آثار مورد حمایت در حقوق مالكیتهای ادبی و هنری ایران و شرایط آن

اهمیت آثار ادبی و هنری و حمایت از حقوق مادی و معنوی پدید آورندگان بر كسی پوشیده نیست با این حال, ارائه تعریف منطقی و ضابطه شناخت این آثار و مصداقهای آن دشوار و بلكه ناممكن است

● چكیده :

اهمیت آثار ادبی و هنری و حمایت از حقوق مادی و معنوی پدید‌آورندگان بر كسی پوشیده نیست. با این حال، ارائه تعریف منطقی و ضابطه شناخت این آثار و مصداقهای آن دشوار و بلكه ناممكن است.

این مقاله ابتدا با استناد به اسناد بین‌المللی و قوانین ملی نشان می‌دهد كه ظاهراً چاره‌ای جز اكتفا به ارائه مثالهای متعدد و متنوع، و البته غیرحصری، نیست. همچنین، اثبات می‌شود كه افزون بر آثار اصلی، آثار فرعی (نظیر ترجمه، اقتباس و تلخیص) نیز با رعایت شرایط قانونی از حمایت برخوردار می‌شوند.

سپس، به تبیین شرایط لازم برای حمایت از آثار ادبی و هنری می‌پردازد. محسوس بودن و دارا بودن اصالت، مالیت و اعتبار قانونی، انتشار سرزمینی، اعلان مشخصات و رعایت تشریفاتی مانند ثبت از جمله شرایطی است كه در حقوق مالكیت‌های فكری مورد بحث قرار گرفته است. طبق قوانین ایران اعلان مشخصات و ثبت آثار الزامی نیست.

● مقدمه: اهمیت بحث و تقسیم آن

نخستین پرسش در حقوق مربوط به مالكیتهای ادبی و هنری آن است كه چه آثاری مورد حمایتهای قانونی هستند؟ پاسخ به این پرسش در حقیقت «موضوع‌شناسی» در مباحث مالكیتهای فكری است و روشن می‌كند كه چه چیزهایی و با چه شرایطی از نظر قانونی مصداق اموال معنوی شناخته می‌شوند.

اهمیت و ضرورت پرداختن به این بحث نیازی به توضیح و تأكید ندارد؛ به ویژه آنكه با پیشرفت دانش و فناوری هر روز نمونه‌های جدیدی از تولیدات فكری پدید می‌آید و طبعاً این سؤال را در پی دارد كه آیا این پدیده نوظهور هم از حمایتهای قانونی برخوردار است؛

پاسخ به این پرسش آن گاه دشوارتر می‌شود كه ارائه تعریفی جامع و مانع از تولیدات ادبی و هنری ممكن نباشد و در نتیجه دامنه اختلاف بر سر مصداقها هر زمان گسترده‌تر از سابق شود.مقاله حاضر در صدد است كه ابتدا به شناخت انواع این گونه آثار و سپس، به شرایط حمایت از آنها بپردازد. طبیعی است كه در این بررسی تطبیقی، افزون بر قوانین و مقررات ملی، معاهدات بین‌المللی و قوانین داخلی برخی كشورها نیز مورد توجه قرار خواهد گرفت.

