جیبی پر از خیال و خرد

آنچه كه به عنوان كتاب های جیبی امروزه در بازار كتاب ایران یافت می شود طیف وسیعی از كتاب های سرگرم كننده كه اصطلاحاً به آنها كتابهای كادویی گفته می شود تا كتاب های داستان شعر رمان علوم سیاسی اجتماعی و انسانی را شامل می شود

تجربه كتاب های جیبی در ایران به زمانی بازمی گردد كه موسسه انتشارات «فرانكلین» انتشار كتاب های جیبی را با طرحی در مورد چاپ و نشر متون ایرانی از جمله آثار نویسندگان معاصر ایران و با تأسیس مؤسسه كتاب های جیبی آغاز كرد. پیش از این البته مؤسسه انتشارات امیركبیر مجموعه كتاب های «چه می دانم؟» از انتشارات گالیمار فرانسه و تعداد دیگری از كتاب های خود را به قطع جیبی منتشر كرده بود

اگر گذرتان به راسته كتابفروشی های خیابان انقلاب، كریمخان و یا «دراگ استور بوك »هایی مانند «شهر كتاب» افتاده باشد حتماً كتاب هایی هم به چشمتان خورده است كه قطع و اندازه كوچكی دارند (معمولاً ۱۰ در ۱۴) كه به قول معروف به آن كتاب جیبی می گویند. یكی از عمده دلایل این نامگذاری این است كه این قبیل كتاب ها در جیب جا می شوند؛ اساساً فلسفه وجودی شان هم همین است كه خریدار به راحتی بتواند آن را در مترو، اتوبوس، تاكسی، هواپیما، محیط های عمومی و در هر فرصتی كه پیش می آید از جیبش خارج كند و بخواند.

سابقه انتشار كتاب جیبی در ایران به سالهای پایانی دهه ۳۰ باز می گردد، اما در غرب انتشار كتاب جیبی سابقه طولانی تری دارد؛ در ایران بنا به شرایط اقتصادی پس از انقلاب و جنگ انتشار كتاب به طور كلی با مشكلاتی مواجه بود و این به دلیل محدودیت های دوران جنگ بود كه كاغذ و مواد اولیه چاپ كتاب به مدت بیش از یك دهه كمیاب بود. در این میان مؤسسات فعال در زمینه انتشار كتاب های جیبی هم پس از انقلاب وضعیت دیگری پیدا كردند. البته در این سالها كتاب هایی در قطع جیبی هم منتشر می شدند، اما نه به این معنی كه كتاب جیبی به عنوان طرحی برای كتابخوانی و مورد توجه ناشران باشد.

كتاب جیبی به عنوان یك جریان مستمر و برنامه ریزی شده تا نیمه اول دهه ۷۰ وجود نداشت، آنچه كه در این گزارش منظور نظر است به طور مشخص جریانی است كه از حدود سالهای ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵ جرقه های آن زده شد و هم اكنون بخشی از بازار كتاب را به خود اختصاص داده است.

كتاب های جیبی در ایران

آنچه كه به عنوان كتاب های جیبی امروزه در بازار كتاب ایران یافت می شود طیف وسیعی از كتاب های سرگرم كننده - كه اصطلاحاً به آنها كتابهای كادویی گفته می شود - تا كتاب های داستان؛ شعر؛ رمان؛ علوم سیاسی؛ اجتماعی و انسانی را شامل می شود.

وقتی برای نوشتن این گزارش به چند كتابفروشی در تهران مراجعه كردم این عناوین به چشم می خورد: چه كسی پنیر مرا جابجا كرد، قورباغه را قورت بده، مدیر ده دقیقه ای.... love is، رازهایی برای ...، فال ورق و كتاب هایی از این دست كه به وفور در بازار پیدا می شوند.

در بازار كتاب ایران تعداد ناشرانی كه به طور حرفه ای به انتشار كتاب های جیبی مشغول هستند از ۱۰ ناشر تجاوز نمی كند، البته فهرست ناشرانی كه تاكنون كتاب جیبی چاپ كرده اند شاید بیش از ۱۰ عنوان باشد، اما آنهایی كه به طور جدی به این كار مشغول هستند از این فراتر نمی رود. تولید و انتشار كتاب هایی از این دست در كشور ما سازو كارهای تولیدی و توزیعی خاص خود را دارد كه برای درك این ساختار لازم است پیش از هر چیز به پیشینه انتشار این كتابها در ایران نگاهی بیندازیم.

تجربه كتاب های جیبی در ایران به پایان دهه ،۳۰ آغاز دهه ۴۰ و زمانی بازمی گردد كه موسسه انتشارات «فرانكلین» تحت سرپرستی همایون صنعتی زاده كار خود را آغاز كرد و در حدود یك دهه یكی از پرسودترین بخش های تجارت كتاب ایران؛ را سرپرستی می كرد.

