جای خالی وحشت در پرده های نقره ای

جایگاه وحشت در سینمای ایران

فیلم‌های گونه وحشت در دو محور موفق بوده‌اند، یکی فیلم‌هایی که با تکیه بر باورها و اعتقادات مذهبی ساخته شده و موفق بوده‌اند، در واقع این فیلم‌ها با استناد به باورهایی که نمی‌توانیم آنها را طرد کنیم ساخته شده و به همین دلیل مخاطب آنها را دیده است مثلا فیلم شب بیست و نهم با این رویکرد ساخته شد. دسته دیگر فیلم‌هایی هستند که در حوزه جرم و جنایت ساخته شدند که نمونه آن فیلم‌های ساموئل خاکیچیان در دهه ۴۰و اوایل دهه ۵۰ بود که دیده شدند

سینمای وحشت یکی از ژانرهای سینمایی است که هرسال فیلم‌های زیادی را در سراسر دنیا به خود اختصاص می‌دهد.ترس به عنوان یکی از احساسات مهم انسان‌ها تا حد زیادی قابل به اشتراک گذاشتن است.یعنی دیدن تصاویر ترسناک یا شنیدن صداهای هول‌انگیز درهر جای دنیا انسان را دچار این حس می‌کند. برخلاف احساس شادی که برای شکل‌گیری آن عناصر مشترک بیشتری باید وجود داشته باشد،شما هم حتما فیلم‌های کمدی زیادی دیده‌اید که با دیدن‌شان خنده‌تان نگرفته چون پیام خنده‌آور فیلم در بافت فرهنگی کشور تولیدکننده معنا داشته است.اما فیلم‌های ترسناک زیادی ساخته می‌شوند که حتی اگر به زبان ما ترجمه نشوند با دیدن‌شان ترس در وجودمان رخنه می‌کند،اینکه ترسیدن خوب است یا بد، اینکه سینمای ایران تا چه حد در ساخت فیلم‌های ژانر وحشت موفق بوده و در نهایت آیا ما باید چنین فیلم‌هایی تولید کنیم یا نه؟ پرسش‌هایی است که در این گزارش به آن می‌پردازیم.

● فیلم‌های ترسناک ایرانی

به نظر می‌رسد موفق‌ترین و بومی‌ترین فیلم ترسناک ایرانی،فیلم «شب بیست و نهم» ساخته «حمید رخشانی» باشد که در سال ۶۸ و با تکیه برموضوعات ترسناک بومی همچون «آل» ساخته شد و مخاطب زیادی را با خود همراه کرد.استفاده از فضای سنتی یک روستا،تاریکی کوچه پس کوچه‌ها،زنی آبستن و آل به عنوان یک نماد ترسناک در فرهنگ ایرانی عناصر این فیلم برای ترسناک شدن بودند.پس از این فیلم سالهای زیادی طول می‌کشد تا شاهد فیلم ترسناک دیگری در سینمای کشور باشیم.فیلم‌های «خوابگاه دختران» ساخته «محمدحسین لطیفی» در سال ۸۳، «پارک وی» ساخته «فریدون جیرانی» در سال ۸۵، «اقلیما» به کارگردانی «محمدمهدی عسگرپور» در سال ۸۵، «خواب لیلا» ساخته «مهرداد میرفلاح» در سال ۸۶، «پستچی سه بار در نمی‌زند» کاری از «حسن فتحی» در سال ۸۷ و «آل» ساخته «بهرام بهرامیان» در سال ۸۸ جزو معدود فیلم‌های ژانر وحشت سینمای ایران هستند که باز از میان این تعداد کم برخی فیلم‌ها به گفته کارگردانان یا منتقدان در ژانر وحشت قرار نمی‌گیرند. «بار هستی» به کارگردانی امیر قویدل،«کلبه»ساخته جواد افشار،«احضار شدگان» ساخته آرش معیریان و «خیابان بیست و چهارم» به کارگردانی سعید اسدی، «اثیری» ساخته محمدعلی سجادی و «حریم»ساخته رضا خطیبی دیگر فیلم‌های ژانر ترسناک هستند.