● موضوع‌شناسی

۱) دشواری ارایه تعریف و ضابطه

در هر بحث حقوقی نخستین و منطقی‌ترین وظیفه، ارائه تعریفی از موضوع مورد بحث است كه به كمك آن بتوان همه مصداقهای موجود یا نوپیدا را شناسایی كرد و نیز از خلط آن با مفاهیم و مصداقهای مشابه اجتناب نمود. این، همان جامعیت و مانعیت است كه به عنوان دو عنصر اصلی برای تعریفهای علمی و منطقی ضروری دانسته شده است.با این حال، انجام چنین وظیفه‌ای در همه موارد ممكن نیست و حتی گاه به توضیح لفظ (شرح‌الاسم) یا ارائه مثال بسنده می‌شود. تولیدات ادبی و هنری نیز از این گونه موارد هستند كه به رغم وضوح مقصود، تبیین آن در قالبهای خاص ممكن نیست.تمام اظهارنظرها حاكی از آن است كه این آثار، سرچشمه در فكر، خلاقیت و هنر آدمی دارند و «مادی»، به معنای خاص آن، محسوب نمی‌شوند. اما اینكه ضابطه شناسایی مصداقهای آن كدام است، پرسشی است كه هنوز پاسخی در خور نیافته است.تحول و تكامل شتابنده فناوری نیز مزید بر علت شده است و پیدایی موضوعات جدید و در حالِ شدن، مانع از رسیدن به اجماع بر اصول و ضوابط معین می‌شود. به همین دلیل، تلاش شده است كه از دو طریق به حلّ مشكل كمك شود: نخست، ارائه نمونه‌های متعدد و متنوع و دوم، تأكید بر تمثیلی بودن این نمونه‌ها و اینكه حصری نیست و می‌توانند مثالهای نوینی بیابند.

۲) بررسی مفاد اسناد بین‌المللی

آنچه گفته شد، اختصاصی به متون قانونی یا تحقیقات حقوقدانهای ایرانی ندارد و شیوه‌ای است كه هم در اسناد معتبر بین‌المللی و هم در قوانین داخلی كشورهای دیگر از آن پیروی شده است؛ برای مثال، می‌توان «كنوانسیون برن» (Berne Convention) را در نظر گرفت. این كنوانسیون در نهم سپتامبر سال ۱۸۸۶م. نخستین سند بین‌المللی است كه برای حمایت از پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری تصویب شده است،به رغم اصلاحیه‌های متعدد، هنوز هم جایگاه اساسی خودرا حفظ كرده و مورد پذیرش۱۵۱ كشور قرار گرفته است.[۱] با وجود این، كنوانسیون مزبور نتوانسته است در مواد مختلف خود تعریفی از موضوع ارائه دهد و تنها به ذكر نمونه‌هایی غیرحصری اقدام كرده است.

● طبق بند اول ماده ۲ این كنوانسیون:

«عبارت آثار ادبی و هنری تمامی آثار ادبی، علمی و هنری، هر آنچه كه ممكن است تحت عنوان كتاب یا جزوه انتشار یابد، نوشته‌های مربوط به كنفرانسها، خطابه‌ها، سخنرانیها، نمایش‌نامه‌ها، نمایش‌نامه‌های موزیكال، طراحی رقص، نمایش‌نامه‌های كمدی و تفریحی، پانتومیم، تصنیف، موسیقی با كلام یا بدون كلام، فعالیتهای سینمایی و كارهای مرتبط با آن، نقاشی، طراحی، معماری، مجسمه‌سازی، گراور، لیتوگرافی (چاپ سنگی)، آثار عكاسی (هر آنچه با تصویر بیان می‌شود)، عكس، آثار هنرهای كاربردی، كارهای مصور، نقشه‌كشی، طراحی كارهای سه‌بعدی مرتبط با جغرافی، نقشه‌برداری آثار معماری و یا علمی را شامل می‌شود.»

جالب اینكه حتی «كنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالكیت معنوی» (WIPO)[۲] مصوب چهاردهم جولای ۱۹۷۶م. نیز با همه پژوهشها و پیشرفتهایی كه طی دهها سال صورت گرفته است، نتوانست این خلأ را پر كند و باز هم خود را ناچار دید كه به جای تعریفی منطقی، به ذكر مثال اكتفا كند؛

● طبق ماده ۸ كنوانسیون مذكور:

«مالكیت معنوی شامل حقوق مرتبط با موارد زیر خواهد بود:

