پرداخت داوطلبانه مالیات

تفكر سیستمی در عملكرد سال ۱۳۸۵ نظام مالیاتی كشور

در دورهء اول ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی حركت قسمتی از جریان اجرایی كشور در مسیر توسعه و اصلاحات اقتصادی، نتیجهء تحول بسیار جدی در عرصهء نظام مالیاتی ایران یعنی اصلاح قانون ‌مالیات‌های مستقیم بود. این مهم سرانجام در سال ۱۳۸۰ و پس از طی چهار سال زحمت طاقت‌فرسا اتفاق افتاد كه اثرات اصلاح این قانون تاثیرگذار در عرصه‌های دیگر اقتصادی، هم‌اكنون و بعد از چهار سال از اصلاح آن، در بخش‌های مختلف از جمله صنعت، خدمات و به ویژه رضایتمندی مردم به روشنی نمایان شده است.در دوران ریاست جمهوری دكتر‌احمدی‌نژاد حركت دیگری آغاز شده است. حركت اخیر به عنوان یكی از سرنوشت‌سازترین لوایح اقتصادی‌دولت پس از پیروزی انقلاب یعنی به تصویب رساندن لایحهء مالیات بر ارزش افزوده است كه در صورت تصویب از نظر بسیاری از كارشناسان اقتصادی نظام مالیاتی در اكثر جوانب عملكرد مثبت خواهد داشت.

در این دو طرح بزرگ دكتر عرب‌مازار كه دارای دكترای سیستم‌ها از آمریكاست به عنوان مدیر نقش ایفا كرده است. مقالهء حاضر بخشی از عملكرد نظام مالیاتی كشور را معرفی می‌كند.

● سیاست‌های مالیاتی

هر سیاست مالیاتی در پی ایجاد ساختاری است كه چهار هدف زیر را تامین كند یا لااقل به‌نحو مطلوبی به این اهداف دست یابد:

۱) برای خدماتی كه باید انجام گیرد و طی فرآیند‌ی از قانونگذاری كه انتخاب و تصویب شده‌اند، درآمدهای لازم را تامین كنند.

۲) سیاست‌مالیات نباید در فعالیت‌های بخش خصوصی اختلال ایجاد كند و باید حداقل اختلال ممكن را باعث شود.

۳) بار هزینه‌های عملیاتی دولت باید به عادلانه‌ترین شكل بین بنگاه‌ها و افراد بخش خصوصی توزیع شود.

۴) درآمدهای مورد نظر دولت، باید هم از نظر هزینه‌های تمكین و هم هزینه‌های اداری با كم‌ترین هزینهء ممكن گردآوری و وصول شود و اثرهای آن بر عدالت مالیاتی و سطح رفاه جامعه مشهود باشد.

یكی از متغیرهای موثر در یك نظام مالیاتی مصوب، هزینهء جمع‌آوری مالیات است كه باید با حداكثر صرفه‌جویی صورت پذیرد. در سال‌‌های اخیر هزینهء جمع‌آوری مالیات در مقایسه با درآمدهای وصولی در حد بالایی بوده است و به عنوان یكی از شاخص‌های ناكارآمدی نظام مالیاتی ایران مطرح شده است. هزینه‌های وصول عبارت است از: مخارج مربوط به ارزیابی و حسابرسی دفاتر، رسیدگی و حل اختلاف بین سازمان امور مالیاتی و مودیان. در واحدهای مركز و استان‌ها شامل سه جزء است:

۱) هزینه‌های جاری،

۲) هزینهء درآمد اختصاصی كه عبارت است از درآمد مادهء «۲۱۷» قانون مالیات‌های مستقیم كه صرف وصول مالیات می‌شود.

۳) هزینهء‌تملك دارایی‌های سرمایه‌ای مربوط به ستاد سازمان و نیز واحدهای عملیاتی.

