مـانـدگـارانـی که مـانـدگـار هستند

از بزرگی پرسیدند چرا با این همه حضور پرفایده خورشید, مردمان در بیشتر اوقات متوجه آن نیستند, پاسخ داد چون همیشه هست انگار نیست, اگر روزی نباشد می فهمیم که تا دیروز بوده

از بزرگی پرسیدند چرا با این همه حضور پرفایده خورشید، مردمان در بیشتر اوقات متوجه آن نیستند، پاسخ داد: چون همیشه هست انگار نیست، اگر روزی نباشد می‌فهمیم که تا دیروز بوده! انسان‌ها هم از این قاعده پیروی می‌کنند. گاهی وقتی هنرمندی از بین ما می‌رود تازه می‌فهمیم بود، یک وقت‌هایی هم ارزش هنر و جایگاه یک استاد را فقط از نبودنش، از جای خالی‌اش و... حس می‌کنیم. بزرگانی که رفتند با رفتن‌شان برای ما ماندگارتر شدند، ای کاش بزرگانی که هستند با استمرارشان، با آثار ماندگاری که خلق کردند و... برای ماندگار شوند قبل از آن که...

● همیشه استاد

عزت‌ا... انتظامی

متولد: ۳۱ خرداد ۱۳۰۳ش/ محل تولد: تهران / تحصیلات: فارغ‌التحصیل از مدرسه شبانه تئاتر و سینمای هانوفر آلمان، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و دارای دکترای افتخاری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

با این‌که در میان هنرمندان در قید حیات کشور، استاد انتظامی مسن‌تر از سایرین است اما گزیده‌کاری و وسواسی که وی در انتخاب نقش‌هایش داشته است سبب شده که او در طی حیات ۸۸ ساله‌اش، بیش از ۵۷ مورد فیلم در کارنامه هنری نداشته باشد. انتظامی فعالیت هنری را با پیش‌پرده خوانی در تماشاخانه آغاز کرد و بازی در فیلم «واریته بهاری» به کارگردانی پرویز خطیبی در سال ۱۳۲۸ ش. نخستین تجربه سینمایی‌اش را به ثبت رساند؛ اما فعالیت حرفه‌ای و بدون وقفه او در عالم سینما به سال ۱۳۴۸ ش. و ایفای نقش به یادماندنی او در فیلم «گاو» به کارگردانی «داریوش مهرجویی» بر می‌گردد. به نوعی می‌توان گفت که کشف استعداد سینمایی انتظامی توسط مهرجویی صورت گرفت و پس از آن بازی در در دیگر آثار مهرجویی همچون آقای هالو، دایره مینا، پستچی، اجاره نشین‌ها، هامون و بانو سبب تثبیت جایگاه آقای بازیگر در سینمای ایران شد. انتظامی در سال ۱۳۴۸ تصمیم به کسب تجربه آکادمیک گرفت و توانست وارد دانشگاه هنرهای زیبای دانشگاه تهران در رشته تئاتر شود. پس از فراغت از تحصیلات دانشگاهی، در حدود سال‌های ۵۲ تا ۵۳ به تدریس رشته تئاتر در دانشکده هنرهای زیبا و دانشگاه الزهرا (س) کنونی پرداخت.

● پستچی در میوه ممنوعه

علی نصیریان

متولد: ۱۵ بهمن ۱۳۱۳ش/ محل تولد: تهران/ تحصیلات: دیپلم هنرپیشگی‌اش را در سال ۱۳۳۵ ش. اخذ کرد و در سال ۱۳۴۱ به آمریکا برای تحصیل در رشته هنرپیشگی سفر کرد.

