان سیاسی و باورهای ایدئولوژیك؛

۲ - افكار عمومی؛

۳ - جهانی شدن فرهنگ.

۱ - اصول و روش‏های سیاست عملی ایران را می‏توان نشأت گرفته از ایدئولوژی اسلامی دانست می‏توان گفت اصول صلح‏گرایی و حفظ تمامیت ارضی، برقراری روابط دو جانبه، حفظ اسلام و ... جزء این اصول می‏باشد كه در سیاست خارجی ایران در دوره هاشمی و خاتمی تقریباً مطرح بوده است.

۲ - افكار عمومی ـ در بررسی افكار عمومی نقش جامعه بسیار مهم بود.

البته در موارد بحرانی بیشتر مشخص و بارز می‏شود و مردم در موارد بحرانی بیشتر به مسائل خارجی توجه نشان می‏دهند.

همان‏طور كه افكار عمومی تأثیرگذار است دولت‏ها و سیاست‏گذاران خارجی هم افكار عمومی را می‏سازند. ملت ایران صلح‏طلب و علاقمند به فهم جهان است و تعامل با جهان با روحیه ایرانی سازگاری دارد بنابراین لحن جدید سیاست خارجی فرهنگ تعامل و گفتگوی تمدن‏ها با حال و هوای ایرانیان سنخیت دارد و به آنها آرامش فكری و روحی و روانی می‏دهد.

۳ - از جهانی شدن فرهنگ هنگامی سخن می‏گوییم كه محصولات فرهنگی در سطح جهانی به گردش در می‏آیند.(۹)

پدیده فرهنگ جهانی در ارتباط با پدیده‏های دیگر قرار دارد و در قیاسی جهانی در معرض استقبال یا عدم استقبال قرار می‏گیرد، كشورهای غربی به علت دارا بودن شرایط برتر و بهتر تكنولوژیكی از نقطه‏نظر ارتباطاتی قوی‏تر به‏نظر می‏رسند و در واقع زمینه‏های لازم جهت هدایت فرآیند جهانی شدن فرهنگ را دارند.

در این بخش به مباحث فرهنگی بالاخص فرهنگ اجتماعی و رابطه آن با سیاست و نحوه تأثیرگذاری آن بر تصمیم‏گیرنده و تحولات داخلی و خارجی می‏پردازیم.

فرهنگ اجتماعی مفهومی است كه عواملی چون نقش، شخصیت و ساختار اجتماعی كشورها را در بر می‏گیرد و این مؤلفه‏ها همان عوامل داخلی هستند كه روزنا آنان را تأثیرگذار بر تصمیمات و تحولات سیاست خارجی می‏داند.

به‏طور كلی یكی از مؤلفه‏های تأثیرگذار در بكارگیری سیاست تشنج‏زدایی و تنش‏زایی ذهنیت نخبگان و باورهای ایدئولوژیكی بوده كه در سطح جامعه مطرح می‏باشد و به‏طور كلی اگر در باورهای ایدئولوژیك مسلمانان و نخبگان تفحصی نمائیم می‏بینم كه ایران و مردمش همراه با تمدن ایرانی و اسلامی با صلح و دوستی عجین شده و این در باور بسیاری از مردم ایران و نخبگانشان وجود دارد می‏توان گفت در بررسی این مؤلفه به نحوی عامل شخصیت وجود دارد.

