نقدی بر کتاب از رمان نویسی تا مینی مالیسم

نقدی بر کتاب از رمان نویسی تا مینی مالیسم
از استاد غلامی مایانی

اگرچه ردپایی از فرهنگ نقد و نقادی را می‌توان در حوزه‌ی زبان و ادبیات فارسی ایران مشاهده کرد ولی از این منظر:« در بازار دانش انتقاد کالایی گرانسنگ است.» بنابراین نه تنها نیاز به رشد و تعالی مفید و سازنده‌ای را می‌طلبد، بلکه تفهیم ویژگی و محاسن قابل توجه این مهم نیز به قشر جوان از مهمترین فرآیندهایی است که می‌تواند نقطه عطف و توجهی در جهت بالندگی اقلیم زبان و ادبیات فارسی محسوب شود. لذا آنچه که ما را واداشت تا دوباره قلم بدست گرفته و کتاب دیگری را مورد وارسی و کنکاش قرار دهیم، اغلب می‌تواند بخاطر تعالی و قوت هر چه بیشتر حوزه‌ی نقد و نقادی باشد و البته آگاهانه و با دیدی باز و واقع بینانه نیز از دیگر محاسن نقد است که برای نقد هر اثری لازم و البته در این کتاب نیز رعایت این موارد، عین ثواب و صواب در جهت شکوفایی و ماهیت هرکاری است. بی‌تعارف می‌توان ابراز داشت که استاد غلامی مایانی از نویسندگان برجسته و تأثیرگذاری است که توانسته در قبیله دانش و خرد و دودمان ادب و هنر با متدهای سازنده‌ی خود گام‌هایی بلند و مانا را بردارد و دو نکته بسیار مهم در اندیشه‌ی این نویسنده، نیاز به تشریح دارد: نخست غلامی مایانی دارای نبوغ و خلاقیت بی‌بدیلی است که راه را حتی در زوایایی نیز برای خودشان دشوار ساخته است.

در ثانی جَنگ فکری و در ابعادی جَنگ اندیشه‌ای نویسنده است که در کتاب « از رمان نویسی تا تا مینی مالیسم» و حتی در دیگر اندیشه‌های او به چشم می‌خورد. بنابراین چنین نویسنده‌ای را باید ستود. چه این که به قول وحشی بافقی:«تو مو بینی مجنون پیچش مو» و یا از دید نگارنده این مقوله:« بر سنگ مجنون بوسه زدم/ بی که بدانند لیلایی آمد و رفت.»