در تجزیه و تحلیل هزینه‌های وصول مالیات، گاه علاوه بر هزینهء جمع‌آوری و دریافت مالیات، صحبت از هزینهء پرداخت مالیات نیز می‌شود. پرداخت‌‌كنندگان مالیات گاه برای تهیه و تنظیم صورتحساب مالیاتی مجبور به پذیرش هزینهء نیروی انسانی و هزینه‌های دیگر می‌شوند. پرداخت‌كنندگان مالیات حداقل بخشی از زمان فعالیت اقتصادی خود را صرف پرداخت مالیات می‌كنند كه در بعضی مواقع، زمان صرف شده برای پرداخت مالیات به چندین ساعت رسیده و درصدی از مالیات پرداختی را تشكیل می‌دهد. در این‌جا نیز هزینهء پرداخت انواع مالیات‌ها متفاوت است. مثلا هزینهء پرداخت مالیات بر درآمد از مالیات بر فروش بیش‌تر است. به‌طور‌كلی هرچه مالیات‌ها در جهت توزیع مناسب درآمد و حفظ كارآیی در تخصیص منابع تنظیم شوند، پیچیدگی بیش‌تری ‌خواهند داشت و در نتیجه هزینهء اجرایی و اداری افزایش می‌یابد. در عین حال پس از دستیابی به سطحی معین از اجرای قانون، هزینه‌های وصول درآمدهای بیش‌تر، احتمالا بیش از مالیات‌های اضافی وصول شده خواهد بود. از این‌رو اجرای كامل قوانین حتی از نقطه نظر كاملا درآمدزایی احتمالا یك توصیهء منطقی نیست، به طوری كه دستیابی به درجه‌ای از تمكین در مقابل قوانین مالیاتی به نحوی كه درآمد مالیاتی كافی به دست آید فقط یكی از هدف‌های دولت است. سایر هدف‌ها مانند حفظ حقوق شهروندان، محرمانه بودن امور مالی یا حق آنان در زمینهء اقامهء دعوی و طی تشریفات دادرسی نیز باید در نظر گرفته شوند. بنابراین بحث حداقل بودن هزینه‌های اداری و تمكین یا كسب درآمدهای مورد نظر با كم‌ترین هزینهء ممكن از جمله اهداف ساختاری سیاست مالیاتی بوده و حركت نوین در مدیریت مالیاتی محسوب می‌شود.

● اهم فعالیت‌های انجام شده در سال ۱۳۸۵

الف) تلاش در جهت تصویب لایحهء مالیات بر ارزش افزوده:با توجه به سیاستگذاری‌های صورت پذیرفته در بخش مالیات‌های غیرمستقیم، بازنگری دقیق و كاملی از ساختار و نحوهء ادارهء مالیات‌های غیرمستقیم به عمل آمد و در ارزیابی‌های صورت‌پذیرفته، اصطلاح سیستم مالیات‌های غیرمستقیم جزو نیازهای ضروری مورد تایید قرار گرفت. از این رو دفاع از لایحهء مالیات بر ارزش افزوده با هدف گسترش پایهء مالیاتی، كاهش تنوع مالیاتی، استقرار سیستم یكپارچهء مالیاتی و تمركز اطلاعات دقیق مودیان و امكان برقراری برنامهء ‌حسابرسی و نهایتا بهبود عدالت مالیاتی و تقویت سازمان اجرایی مالیاتی، در جلسات مختلف كمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی در طول سال ۸۵، پیگیری شد تا نهایتا در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۸۶ حدود ۴۰ ماده از ۴۲ مادهء این لایحه به تصویب رسید. همچنین برنامهء پیاده‌سازی مالیات بر ارزش افزوده و قدم‌هایی كه در راستای اهداف، در زمینه‌های برنامه‌‌ریزی، سیاستگذاری، گزینش نیروی انسانی، آموزش كاركنان و مودیان و... باید برداشته شود تعیین شده است.