▪ آثار ادبی، هنری و علمی؛

▪ نمایشهای هنرمندان بازیگر، صدای ضبط‌شده، برنامه‌های رادیویی؛

▪ اختراعات در كلیه زمینه‌های فعالیت‌ انسان؛

▪ كشفیات علمی؛

▪ طراحیهای صنعتی؛

▪ علائم تجاری، علائم خدماتی، نامهای تجارتی و عناوین؛

▪ حمایت در برابر رقابت نامطلوب؛

و سایر حقوقی كه ناشی از فعالیت معنوی در قلمرو صنعتی، علمی، ادبی و هنری می‌باشد.»[۳]

در حقوق داخلی كشورها نیز وضعیتی مشابه حكمفرماست و برای مثال ماده ۲/۱ قانون حمایت از حق مؤلفان در مصر نیز همین روش را ترجیح داده است (سنهوری، بی‌تا، صص۲۹۳-۲۹۵).

۳) بررسی مفاد قوانین ایران[۴]

حقوق ایران نیز از قاعده مذكور مستثنا نیست و برای تبیین این مفهوم تلاشی ناتمام داشته است.ماده یك قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان (مصوب ۱۱ دی ۱۳۴۸)، پس از اشاره به تعریف خود از «پدید‌آورنده» می‌گوید: «... به آنچه از راه دانش یا هنر و یا ابتكار آنان پدید می‌آید، بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی كه در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به كار رفته، اثر اطلاق می‌شود.»

از این ماده قانونی نكات ذیل استنباط می‌شود:

اولاً، آثار مورد حمایت این قانون محصول دانش یا هنر و یا ابتكار صاحبان آنهاست؛ نظیر «كتاب» علمی یا «نقاشی» هنرمندانه و یا «اثر ابتكاری كه بر پایه فرهنگ عامه (فولكلور)... پدید آمده باشد» ( بندهای ۱، ۵ و ۱۰ ماده ۲ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان)این عبارت همچنین، به دلیل نامگذاری این گونه حقوق به مالكیتهای «معنوی» یا «فكری» اشاره‌ای دارد.

ثانیاً، آنچه برای قانونگذار و حمایتهای او مهم است، خود اثر است و «طریقه یا روشی كه در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به كار رفته»، اهمیتی ندارد. اثر «نوشته» باشد یا «سمعی و بصری» و یا مثلاً تركیبی از آنها، تأثیری در شمول قانون نسبت به آن ندارد.

در حقوق مصر نیز بر همین نكته در قوانین مربوط تأكید شده است (سنهوری، بی‌تا، ص۲۹۱).

با این حال، طبیعی است كه ماده یك برای شناسایی اثرهای مورد حمایت این قانون كافی نیست و نمی‌توان آن را «تعریف» منطقی دانست؛ تعریفی كه با ارائه ملاكها و معیارهای لازم مشكل شناسایی آثار را بر طرف كند. قانونگذار خود نیز به این كاستی توجه داشته و تلاش كرده است كه با ذكر مصداقهای متعدد و متفاوت آن را مرتفع كند.به هر حال، در حقوق ایران هم ماده ۲ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان حاكی است:

● «اثرهای مورد حمایت این قانون به شرح زیر است:

۱) یك. كتاب و رساله و جزوه و نمایش‌نامه و هر نوشته دیگر علمی و فنی و ادبی و هنری.

۲) شعر و ترانه و سرود و تصنیف كه به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.

۳) سهاثر سمعی و بصری به منظور اجرا در صحنه نمایش یا پرده سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون كه به هر ترتیب و روش، نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.

۴) اثر موسیقی كه به هر ترتیب و روش، نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.

۵) نقاشی و تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتكاری و نوشته‌ها و خطهای تزیینی و هر گونه اثر تزیینی و اثر تجسمی كه به هر طریق و روش به صورت ساده یا تركیبی به وجود آمده باشد.

۶) هر گونه پیكره (مجسمه).

۷) اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان.

۸) اثر عكاسی كه با روش ابتكاری و ابداع پدید آمده باشد.

۹) اثر ابتكاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم.