بیان شد كه در بررسی افكار عمومی عواملی چون نقش افراد در جامعه(۱۰) كه به‏عبارتی همان جامعه یا ساختار اجتماعی می‏باشند كه اهمیت فراوانی دارند و این مؤلفه دارای نقش مهمی در تأثیرگذاری بر روند تصمیمات و سیاست‏گذاری‏های خارجی می‏باشد. جهانی شدن فرهنگ با مشخصات و اثراتی كه دارد مؤلفه‏ای است كه با وجود اثرات مثبت فراوان از اثرات منفی و مخرب آن باید به شدت پرهیز كرد و به‏نظر می‏آید كه خاتمی برای جلوگیری از اثرات منفی آن در جامعه طرح گفتگوی تمدن‏ها را به دنیا اعلام داشت. به‏طور كلی علل تأثیرگذار در طرح گفتگوی تمدن‏ها و سیاست تنش‏زدایی بكار گرفته شده از سوی ایران، افكار عمومی (نقش فرد و جامعه) دانشگاهها (سازمان اجتماعی) تلقی نخبگان و باورهای ایدئولوژیك (شخصیت) و همچنین فرهنگ جهانی و یا جهانی شدن فرهنگ تأثیرگذار بوده است.(۱۱)

نویسنده: مسعود پورفرد

۱. حسین سیف‏زاده، مبانی و مدل‏های تصمیم‏گیری در سیاست خارجی (تهران: وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۵)، ص ۱۲۸.

۲. جیمز باربر، مایكل اسمیت، ماهیت سیاست‏گذاری خارجی در دنیای وابستگی متقابل كشورها، تهران: نشر قوس، درباره عوامل داخلی و خارجی، ۱۳۷۴)، ص ۳۸.

۳. علیرضا ازغندی، تنش‏زدایی در سیاست خارجی، فصلنامه سیاست خارجی، سال سیزدهم، زمستان ۱۳۷۸، ص ۱۰۴۳.

۴. همان، ص ۱۰۴۵.

۵. همان، ص ۱۰۳۸.

۶. ر . ك: حمیدرضا سعیدی‏نژاد، چرا آمریكا به اسرائیل كمك می‏كند، مجله سیاست خارجی، سال پانزدهم، بهار ۱۳۸۰، ص ۱۶۵.

۷. ر . ك: سهراب شمابی، بازسازی ایران و كشورهای خلیج فارس، مجله سیاست خارجی، سال چهارم، ۱۳۶۹، ص ۱۲۵.

۸. حسین نقیب‏زاده، تأثیر فرهنگ ملی بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، مجله سیاست خارجی، سال سیزدهم، پائیز ۱۳۷۸، ص ۶۳۷.

۹. چنگیز پهلوان، جهانی شدن فرهنگ، نشر اندیشه جامعه، ۹، ص ۲.

۱۰. كی . جی‏ء . هالستی، مبانی تحلیل سیاست بین‏الملل، ترجمه بهرام مستقیمی، مسعود طارم، تهران: وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۲، ص ۵۹۹.

۱۱. روح‏اللّه‏ رمضانی، تحلیل بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی، مترجم علیرضا طیب، تهران، نشر نی، ۱۳۸۰، ص ۱۱۶.

۱۲. بهرام اخوان كاظمی، مروری بر روابط ایران و عربستان در دو دهه اخیر، سازمان تبلیغات، ۱۳۷۴، ص ۷۹.

۱۳. ر . ك: اصول سیاست خارجی، قوام، تهران: نشر قومس.

۱۴. بهرام اخوان كاظمی، مروری بر روابط ایران و عربستان در دو دهه اخیر، سازمان تبلیغات، ۱۳۷۴، ص ۷۹.

۱۵. Martia indyk, Bac to the Bazaar,`foreign Affairs, jan. and feb, zooz seealso. Gebf fregkemp, us policy toward Iraq. the Nixo center. washing ton.Dc House commitee on international relations, ۴ oet.zool.

۱۶. عباس ملكی، نشریه اقتصاد ایران، شماره ۴۴، ص ۳.

۱۷. STRAT FOR (Iraq warplans I). septemberog: ۲۰۰۲ سایت )snalp rawqorI( moc.revresboue ت‏یاس

ـ دفتر مطالعات سیاسی مركز پژوهش‏های مجلس سال ۹، شماره ۳۵، ص ۱۰۸.

ـ ماهنامه ۱۷۵ ـ دفتر مطالعات سیاسی و بین‏المللی.

منبع:www.iranpolitics.net

---