علی نصیریان از سال ۱۳۳۶ کارمند اداره هنرهای دراماتیک شد که در آن‌جا سمت کارگردانی و بازیگری داشته است. او در سال ۵۵ تا ۵۷ رئیس اداره تئاتر بود و در سال‌های ۵۵ و ۵۶ عضو گروه نمایش و ادبیات نمایشی فرهنگستان هنر شد. اولین حضور سینمایی نصیریان با فیلم «گاو» به کارگردانی «داریوش مهرجویی» شکل گرفت. هرچند که در این فیلم بازی او تحت الشعاع بازی درخشان استاد «عزت ا... انتظامی» قرار گرفت اما این اثر هنرمندانه زمینه حضور چندین ساله او را در سینما با بیش از ۳۵ فیلم در کارنامه هنری‌اش تثبت کرد. حضور علی نصیریان در نقش‌های تاریخی از جمله در سریال‌های سربداران و هزاردستان و فیلم سینمایی ستارخان از به یادماندنی‌ترین نقش‌آفرینی‌های وی به کارگردانی علی حاتمی بوده است، ناگفته نماند که حضور در فیلم‌های «آقای هالو» و «پستچی» به کارگردانی داریوش مهرجویی نقش مهمی در ماندگاری شخصیت سینمایی علی نصیریان داشته است. در سال‌های گذشته هم حضور متفاوت او در سریال حسن فتحی، «میوه ممنوعه» جلوه دیگری از هنر خود را ارائه کرد.

● مرد نقش‌های متفاوت

محمدعلی کشاورز

متولد: ۲۶ فروردین ۱۳۰۹ش / محل تولد: محله سیچون اصفهان / تحصیلات: فارغ‌التحصیل از دانشکده هنرهای دراماتیک فارغ‌التحصیل در ۱۳۵۰ در رشته هنرپیشگی و کارگردانی تئاتر.

مانند بسیاری از هنرمندان عرصه سینما و تلویزیون، فعالیت حرفه‌ای خود را از تئاتر شروع کرد و اولین حضورش در صحنه تئاتر به سال ۱۳۳۹ ش. بر می‌گردد. محمدعلی کشاورز همزمان با درخشش در هنر صحنه‌ای به تلویزیون و سینما نیز راه پیدا کرد و از سال ۱۳۴۷ ش. به بعد در سریال‌هایی چون «خانه قمر خانم»، «دایی جان ناپلئون»، «هزاردستان»، «سربداران»، «سلطان و شبان»، «گرگ‌ها» به ایفای نقش پرداخت. اما اولین حضور سینمایی او به سال ۱۳۴۳ و بازی در فیلم سینمایی «شب قوزی» بر می‌گردد. از آن سال تاکنون، کشاورز در بیش از ۴۷ فیلم به ایفای نقش پرداخته که تعدادی از آن‌ها از مطرح‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران شده‌اند، فیلم‌هایی چون آقای هالو، صادق کرده، رگبار، صحرای تاتارها، شطرنج باد، شام آخر، مادر، دلشدگان و زیردرختان زیتون. یکی از برترین معرفی‌ها برای کشاورز از زبان دوست و همکارش، «اسماعیل شنگله» بیان شده که او را این‌طور معرفی می‌کند: «جماعت اهل فرهنگ و هنر پس از انقلاب کشاورز را به عنوان بازیگر شاخص سریال هزار دستان یا فیلم مادر می‌شناسند و عامه مردم او را با سریال پدر سالار به یاد می‌آورند.»

● اولین کارگردان زن سینمای ایران

شهلا ریاحی

متولد: متولد: ۱۸ شهریور ۱۳۰۵ش/ محل تولد: تهران/ تحصیلات: سیکل

شهلا ریاحی از دو جنبه در دنیای سینمای ایران رکورددار است اولین مورد به زندگی مشترک ۶۹ ساله او با همسرش «اسماعیل ریاحی» بر می‌گردد و دومی به عنوان اولین کارگردان زن سینمای ایران که با فیلم «مرجان» در سال ۱۳۳۵ رقم خورده است. شهلا ریاحی با نام شناسنامه‌ای «قدرت زمان وفادوست» در سال ۱۳۳۰ با فیلم «خواب‌های طلایی» وارد عالم سینما شد و پس از آن به طور مداوم در بیش از ۶۳ فیلم به کار هنری ادامه داد تا این‌که در سال ۱۳۷۹ ش. از عالم سینما کنار رفت. درخور اشاره است که رکورد طولانی‌ترین زندگی مشترک درعالم هنر درحال حاضر در اختیار پل نیومن فقید است که اگر همسر شهلا ریاحی یک سال دیرتر از دنیا می‌رفت نام خانم بازیگر و همسر کارگردانش جایگزین نام پل نیومن و همسرش در کتاب رکوردهای گینس می‌شد.