● نیازی به ژانر وحشت نداریم

اینکه فیلم‌های ترسناک واقعا چه کارکردی دارند و آیا همه کشورها باید چنین فیلم‌هایی بسازند؟ سوالی است که پاسخ به آن باعث می‌شود بدانیم ما در ایران باید در چه زمینه‌هایی سرمایه‌گذاری کنیم و چه گونه‌هایی را نادیده بگیریم،«آرش معیریان» کارگردان فیلم «احضار‌شدگان» درباره هدف از ساختن چنین فیلم‌هایی به تهران امروز می‌گوید: انگیزه و هدف اصلی ساختن فیلم‌های ترسناک القای حس وحشت و ترس به شکلی جدا از ترس‌هایی است که در زندگی روزمره تجربه می‌کنیم.معیریان در ادامه بیان کرد: هر حسی که مردم در زندگی روزمره‌شان کم دارند،سینما تلاش می‌کند آن را به وجود بیاورد. درباره حس ترس نیز به همین شکل است و به همین دلیل دیدن فیلم‌هایی که شکل غیرمتعارف زندگی را نشان می‌دهند طرفدار دارند.«آرش معیریان» همچنین درباره دلیل توجه کشورهای اروپایی و آمریکایی به اینگونه سینمایی گفت: ژانر وحشت بیشتر در جوامعی که از نوعی آسودگی و آرامش برخوردارند دیده می‌شود در این کشورها چون میزان آسودگی خیال بالاست فیلم‌سازان برای انتقال احساساتی که مردم به شکلی طبیعی تجربه نمی‌کنند، تلاش می‌کنند.«آرش معیریان» درباره فیلم احضار شدگان بیان داشت: از آنجایی که در ژانر وحشت در تمام لحظه‌ها تلاش می‌شود ترس و حس شور و هیجان و دلهره ایجاد شود،احضارشدگان در ژانر وحشت نمی‌گنجد و بیشتر یک تریلور انتقادی راز و رمزگونه به منظور هشیار کردن تماشاگر نسبت به قرص‌های روان گردان و اعتیاد آور است و از آنجا که این موضوع به هرحال هول و هراس ناخودآگاه را در پی دارد قصه ایجاب می‌کرد در لحظاتی به حس ترس و وحشت اشاره داشته باشیم. در واقع در این فیلم به ترس رویکردی حاشیه‌ای داریم برخلاف فیلم‌های وحشت که اصل، ایجاد ترس و وحشت است و بقیه موضوعات در حاشیه قرار می‌گیرند. به اعتقاد معیریان عمده فیلم‌هایی که در ایران در ژانر وحشت ساخته شده‌اند، ناکام بوده‌اند چون در سبک زندگی ایرانی، ما به شکلی ناخودآگاه با انواع ترس و دلهره سر و کار داشته‌ایم و مردم به راحتی به موضوعات ترسناک واکنش نشان نمی‌دهند و از این ژانر لذت نمی‌برند، در واقع ضریب ترس در وجود ما کم شده، دلیل این موضوع هم دریافت انواع ناملایمات بیرونی در کشور ما بوده است.