ب) راه‌اندازی پروژه‌های طرح جامع اطلاعات مالیاتی: به منظور ایجاد تحول در نظام مالیاتی كشور مبتنی بر «افزایش میزان رضایتمندی صاحبان منافع»، «افزایش درآمدهای مالیاتی» و «كاهش هزینه‌های اجرایی مالیات»، وضعیت موجود با تكیه بر بررسی و تحلیل كارآیی و عملكرد نظام مالیاتی موجود، نقشهء راه و طرح جامع مالیاتی كشور مشتمل بر شش محور اصلی به شرح زیر تدوین شد. نرم‌افزار یكپارچهء مالیاتی، ایجاد زیرساخت مناسب برای نظام یكپارچهء مالیاتی، توسعهء منابع انسانی، توسعهء ارتباطات و همكاری با صاحبان منافع، احداث ساختمان مراكز داده‌ها و ایجاد راه‌اندازی اركان مدیریت طرح.

ج) اصلاح فرآیندها و روش‌های انجام كار:

در صورت بهسازی و روان‌سازی فرآیند تشخیص، رسیدگی و وصول مالیات و با استقرار نرم‌افزار سیستم یكپارچه، علاوه بر تحقق برنامه‌های دولت در زمینهء ارایهء خدمات الكترونیكی به مردم، اعمال مدیریت یكپارچه و هماهنگ تمامی اركان مرتبط تقویت و تسهیل شود. اهم فعالیت‌های انجام شده در این زمینه عبارتند از :

۱) سیستم مكانیزهء گواهی نقل و انتقال در ۳۰ ساختمان ادارات كل امور مالیاتی

۲) استانداردسازی روش دریافت فرم گواهی موضوع مادهء ۱۸۷ ق.م.م

۳) سیستم مالیات بردرآمد اشخاص حقوقی در ۲۳۰۰ واحد مالیاتی

با توجه به آن‌چه آمد، اهم فعالیت‌های نظام مالیاتی كشور در سال ۱۳۸۵ در بخش‌های مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم و عملكرد مالیاتی در استان‌ها به شرح زیر بوده است:

● مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم به تفكیك منابع

الف) مالیات‌های مستقیم:

وصولی مالیات‌های مستقیم در سال ۱۳۸۵ مبلغ ۶۹۱ر۹۷ میلیارد ریال بوده است كه این رقم نسبت به سال ۱۳۸۴ در حدود ۲/۱۵ درصد افزایش داشته است.

▪ وصولی مالیات اشخاص حقوقی (شامل مالیات عملكرد اشخاص حقوقی دولتی و غیردولتی و علی‌الحساب مالیات عملكرد سال ۱۳۸۵ شركت‌های دولتی موضوع بند «ر» تبصرهء یك قانون بودجهء سال‌جاری و عملكرد نهادها و بنیادهای انقلاب اسلامی و مالیات اضافی شركت مخابرات) مبلغی حدود ۸۶۲ر۷۲ میلیارد ریال بوده است كه در مقایسه با مبالغ وصولی در مدت مشابه سال قبل حدود ۷/۱۱ درصد افزایش داشته، رقم مذكور در مقایسه با رقم پیش‌بینی شده در بودجهء مصوب حدود_ ۷/۹۵ درصد تحقق یافته است.

▪ وصولی مالیات بر درآمد (شامل مالیات‌های حقوق‌، مشاغل، مستغلات و متفرقه) مبلغی حدود ۴۵۱ر۱۹ میلیارد ریال بوده است كه در مقایسه با مبالغ وصولی در مدت مشابه سال قبل حدود ۵/۲۷ درصد افزایش داشته است. مبلغ مذكور در مقایسه با رقم پیش‌بینی شده در بودجهء مصوب حدود ۳/۱۰۴ درصد تحقق یافته است. وصولی مالیات حقوق مشاغل در مقایسه با وصولی مشابه در سال قبل به ترتیب ۳۳ و ۵/۱۹ درصد افزایش داشته است.