● کمال‌الملک سینمای ایران

جمشید مشایخی

متولد: ۶ آذر ۱۳۱۳ش / محل تولد: جاجرود / تحصیلات: تحصیلات ناتمام در رشته تأتر تا سال سوم دانشگاه.

مشایخی درمیان هنرمندان هم‌دوره‌اش یکی از پرکارترین‌هاست به طوری که در پرونده کاری جمشید مشایخی حضور در بیش از ۹۴ فیلم سینمایی به چشم می‌خورد و البته او هم مانند بسیاری از هنرمندان ریشه‌دار عرصه سینما و تلویزیون کار خود را از تئاتر آغاز کرده است. مشایخی در سال ۱۳۳۶ ش. به استخدام اداره هنرهای دراماتیک درآمد و از آن پس تمام زمانش را در خدمت بازی در تئاتر قرار داد تا این‌که با بازی در فیلم «خشت و آینه» پایش به سینما باز شد اما این حرفه جدید از ارادت او به تئاتر چیزی کم نکرد. با این حال مهم‌ترین مولفه دوران کاری مشایخی، همکاری‌های مداوم او با استاد علی حاتمی بوده است، همکاری‌هایی که از سوته دلان تا کمال‌الملک و هزاردستان ادامه پیدا کرد به طوری که هنوز هم پس از گذشت نزدیک به سی سال، به یادماندنی‌ترین نقش‌آفرینی‌های مشایخی در شخصیت کمال‌الملک و رضا خوشنویس خلاصه می‌شود. جمشید مشایخی این روزها شدیدترین انتقادها را به وضعیت سینمای ایران وارد می‌کند و از گیشه‌ای شدن فیلم‌ها و به فراموشی سپرده شدن بازیگران کهنسال شکایت دارد، شکایت‌هایی که ظاهرا راه به جایی نمی‌برد. چندی قبل در برنامه‌ای مفصل از او با عنوان کمال الملک سینمای ایران تقدیر شد.

● جای خالی مادر را پر می‌کند

ثریا قاسمی

متولد: ۲۸ آذر ۱۳۱۹ش/ محل تولد: تهران/ تحصیلات: کارشناس هنری.

از اولین حضور سینمایی خانم ثریا قاسمی نزدیک به ۴۰ سال می‌گذرد اما این هنرپیشه کهنه‌کار سینما، تئاتر و تلویزیون بیش از ۲۳ فیلم در کارنامه اش ندارد و بیشتر فعالیت‌های سینمایی وی به دوران پس از انقلاب اسلامی بر می‌گردد. بیشتر فعالیت‌های ثریا قاسمی در پیش از انقلاب به گویندگی رادیو و تئاتر مربوط می‌شود به شکلی که پس از این همه سال حضور در سینما و تلویزیون، هنوز خود را یک گوینده رادیو و بازیگر تئاتر می‌داند. اما اولین نقش‌آفرینی جدی او در حوزه سینما سال ۱۳۵۱ ش. و بازی در فیلم «آرامش در حضور دیگران» به کارگردانی «بهرام بیضایی» شکل گرفت و این ایفای نقش به قدری در کارنامه کاری ثریا قاسمی موثر بود که پس از گذشت بیش از ۴ دهه، هنوز مهم‌ترین بازی وی در عالم سینما شناخته می‌شود. ثریا قاسمی از آن دست بازیگرانی است که پس از فوت بسیاری از خانم‌های مسن سینمای ایران که عهده‌دار نقش «مادر» بوده‌اند (به خصوص مادرش، حمیده خیرآبادی) درحال حاضر جدی‌ترین بازیگر نقش مادر در زمان حاضر شناخته می‌شود.