معیریان در ادامه افزود: در کشورهای اروپایی به خاطر یکنواخت و بی‌افت و خیز بودن جامعه با هر شوک و تلنگری،مخاطب می‌ترسد و این باعث می‌شود کارهای دلهره‌آور بفروشد. نمونه واکنش نشان دادن غربی‌ها به ترس، فیلم‌های دوربین مخفی است که با هر موضوع کوچکی افراد می‌ترسند.کارگردان احضار شدگان درباره جایگزین مناسب فیلم‌های ترسناک در کشورمان گفت:هرچیزی که مردم یک جامعه نداشته باشند به دیدن آن مشتاق می‌شوند، مثلا در دوره ای مردم ما به دیدن فیلم‌های طنز رو آوردند و این نشان می‌داد که آنها در جامعه از شادی کافی برخوردار نیستند.معیریان همچنین درباره تفاوت سینمای دلهره یا فاجعه و سینمای وحشت صحبت کرد و افزود: سینمای وحشت بر حس ترس شدید و واهمه نسبت به ناشناخته‌ها یا نادیده‌ها یا هرآنچه برای انسان مجهول است و می‌تواند آسودگی خیال او را به هم بزند مبتنی است.اما در سینمای دلهره ما حتی می‌توانیم در فضای ملودرام ایجاد دلهره کنیم یا در قالب کمدی نگاه دلهره‌ای داشته باشیم. معیریان درباره فیلم‌های ترسناک موفق ایرانی گفت: فیلم‌های ما در این زمینه در دو محور موفق بوده‌اند، یکی فیلم‌هایی که با تکیه بر باورها و اعتقادات مذهبی ساخته شده و موفق بوده‌اند در واقع در این فیلم‌ها با استناد به باورهایی که نمی‌توانیم آنها را طرد کنیم ساخته شده است و به همین دلیل مخاطب آنها را دیده است مثلا فیلم شب بیست و نهم با این رویکرد ساخته شد. دسته دیگر فیلم‌هایی هستند که در حوزه جرم و جنایت ساخته شدند که نمونه آن فیلم‌های ساموئل خاکیچیان در دهه ۴۰و اوایل دهه ۵۰ بود که دیده شدند.

● ایراد فیلم‌های ترسناک ایرانی

آرش معیریان درباره دلیل دیده نشدن فیلم‌های ترسناک جدید اظهار داشت:این فیلم‌ها چون در تکنیک موفق نبوده‌اند و همچنین به دلیل اینکه حول مورد یا مضمونی کار شده‌اند که قابل باور نبوده، موفقیت چندانی کسب نکرده‌اند. از این کارگردان درباره دسته‌بندی فیلم‌های ترسناک غربی و دلیل موفق بودن‌شان پرسیدیم،به عقیده معیریان چون این کشورها در زمینه ترس خلأ دارند فیلم‌های ترسناک بیشتری دارند و در سه دسته بیشتر فیلم می سازند یکی فیلم‌هایی با تکیه بر باورهای مذهبی مثل فیلم «جن گیر» که اوایل دهه هفتاد ساخته شد و چون روی مضمونی دست گذاشت که تاریخ مصرف نداشت و با اعتقادات مذهبی مسیحی درباره شیطان و نفوذ آن در جسم انسان مرتبط بود مورد استقبال قرار گرفت،ضمن اینکه نویسنده فیلم‌نامه کسی بود که بر کیش مسیحیت اشراف کامل داشت و در این کار چندین مشاور مذهبی به او کمک کرده بودند و فیلم‌نامه ویرایش‌های متعدد شده بود، به همین دلیل پس از گذشت این‌همه سال هیچ فرد مسیحی نمی تواند مضمون فیلم را انکار کند. معیریان در ادامه افزود:فضای دیگری که غربی‌ها فیلم وحشت ساخته‌اند،مضمون جنایت است. دراین زمینه فیلم «جادوگر بلر» با اینکه فیلمی کم هزینه است اما چون مبتنی بر عناصری است که ترس انسان از مرگ را نشان می‌دهد موفق بوده.دسته سوم فیلم‌های ترسناک غربی مبتنی بر موجودات خیالی هستند که انواع فیلم‌های جدید هالیوودی با استفاده از شگردهای فنی دست به خلق موجوداتی می‌زنند که برای ما ناشناخته هستند و این ناشناخته بودن به شکلی ارائه می‌شود که نمی‌توانیم آن را رد یا تایید کنیم،به همین دلیل این فیلم‌ها مخاطب را با قراردادن بر یک لبه پارادوکسیکال دچار حس ترس می‌کنند.