۱۰) اثر ابتكاری كه بر پایه فرهنگ عامه (فولكلور) یا میراث فرهنگی و هنر ملی پدید آمده باشد.

۱۱) اثر فنی كه جنبه ابداع و ابتكار داشته باشد.

۱۲) هرگونه اثر مبتكرانه دیگر كه از تركیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل پدید آمده باشد.»

در خصوص این ماده، دو نكته زیر را باید در نظر داشت نكته نخست آنكه «ذكر اثرهای قابل حمایت در ماده ۲ قانون خالی از حشو و تكرار و پراكنده‌گویی نیست؛ مثلاً در بند ۵ طرح و نقش به طور كلی قابل حمایت معرفی شده و در بندهای ۷ و ۹ نیز به طرح و نقشه ساختمان و نقشه قالی و گلیم اشاره شده، با اینكه از نظر قانون‌نویسی بهتر آن بود كه همه آنچه مربوط به طرح و نقش و نقشه است، یكجا جمع می‌شد؛ در بند ۵ از ماده ۲ از اثر تجسمی به طور كلی سخن به میان آمده و در بند ۶ نیز از هرگونه پیكره یاد شده كه یكی از آثار تجسمی است، در حالی كه بهتر آن بود كه همه آثار تجسمی در یك قسمت یا هر یك از آنها در یك بند جداگانه آورده می‌شد.

به علاوه منظور از اثر فنی كه جنبه ابداع و ابتكار داشته باشد (بند ۱۱) چیست؟ آیا این اثر به جز آثاری است كه در بندهای دیگر آمده است؟ اگر اثر فنی چیزی باشد كه جنبه ادبی یا هنری ندارد بلكه صرفاً فنی است، در این صورت، داخل در قلمرو حقوق مؤلفان و هنرمندان نخواهد بود بلكه مربوط به مالكیت صنعتی است كه مقررات دیگری بر آن حاكم است (صفایی، ۱۳۷۵، ص ۷۱).دومین نكته نیز تمثیلی بودن موارد مذكور در این ماده است.

در مورد اینكه آیا موارد مذكور جنبه حصری دارد یا تمثیلی، اختلاف نظر وجود دارد؛ برای نمونه، اگر قانون خاصی برای حمایت از حقوق تولیدكنندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای نداشتیم، آیا می‌توانستیم به استناد این قانون نرم‌افزارهای رایانه‌ای را نیز مورد حمایت قرار دهیم؟«[برخی معتقدند] مانعی كه در این قانون وجود دارد تا از سرایت حمایت به موارد دیگر جلوگیری به عمل آورد، جزایی بودن آن است كه نمی‌توان تفسیر موسع از آن به عمل آورد و عنصر قانونی بودن جرم در قوانین جزایی، به كار بردن موارد ذكرشده در قانون را به صورت محصور موجب می‌شود» (شورای عالی انفورماتیك، ۱۳۷۳، ص۱۳۵).

صدر ماده ۲ نیز همین نظر را تقویت می‌كند؛ زیرا عبارت «اثرهای مورد حمایت این قانون» را هدف این ماده معرفی می‌كند. تلاش قانونگذار برای تكثیر گونه‌های مختلف آثار نیز در همین راستاست. اما متن بندهای دوازده‌گانه و عبارتهای عام برخی از آنها قانون را به شدت انعطاف‌پذیر ساخته است؛ برای مثال، در بند یك، عبارت «و هر نوشته دیگر...»، در بند ۲ - ۴ عبارت «به هر ترتیب و روش...»، در بند ۵ عبارت «هر گونه اثر تزیینی و اثر تجسمی كه به هر طریق و روش...»، در بند ۶ عبارت «هر گونه» پیكره، و در بند ۷ عبارت «از قبیل...» حاكی از تمثیلی بودن موارد یادشده است و سرانجام، بند ۱۲ كه اصولاً «هر گونه اثر مبتكرانه دیگر كه از تركیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل پدید آمده باشد» را مشمول حمایتهای این قانون قرار می‌دهد.