کتاب « از رمان نویسی تا مینی مالیسم اثر ابوالقاسم غلامی مایانی از جمله کتبی است که در سال ۱۳۸۸ توسط انتشارات چشمه‌ی آدینه با تیراژ ۲۰۰۰ جلد روانه‌ی بازار کتاب شده است. حسن کتاب این است که علاوهبر موضوع کتاب که از رمان نویسی تا مینی مالیسم است، خودِ کتاب نیز یک نوع مینی مالیسم واقعی به شمار می‌آید چه اینکه نویسنده با درایت و تبحر کامل تونسته‌ در ۱۰۳ صفحه آنچه را که لازم است به خواننده تفهیم نماید. دیگر این که قلم نویسنده سعی بر آن داشته تا که از درازگویی( ماکسی مالیسم) احتراز و همان کوتاه نویسی( مینی مالیسم) را د رمحتوای کتاب لحاظ نماید. بنابراین علاوه بر این مهم، نویسنده درگردآوری مطالب دیگران نیز به قول معروف همان کم‌گوی و گزیده گوی چون دَر را گزینش کرده که بالطبعاهمیت و جاذبه ی کتاب را دو چندان می کند.لذا اگر چه ادبیات داستانی ایران هنوز پا در عرصه‌ی یک قرن هم نگذاشته ولی متأسفانه اکثر آثارنویسندگان بر اساس معیارها در حرکت نیستند و بی گمان این نوع بی توجهی و اجحاف در حق بسترهای ادبیات داستانی ایران از عمده‌ترین مسائل جامعه‌ی ادبی ایران به شمار می‌آیند. نگارنده بر این اصل واقفم که:« تحول اصالت فرد را عوض نمی‌کند/ همچنانکه میوه ی رسیده همان کال است.» لذا یا باید بدین شکل و شمایل باشد و یا این که اگر جوانان می‌خواهند در ادبیات داستانی حرکتی فرارونده و مانا داشته باشند، باید با مطالعه‌ی کاربردی و تفقد و تامل بی بدیل ، به دنبال سبک و نوآوری در آن سبک را تصویر کنند و گرنه با توجه به زیبایی ساختار و حسن محتوایی رمان‌ها و داستان‌های غربی و اصالت و بنیانی را که این کشورها ایجاد کرده‌اند، دچار مشکل و مصداق بارز همان:« گیرام که شدی سعدی/ وجودی تکراری می‌باشی.» خواهیم شد. بنابراین در ادبیات داستانی که می‌تواند شامل همه چیز در این حوزه باشد، باید به مانند شعر عمل کنیم.بدین سان که اگر می‌خواهیم شعر موج نوبسرائیم، حتماً از شعر سپید و کلاسیک قوی‌تر باشد، وگرنه همان معیارهای قبلی خود تابلویی مبرهن و منتج است. پس رمان و یا داستان نیز می‌تواند به همین شکل باشد. با این تفاوت که ما در حوزه ادبیات داستانی هنوز از جمال‌زاده و صادق هدایت و..... عبور نکرده‌ایم و حتی تقلیدی منتج را نیز از داستان‌های نویسندگان غربی را نیزدر ابتکار خود نداریم .بنابراین "از رمان نویسی تا مینی مالیسم "شاید یکی ازکتبی باشد که می‌تواند هم‌جهت لازم را به ما بدهد و هم این‌که می‌تواند چراغ راهنمایی برای افراد در حوزه‌ی ادبیات داستانی به شمار آید. این کتاب ابتدا با مقدمه‌ای از نویسنده آغاز می‌شود. مقدمه‌ای که در یک صفحه به‌صورت مختصر ولی مفید آمده است. فهرست مطالب به‌صورت واضح آمده که ابتدا نویسنده رمان و اقسام آن‌را بصورت مینی مال تشریح می‌کند.

این بخش از اساسی‌ترین بخش‌های کتاب است. به‌طوری که نویسنده تاریخ و تعریف و البته اقسام رمان و ذکر آثاری از زمان‌نویسان مطرح و مشهور در ایران و خارج را در سه صفحه به‌طور مفید آورده و البته نمونه‌ای را نیز بنام «شاهد اعدام» جهت بهتر فهمیدن و درک کار معرفی می‌نماید. نکته‌ی دیگر در حیطه‌ی رمان مقوله‌ی رمان نامه‌یی است . نویسنده در این مهم نیز با تعاریفی از رمان نامه‌یی و آوردن چند نمونه‌ی کاری از خود بصورت منظوم راه را برای خواننده آسان و کوتاه کرده که بنده فکر می‌کنم با تأمل و دقت لازم ما می‌توانیم نتیجه‌ی خوبی را از رمان نامه‌یی کسب نمائیم. بخش دوم مربوط به داستان است. همان‌طور که می‌دانید مقوله‌ی داستان و داستان‌نویسی تاریخی دیرینه در کنه جامعه‌ی ادبی دارد و البته نویسندگان به انحای مختلف در این زمینه حرف و حدیث فراوانی دارند ولی نویسنده‌ی این کتاب دقیقاً از فرهنگ میانبر استفاده می‌کند. چه این‌که داستان و داستان‌نویسی را در یک صفحه برای خواننده تفهیم می‌دارد و در ثانی ویژگی‌های داستان‌نویسی را در چند صفحه مینی مال کرده که این‌کار هم در نوع خود ویژه و محل نظر است. مطلب بعدی داستان کوتاه است. نکته‌ی مهم در قسمت داستان کوتاه تعریفی جامع بوده که نویسنده از داستان کوتاه می‌کند و مهمتر این‌که نویسنده با معرفی ادگار آلن پو بعنوان پدر داستان‌های کوتاه به چند اصول در داستان‌نویسی از دیدگاه همین نویسنده نیز پرداخته که از این منظر بسیار مهم و آموزنده‌اند.