● باز هم پای علی حاتمی در میان است

داوود رشیدی

متولد: ۲۵ تیر ۱۳۱۲ش / محل تولد: تهران / تحصیلات: فارغ‌التحصیل کنسرواتوار ژنو در رشته کارگردانی و بازیگری تئاتر، کارشناسی حقوق سیاسی از دانشگاه ژنو.

فعالیت‌های داوود رشیدی در تئاتر به سال‌های جوانی و حضورش در پاریس برمی‌گردد. او سپس در سال ۱۳۴۳ ش. به ایران آمد و در اداره تئاتر آن زمان وابسته به وزارت فرهنگ و هنر استخدام شد. پس از آن گروه تئاتر امروز را پایه گذاری کرد، که هنرپیشگانی مانند داریوش فرهنگ، مهدی هاشمی، فهیمه راستکار، سیاوش طهمورث، مرضیه برومند، سوسن تسلیمی، به عضویت این گروه درآمدند. رشیدی از سال ۱۳۵۰ ش. با فیلم سینمایی «فرار از تله» به کارگردانی «جلال مقدم» وارد عرصه بازیگری سینما شد و علاوه بر بازیگری و کارگردانی در سینما، تلویزیون و تئاتر به تهیه کنندگی سینما نیز روی آورد و موفق شد حضور در تئاتر به عنوان بازیگر و کارگردان را هم‌زمان با بازی در سینما و تلویزیون ادامه بدهد. او هم مانند مشایخی، به یادماندنی‌ترین نقش‌آفرینی‌هایش را در آثار علی حاتمی (هزاردستان و کمال‌الملک) به انجام رسانده و تا به امروز بازی در ۳۸ فیلم سینمایی را در پرونده خود به ثبت رسانده است.

● صدایی آشنا و ماندگار

مرتضی احمدی

متولد: ۱۰ آبان ۱۳۰۳ش/ محل تولد: تهران/ تحصیلات: متوسطه

کارنامه سینمایی مرتضی احمدی شامل ۴۴ مورد نقش آفرینی است اما پس از گذشت این همه سال از حضور وی در سینما، تئاتر، تلویزیون و رادیو، بسیاری از مردم ایران، احمدی را به عنوان خواننده آهنگ‌های کوچه و بازار می‌شناسند. مرتضی احمدی فعالیت هنری را سال ۱۳۲۱ ش. در تماشاخانه ماه که خود و چند تن از دوستانش آن‌جا راه‌اندازی کرده بودند آغاز کرد. ولی خیلی زود آنجا را ترک کرد و حرفه هنر را با پیش‌پرده‌خوانی در تئاتر و سپس با خوانندگی، بازیگری و دوبلوری در رادیو و بازی در فیلم‌های سینمایی و مجموعه‌های تلویزیونی ادامه داد. احمدی در سال ۱۳۳۲ با بازی در فیلم «ماجرای زندگی» نخستین تجربه سینمایی خود را کسب کرد. از دیگر فعالیت‌های احمدی می‌توان به تألیف کتاب «کهنه‌های همیشه نو» اشاره کرد. او برای اولین بار به سبک «بیات تهران» در پیش پرده‌ها آواز خواند و در دوره‌های مختلفی که در رادیو کار کرد به سبک‌های مختلف ترانه و آواز خواند و در سال ۱۳۴۹ ش. به دعوت علی حاتمی ترانه عنوان‌بندی فیلم «حسن کچل» را ضربی‌خوانی کرد. نویسنده کتاب مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، نوشته است که احمدی بیش از ۴۰۰ ترانه ضربی و ۱۵۰ ترانه فکاهی خوانده است.

نویسنده: علی نیک‌فرجام