این استنباط، به ویژه هنگامی تقویت می‌شود كه در ماده یك تصریح شده است كه حمایتهای قانونی آثار، «بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی» است «كه در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به كار رفته» است. به عبارت دیگر قانونگذار تصریح كرده است كه شكل ظاهری آثار تعیین‌كننده نیست. از این نكته می‌توان برای رفع بسیاری از خلأهای قانونی استفاده كرد (آیتی، ۱۳۷۵، ص۱۰۶).

نوشته‌های علمی رایانه‌ای كه به صورت مرسوم چاپ نشده‌اند و نوارهای صوتی یا تصویری آموزشی و درسی، نمونه این خلأهای قانونی است.

حقوقدانهای مصری هم بر تمثیلی بودن موارد مذكور در قانون این كشور تصریح كرده‌اند (سنهوری، بی‌تا، ص۲۹۳).

۴) انواع آثار

اثرهای ادبی و هنری را می‌‌توان به دو گروه اصلی و فرعی تقسیم كرد؛ مقصود از آثار اصلی تولیدات مستقیم است و آثار فرعی نیز به تولیداتی گفته می‌شود كه با استفاده از آنها بازآفرینی می‌شود.

الف) آثار اصلی

با دقت در ماده ۲ مذكور در می‌یابیم كه انواع مختلف آثار ادبی و هنری مورد حمایت این قانون قرار دارد. برای سهولت می‌توان این انواع گوناگون را به شرح زیر خلاصه كرد:

▪ یك. آثار نوشتاری (كتبی) مانند كتاب و رساله؛

▪ دو. آثار شنیداری و دیداری (سمعی و بصری) نظیر نوار كاست و آثار رادیویی، تلویزیونی یا سینمایی؛

▪ سه. آثار ناشی از هنرهای تجسمی از قبیل صنایع‌دستی، معماری و طراحی؛

نویسنده : محسن اسماعیلی

یادداشتها

[۱]. بنابراین، تعداد كمی از كشورها، از جمله ایران، این كنوانسیون را امضاء نكرده‌اند.

[۲]. World Intelectual Property Organization

[۳]. مجلس شورای اسلامی الحاق جمهوری اسلامی ایران را به این كنوانسیون در تاریخ ۴ مهر ۱۳۸۰ تصویب كرد و سپس، شورای نگهبان آن را تأیید كرد.

[۴]. رك. اسماعیلی، حمایت از مالكیت‌های ادبی و هنری و سیر تحول آن در حقوق ایران، مجله حقوقی دادگستری، شماره ۴۸.

[۵]. برای مثال، ماده ۲ كنوانسیون برن.

[۶]. سنهوری با استناد به بند اول ماده ۳ قانون حمایت از حقوق مؤلفان مصر، اقتباس را به «تلخیص» و «تحویل» تقسیم كرده است و برای تحویل، تبدیل كتاب به نمایش‌نامه یا فیلم‌نامه مثال می‌زند (الوسیط، ص۳۰۹).

[۷]. در غیر این موارد تلخیص از حمایت برخوردار نیست (سنهوری، بی‌تا، ص۳۰۰).

[۸]. دكتر جعفری لنگرودی هم «آثار شفاهی مانند متن كنفرانسها و خطابه‌های خطباء و خطابیه دفاعیه وكیل دادگستری در دادگاههای جنایی و دروس استادان» را مورد حمایت می‌داند (پیشین، ص۷۱۳).

[۹]. سنهوری نیز ابتكاری بودن اثر را ركن موضوعی برای حمایت از آن دانسته است و آن را چنین معنا می‌كند كه «شخصیت پدید‌آورنده بر اثر او سایه‌افكنده باشد» (الوسیط، ص۲۹۲).

[۱۰]. از عبارتهای استاد دكتر صفایی چنین استنباط می‌شود كه این دو را به یك معنا استعمال كرده‌اند (صفایی، ۱۳۷۵، ص۷۲).