معرفی شخصیت‌های مهم در حوزه‌ی داستان کوتاه نیز از دیگر کارهای نویسنده به شمار می‌رود که این مهم می‌تواند بر اطلاعات جوانان در حوزه‌ی داستان کوتاه بیفزاید. و آخرین مطلب بخش داستان شامل داستان‌های کوتاه کوتاه است که با تعریفی از آن و آوردن دو نمونه ی مفید نظر خود را اعمال داشته است.

بخش دیگر کتاب شامل کوتاه و گزینه‌گویی در داستان‌نویسی است. مهم‌ترین کار نویسنده در این بخش معرفی ماهیت مکتب و یا سبک مینی مالیسم می‌باشد که با معرفی این ماهیت در ابعاد مختلف، راه را برای خوانندگان باز و آزاد گذاشته است. آوردن ضرب‌المثل‌ها و ادبیات و شعر شاعران و نویسندگان به‌صورت مینی مال از دیگر کارهای عمده‌ی نویسنده‌اند که نه تنها در این بخش بلکه در بطن کتاب بصورت مفید و مثمن دیده می‌شود. بخش دیگر کتاب داستان شعر است. داستان شعر که می‌تواند به معنی فلسفه شعر و مفهوم چند بعدی شعر و یا زبان شعر باشد و در مقابل آن نیز شعر داستانی قد علم کرده است، یکی از مهم‌ترین مباحث بوده که شعرا با یک بیت دنیایی را به تصویر کشانده‌اند. ولی شاید گفت استفاده بهینه از شعر شعرا که اغلب منظوم سرا و داستان پرداز بوده‌اند، به نحو مطلوب و سازنده به انجام نرسیده است. چه این که فضای بیشتری را باید در جهت گسترش چنین هنرهایی مبنی بر تعالی هنر و ادب ایران فراهم کرد. بخش دیگر کتاب حکایت و قصه است.

در این بخش نویسنده با تعاریف و مثال‌هایی که در این زمینه‌ها ارائه داده‌اند، می‌توان نگاهی عالمانه‌تر را به این دو داشت. مقامه ومقامه نویسی شامل بخش آخر کتاب است که نویسنده در این بخش با تشریح لازم و معرفی بنیان‌گذاران این هنر والبته ذکر نمونه‌هایی مفیددر تعالی هر چه بیشتر این بخش نیز کوشیده است. حسن کلام این‌که این کتاب را در دو زاویه‌ی متفاوت می‌توان بررسی کرد. نخست کاری است مینی مال که مینی مال می‌تواند یک نوع خلاصه‌گویی و منتج‌گویی باشد البته منتجی که پیامدهای آن کوتاه و ارزنده باشند. و همانطور که دنیا در گرداب فناوری دست و پا می‌زند، لذا دیگر مجال درازگویی نیست که البته صحت این نظر هم می‌تواند حسن برآور باشد و هم عیب برانگیز. چه این‌که هر چه به سمت تکنولوژی در حرکت باشیم، سرعت قطار فرهنگ از ریل پیشرفت کمتر خواهد شد.

و حسن برآور نیز بدین‌سان که مینی مال اگر بتواند منظور اصلی خود را به‌طور خلاصه و رسا برساند، تأثیرش نیز رساست. مهمتر این‌که مینی مال دارای نقاط ضعف ویژه‌ای هم می‌تواند باشد. چون به مانند نقاشی می‌ماند که تفکر بلند و وسیع خود را باید در بستری کوتاه و محدود نقاشی کند. از دیگر مشکلات این سبک می‌توان به زبان و ماهیت آن اشاره نمود که برای عموم مهجور است. در مینی مالیسم تفکر و اندیشه عرصه زیادی را برای میدان داری ندارند ولی بار مفهوم و معنا در این عرصه مهم است. بنابراین از این منظر یک ادبیات ممتنع خلق می‌شود که در جهت شناخت آن نیاز به دقت و تعمق از سوی مخاطب را می‌طلبد. لذا در این جاست که عموم با فهم این سبک دچار مشکل می‌شوند. ولی در دراز مدت می‌توان فرهنگ‌سازی کرد، چون ماکسی مالیسم فرهنگی است که در ذهن مردم پایگاه دارد و یک آموخته است. پس آموخته‌ها را هم نمی‌توان در کوتاه مدت متحول کرد. حال در چنین شرایطی کار بس دشوار است، آن هم در جوامعی که هنوز سبک مینی مال را تجربه نکرده‌اند. لذا هر چیز به‌جای خود نکوست. پس هم ماکسی مالیسم باشیم و هم این‌که در رشد و تعالی ویژه و اساسی مینی مالیسم بکوشیم. در ثانی بسط و بقای این سبک نیز از مهم‌ترین اصول است.