انتشار كتاب های جیبی نخست با طرحی در مورد چاپ و نشر متون ایرانی از جمله آثار نویسندگان معاصر ایران در مؤسسه فرانكلین و با تأسیس مؤسسه كتاب های جیبی توسط آن آغاز شد. پیش از این البته مؤسسه انتشارات امیركبیر به مدیریت عبدالرحیم جعفری مجموعه كتاب های «چه می دانم؟» از انتشارات گالیمار فرانسه و تعداد دیگری از كتاب های خود را به قطع جیبی منتشر كرده بود.

روایت خود جعفری (۱) در این باره چنین است: «فرانكلین در ابتدا با ناشران بعضی از كتاب ها مذاكراتی را انجام داد و از آنها خواست كه موافقت كنند كتاب های چاپ شده خود را به قطع جیبی به سرمایه فرانكلین در شركت كتاب های جیبی تجدید چاپ كنند و از این بابت مبلغی به صاحب اثر و ناشر بپردازند.»

براساس روایت جعفری عده ای موافقت كردند و مؤسسه در ظرف مدت كوتاه صدها عنوان كتاب جیبی به این طریق منتشر شد كه شمارگان آنها از ۵ تا ۲۰ هزار نسخه بود بعدها كه این مؤسسه با پرداخت مبلغ ۵ میلیون تومان به امیركبیر واگذار شد همچنان به كار خود ادامه داد.

انتشار كتاب های جیبی در آن سالها از چنان موفقیتی برخوردار بود كه حتی آوازه آنها به خارج از ایران هم راه یافته بود، به عنوان نمونه آصف فكرت نویسنده شهیر افغان كه هم اكنون در اتاوای كانادا ساكن است وقتی از خاطرات نوجوانی خود در مورد كتابفروشی های شهر هرات یاد می كند از كتاب هایی جیبی نام می برد كه توسط «شركت كتاب هایی جیبی» و در ایران به چاپ می رسیده است. (۲)

«آصف فكرت» می نویسد: «كتاب های قطع جیبی را كه در آن سالها فراوان چاپ می شد و به دلیل ارزان بودن خواستار بسیار داشت به دست می آوردیم. كتاب های جیبی ما (منظور جوانانی افغانی است) را با مطبوعات غربی و نیز با شعر كهن و نو بیشتر آشنا می ساخت.»

فرید قاسمی كارشناس و نویسنده تاریخ نشر ایران نیز در مورد سابقه كتاب های جیبی می گوید: «انتشار كتاب جیبی در ایران با نگاه به تجربه موفق مؤسسات انگلیسی، فرانسوی و آمریكایی آغاز شد. قبل از دهه ۴۰ كتاب جیبی در ایران چاپ شده بود، اما به عنوان یك جریان و طرحی برای كتابخوانی نگاه نشده بود. اصلاً پیش از این كتاب های چاپ سنگی با این قطع و اندازه خصوصاً (یا در قطع پالتویی) برای مدارس و مكتب خانه ها به طبع رسیده و بعد از چاپ سنگی هم كتاب های دیگری در این اندازه ها وجود داشت.

اما به این شكل كه كتاب جیبی به عنوان یك روند ارائه شود و هدف از آن هم این باشد كه كتاب ارزان در اختیار مردم قرار بگیرد از دهه ۴۰ شروع شد. اما نكته حائز اهمیت در مورد این كتاب ها بهای آن بود كه خیلی به آن توجه می شد؛ برای اینكه برای مردم ارزان تر باشد قیمت آن را بین ۲۰ ریال تا ۳۰ ریال در نظر می گرفتند و با توجه به طراحی جلد خوب این مجموعه ها، كیفیت بالای چاپ و بدون غلط بودن آن مورد استقبال عامه مردم و روشنفكران قرار گرفت.»

در سالهای دهه ۳۰ و ۴۰ مؤسسه امیركبیر تعداد بسیار زیادی از كتاب های جیبی را روانه بازار كتاب كرد. «كتاب های پرستو» در حوزه ادبیات زیر نظر عبدالله توكل و تینا كار می كرد. كتاب های سیمرغ هم كه وابسته به امیركبیر بود در حوزه علوم كاربردی و پژوهشی زیر نظر پرویز شهریاری فعالیت می كرد. در این دوره داستان های عشقی، آثار كلاسیك ادبیات جهان و آثار نویسندگان ایرانی مانند صادق هدایت، جلال آل احمد و بسیاری دیگر، كتاب های مذهبی و سیاسی هم به فرم كتاب های جیبی منتشر می شد. از ناشران صاحب نامی كه در كار انتشار كتاب هایی اینگونه بودند می توان به كتاب زمان، گوتنبرگ، شركت سهامی انتشار، توس، نیل و رواق اشاره كرد.