[۱۱]. برای آگاهی از ماهیت فقهی این آثار، رك. اسماعیلی، ۱۳۸۲.

[۱۲]. كنوانسیون جهانی كپی رایت (Universal Copyright Convention) موسوم به «یو‌سی‌سی» هم ذكر این سه چیز را ضروری ساخته است. قرارداد مذكور كه در سال ۱۹۵۲م. توسط چهل كشور امضاء شد، در حال حاضر ۹۴ عضو دارد.

[۱۳]. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی كنونی.

[۱۴]. این آیین‌نامه ۷ ماده‌ای تماماً راجع به ثبت است و با این حال، با عنوان «آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان» تصویب شده است. این اشتباه آن گاه ناموجه‌تر می‌نماید كه می‌بینیم در ماده ۳۳ به صراحت آمده است: «آیین‌نامه‌های اجرایی این قانون از طرف وزارت فرهنگ و هنر و وزارت دادگستری و وزارت اطلاعات تهیه و به تصویب هیئت وزیران خواهد رسید.»

[۱۵]. برای دیدن نظر مخالف، رك. كاتوزیان، ۱۳۸۰، ج۱، ص۳۳.

كتابنامه

۱. كتابها و مقاله‌ها

- آیتی، حمید‌ (۱۳۷۵). حقوق آفرینشهای فكری. نشر حقوقدان، چاپ اول

- اسماعیلی، محسن (۱۳۸۲). رابطه آثار فكری با پدید‌آورندگان از دیدگاه حقوق اسلامی، مجله پژوهشهای حقوقی، شماره ۳، بهار ۱۳۸۲.

- ‌اسماعیلی، محسن. «حمایت از مالكیتهای ادبی و هنری و سیر تحول آن در حقوق ایران». مجله حقوقی دادگستری، شماره ۴۸.

- جعفری لنگرودی، محمدجعفر (۱۳۷۳). حقوق اموال. تهران: كتابخانه گنج دانش، چاپ سوم.

- جعفری لنگرودی، محمدجعفر (۱۳۸۲). مجموعه محشی قانون مدنی. تهران: كتابخانه گنج دانش، چاپ دوم.

- السنهوری، عبدالرزاق احمد (بی‌تا). الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید. قاهره: دارالنهضه العربیه.

- شفیعی شكیب، مرتضی (۱۳۸۱). حق مولف، قوانین و مقررات بین‌المللی. خانه كتاب، چاپ اول.

- شورای عالی انفورماتیك (۱۳۷۳). حقوق پدید‌آورندگان نرم‌افزار. انتشارات سازمان برنامه و بودجه، چاپ اول.

- صفایی، سید حسین (۱۳۷۵). مقالاتی در بار? حقوق مدنی و تطبیقی. تهران: نشر میزان.

- كاتوزیان، ناصر (۱۳۸۰). دوره مقدماتی علم حقوق، درسهایی از عقود معین. ج۱. چاپ سوم. به‌نشر و برنا.

- گرباود (۱۳۸۰). الفبای حقوق پدید‌آورنده، ترجمه غلامرضا لایقی. خانه كتاب.

۲. قوانین و مقررات

- آیین‌‌نامه اجرایی قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، مصوب ۴ دی ۱۳۵۰.

- قانون ترجمه و تكثیر كتب و نشریات و آثار صوتی، مصوب ۶ دی ۱۳۵۲.

- قانون ثبت.

- قانون حمایت از حقوق مؤلفان مصر.

- قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، مصوب ۱۱ دی ۱۳۴۸.

- قانون مدنی.

- قانون مطبوعات، مصوب ۱۳۶۴.

- كنوانسیون برن، مصوب ۹ سپتامبر ۱۸۸۶.

- كنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالكیت معنوی، مصوب ۱۴ جولای ۱۹۷۶م.

- كنوانسیون جهانی كپی‌رایت (یوسی‌سی).

منبع: فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، شماره ۲۸

---