چرا که اگر ما بخواهیم تنها به چند کتاب مکتوب اکتفا کنیم شاید گفت کافی و وافی نیست. بنابراین جا انداختن هر کاری نیاز به تداوم و گسترش بیشتری را می‌پذیرد. تداوم بدین خاطر که نیاز به ایجاد و نظم و البته مدون کردن بیشتری احساس می‌شود و گسترش بدین‌سان که هر تأسیس و تنظیمی نیاز به ادامه و شاخه‌گیری دارد.

پس کار نیکو کردن از پر کردن است. نکته‌ی دیگر شاید همان نگاه دو گانه اندیشی است که نگارنده به کتاب فرا رو دارد. چرا که کتاب اگرچه دارای مفاد ادبی و ضاعات فکری و طبعاً معیارهایی اصولی است اما نویسنده‌ی کتاب بیشتر در تشریح عملی مینی مال کوشیده و نه توضیح در خصوص فرهنگ تئوریک مینی مال. به بیانی ما بایستی در جهت هر سبکی نظراتی مینی مالیسم را ارائه نمائیم تا ابتدا آن سبک در اذهان عموم جا بیفتد و بعد بدنبال سه معیاری باشیم که ذکر آن رفت. به عنوان مثال: یکی از انتقادات می‌تواند این باشد که نویسنده می‌توانست ابتدا تعاریفی موثق و مستند را برای مکتب مینی مالیسم بیاورد و بعد در تاریخ و تولد آن و احیاناً معیارهای آن نیز سعه صدر گذارد. ولی آنچه که در کتاب می‌خوانیم، دقیقاً عکس قضیه می‌باشد. چون نویسنده مشخص ننموده که مینی مالیسم مکتب است یا سبک. روش است یا قاعده. و به همین خاطر است که در تعریف آن نیز بطور اساسی کار نشده. آن سوی قضیه ماکسی مالیسم است که باز در این زمینه نیز می‌توان ایراداتی را بر نویسنده وارد ساخت. چرا که هر نویسنده‌ای که از ماکسی مالیسم به سوی مینی مال در حرکت است باید نخست تعاریفی را از ماکسی مالیسم داشته باشد و بعد وارد دایره‌ی مینی مال شود. بنابراین ابن مهم هم در کتاب غلامی مایانی یافت نمی‌شود. مثال: تحول شعر نیما که منظوم گویان را به ستوه آورد، خود مصداقی بارز است. نیما بر خلاف مینی مالیست‌ها با این‌که سبک کلاسیک را به هم زد ولی هرگز نظم و قافیه را رد نمی‌کند، اما جالب این‌جاست که با همین تکنیک صاحب سبک می‌شود.

حال از این نگاه ماکسی مالیزم و مینی مالیزم ریشه در فرهنگ و ادب ایران دارد و البته چه بسا شاعران و نویسندگانی که در این دو حوزه قلم فرسایی کرده‌اند و این نوع مهارت نیز به رشته‌های دیگری چون سیاست و ... سرایت و تسری پیدا کرده ولی این ماهیت بی‌کران آن‌هاست که مهجور مانده است و نه تیپ و وجود ظاهر این دو. با این تفاصیل هر اثری طبعاً دارای پشتوانه‌ای بنام فکر و خرد است و بی‌گمان اگر حتی یک سطر هم باشد، میتواند مفید واقع افتد و کتاب استاد غلامی مایانی نیز همانطور که خالی از ایراد نیست به همان اندازه نیز سرشار از حسن و ثمر است.

موزه تاریخ شهر کرج

نوشته: عابدین پاپی

منتقد،شاعر، نویسنده و روزنامه‌نگار