كتاب های جیبی در ایران با آغاز دهه ۷۰ بار دیگر مورد توجه ناشران و فعالان صنف كتاب قرار گرفت،اما پیش از همه مؤسسه ای با نام «كتاب همراه» بود كه انتشار دوباره این كتاب ها را باب كرد. از سال ۱۳۷۴ بحث انتشار كتاب های جیبی به عنوان طرحی برای كتابخوانی مطرح شد. این مجموعه به گفته محمد كبریایی یكی از مدیران این پروژه با همكاری شهرداری و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آغاز به كار كرد. در آغاز كار تبلیغات وسیعی در مورد این كتاب ها در صدا و سیما و مطبوعات پخش و منتشر شد و سعی گردانندگان این مجموعه بر این بود كه كتاب های همراه در دراگ استورهایی مانند شهروند، رفاه، قدس، داروخانه، لوازم التحریر، كتابفروشی و سوپر ماركت ها عرضه شود و به فروش برسد.

بهای این كتاب ها در آغاز انتشار بین ۳۰ تا ۵۰ تومان بود، همین بهای كم باعث شده بود كه مردم از آن استقبال كنند و تیراژ كتاب ها هم افزایش یابد. كبریایی می گوید: برخی از كتاب های این مجموعه تا ۱۰ هزار نسخه تیراژ داشت. تنوع موضوعات و عناوین این كتاب ها؛ كه از داستان و رمان های خارجی تا افسانه و اسطوره های فارسی، امثال و حكم فارسی و خارجی، بهداشتی پزشكی، آثار كلاسیك ادبیات ایران و جهان، كتاب های آموزشی و موضوعات دیگر را شامل می شد یكی از دلایل استقبال از این مجموعه ها بود.

شمارگان بالای عناوین منتشره «كتاب همراه» باعث می شد گستره توزیع آن حداقل در تهران وسیع باشد و به طور بی سابقه ای در ایران كتاب وارد زندگی مردم شود. اما اگر چه «كتاب همراه» خوش درخشید، ولی دولت مستاجل بود و به زودی تب آن فروكش كرد. بسیاری از نوجوانان و جوانانی كه علاقه مند به خرید و مجموعه سازی از سری كتاب های همراه بودند حالا متوجه غیبت پكیج های مخصوص «كتاب همراه» در سوپرماركت ها و لوازم التحریر فروشی ها شده اند و اغلب نمی دانند كه كتاب همراه هم اكنون هم به كار خود ادامه می دهد و حجیم ترین كتاب های این مجموعه هم به راحتی در جیب جا می گیرد.

در سالهای اخیر، دو مجموعه موفق با قطع كوچك و كمی بلندتر از جیبی منتشر شد؛ یكی مجموعه نسل قلم از انتشارات كهكشان و دیگری تجربه های كوتاه از نشر تجربه. انتشارات كاروان بسیاری از آثار پائولوكوئلیو را در قطع جیبی منتشر كرده و ناشران دیگری هم در این زمینه تجربه هایی داشته اند؛ ناشرانی مانند نگار، یساولی (از ناشران نفیس)، مشكی، ماه ریز، چشمه، قدیانی، كارنامه معین، ثالث، راشین، كتاب خورشید و دیگران.

نكته مهم و اختلاف برانگیز در مورد كتاب هایی جیبی در این سالهای اخیر قطع و اندازه آن است كه بسیار هم متنوع است و هر ناشری كتاب خود را در قطع و اندازه ای منتشر می كند و ادعا دارد كه این كتاب در قطع جیبی است. در برخی از این كتاب ها ابعاد هر صفحه ۲۰+۱۲ یا ۱۱+۵/۱۶ سانتی متر است ،اما در ایران به دلیل عدم تنوع كاغذ و به منظور جلوگیری از اتلاف آن دو قطع نصف رقعی و نصف وزیری برای كتاب های جیبی متداول است.

البته به جز این قطع های دیگری هم وجود دارد كه ناشران دیگر ابداع كرده اند.

مسعود لواسانی

پی نوشت:

۱ - جعفری، عبدالرحیم، در جستجو صبح، ج اول، ۱۳۸۴ تهران، روزبهان، ۴۳۹- ۴۳۸

۲ - افشار و جمعی از نویسندگان، كتابفروشی، ۱۳۸۳ تهران، شهاب

۳- البته تعداد ناشرانی كه تاكنون كتابی به قطع جیبی منتشر كرده اند از این بیشتر است، اما مجال گفت وگو با همه آنها (مانند كاروان و مشكی) فراهم نشد و از طرف دیگر گفت و گو با همه آنها از فرصت و حوصله این گزارش خارج است.

---