● ژانر وحشت مخاطب دارد

«جواد افشار» کارگردان فیلم سینمایی «کلبه» درباره دلیل ساختن فیلمش به تهران امروز می‌گوید: شخصا ژانر وحشت را دوست دارم و حس کردم جای چنین گونه ای در سینمای ایران خالی است به همین دلیل خودم فیلم ساختم.اما در همان سالی که کلبه ساخته شد،موجی از فیلم‌های ترسناک ایرانی روی پرده رفت.افشار درباره تفاوت فیلم‌های ترسناک ما با نمونه‌های خارجی بیان کرد: تفاوت زیادی وجود دارد و مهم ترین بخش آن مربوط به گیشه است چون هدف اصلی فیلم‌های ژانر وحشت فتح گیشه است.منتها ما در زمینه جذب گیشه مشکل داریم چون گیشه ما برای اکران فیلم پارامترهایی دارد که اگر بخواهیم رعایت کنیم بخش بزرگی از مخاطبان را از دست می‌دهیم چون بسیاری از المان‌های فیلم وحشت در فرهنگ ما وجود ندارد. در حالی که در فرهنگ غربی از این عناصر به شدت استفاده می‌شود اما در فرهنگ ما مذمت می‌شود، نمونه این المان‌ها عنصر خشونت است که در سینمای ما نمی‌شود درباره آن کار کرد.عنصر دیگر مسائل ماورایی،مثل جن و روح است که از آن هم پرهیز می‌شود.افشار درباره لزوم ساختن فیلم‌های ترسناک گفت: چون این ژانر مخاطب زیادی دارد نباید از آن عقب بمانیم و باید از این ظرفیت استفاده کنیم گرچه قرار نیست با این کار به سمت موارد اخلاقی سینمای غرب برویم اما وقتی ما فیلم‌های غربی این ‍ ژانر را برای مخاطب‌مان پخش می‌کنیم می‌توانیم خودمان آن را بسازیم.

● منتقدان چه می گویند ؟

«روبرت صافاریان» منتقد سینما درباره لزوم ساخت فیلم‌های وحشت در ایران می‌گوید: ظاهرا این ژانر درکشورما چندان طرفدار ندارد و چون فیلم‌سازان غربی در این زمینه فیلم‌هایی ساخته‌اند که هیچ‌گاه نمی‌توانیم به حد و اندازه‌های آنها برسیم، ساختن‌شان در کشور مخاطبی را در پی نخواهد داشت. ضمن اینکه این فیلم‌ها با فرهنگ ما در تضاد هستند.اما در این باره «حسین سلطان محمدی» معتقد است:در کشور ما فیلم‌هایی که در این زمینه ساخته شده تناسبی با فرهنگ‌مان نداشته‌اند و مدل فیلم‌های وحشت غربی بوده،به همین دلیل با استقبال هم مواجه نشده‌اند. مثلا ما حتی زاویه دوربین برای فیلم‌برداری را بر اساس عناصر نشانه شناختی غربی تنظیم می‌کنیم.این منتقد در ادامه گفت: به لحاظ فنی فیلم‌سازان ما با وجودی که فیلم‌های وحشت زیادی دیده‌اند، اما نمی‌دانند چگونه فیلمی متناسب با فرهنگ سنتی ایرانی بسازند چون از عناصر نشانه شناختی ایرانی استفاده نمی‌کنند و در مسیر وحشت سنتی خودمان قرار ندارند، در القای حس ترس ناتوانند. در حالی‌که فیلم «توبه نصوح» چون با عناصر ترس در فرهنگ ایرانی سازگاری داشت توانست مخاطب را بترساند.«سلطان محمدی» با بیان اینکه در فرهنگ غربی عنصر نور و نورپردازی در شب خیلی مهم است، گفت: «آنها از این عنصر برای ترسناک کردن فیلم‌هایشان بسیار استفاده می‌کنند در حالی که در فرهنگ ما چنین چیزی وجود ندارد و ما حتی در تاریکی ساده حیاط و خانه راه نمی‌رویم.» با همه این اوصاف به نظر می‌رسد داشتن فیلم‌های بومی ‍ژانر وحشت می‌تواند مخاطبان خوبی داشته باشد به شرطی که به لحاظ حرفه‌ای فیلم‌سازان ما توانایی بیشتری از خود نشان بدهند و نگاه تخصصی‌تری داشته باشند.

لیلا مقدم‌فر