▪ وصولی مالیات بر ثروت (شامل مالیات‌های ارث، نقل و انتقال و سرقفلی، سالانهء املاك، حق تمبر، چك، برات، سفته و ... و سایر اقلام) مبلغی در حدود ۳۷۸ر۵ میلیارد ریال بوده است كه در مقایسه با مبالغ وصولی در مدت مشابه سال قبل حدود ۶/۲۴ درصد افزایش داشته است. مبلغ مذكور در مقایسه با رقم پیش‌بینی شده در بودجهء مصوب حدود ۳/۸۵ درصد تحقق یافته است.

ب) مالیات‌های غیرمستقیم:

وصولی مالیات‌های غیرمستقیم در سال ۱۳۸۵ رقمی بالغ بر ۹۲۹ر۵۳ میلیارد ریال بوده است. در این میان وصولی مالیات بر كالا و خدمات (شامل مالیات بر فروش فرآورده‌های نفتی، دو درصد مالیات سایر كالا و خدمات، عوارض خروج مسافر از مرزهای كشور، مالیات بر فروش سیگار، مالیات بر نقل و انتقال اتومبیل، مالیات شماره‌گذاری خودرو، مالیات خدمات مخابراتی، مالیات بر فروش نوشابه‌های غیرالكلی و مالیات تلفن همراه) مبلغی در حدود ۱۲۳ر۱۴ میلیارد ریال بوده است كه در مجموع نسبت به مدت مشابه سال قبل حدود ۲/۳ درصد كاهش داشته كه علت كاهش وصولی مربوط به مالیات واگذاری تلفن همراه بوده است.

طبق بند «هـ‌» تبصرهء «۹» قانون بودجهء سال ۱۳۸۵ شركت مخابرات موظف است كه مبلغ ۵۰۰ میلیارد ریال را به ردیف ۱۱۰۱۰۷ واریز كند.

عملكرد مالیات بر واردات (شامل حقوق ورودی سایر كالاها، مالیات بر سود بازرگانی واردات خودرو و حقوق ورودی دستگاه‌های اجرایی)‌نیز رقمی بالغ بر ۸۰۶ر۳۹ میلیارد ریال بوده كه نسبت به مدت مشابه سال قبل ۷/۱۰ درصد افزایش رشد داشته است.

● بررسی عملكرد مالیاتی استان‌ها به تفكیك منابع

الف) مالیات اشخاص حقوقی:

در بخش مالیات اشخاص حقوقی صرفنظر از ادارهء كل مودیان بزرگ مالیاتی كه ۷/۶۹ درصد از سهم كل مالیات اشخاص حقوقی را به خود اختصاص داده، ادارهء امور مالیاتی شركت‌ها، استان اصفهان، خوزستان، بوشهر و كرمان به ترتیب با ۵/۹ درصد، ۸/۳ درصد، ۱/۳ درصد، ۵/۲ درصد و ۸/۱ درصد رتبه‌های اول تا پنجم را از كل وصولی اشخاص حقوقی به خود اختصاص داده‌اند. درخصوص ادارهء كل مودیان بزرگ مالیاتی بیش از ۵۰ درصد از وصولی این بخش، مربوط به عملكرد نفت رقمی بالغ بر ۱۳۴ر۲۶ میلیارد ریال است. از این رقم حدود ۲۳ درصد مربوط به معوق اشخاص حقوقی دولتی و ۲۵ درصد نیز مربوط به علی‌الحساب اشخاص حقوقی دولتی و غیردولتی است.

در ادارهء امور مالیاتی شركت‌ها حدود ۸/۸۸ درصد از وصولی این بخش مربوط به علی‌الحساب اشخاص حقوقی دولتی و غیردولتی، حدود چهار درصد مربوط به مالیات اضافی شركت مخابرات، ۴/۶ درصد مربوط به معوق اشخاص حقوقی دولتی و ۶/۰ درصد مربوط به نهادها و بنیادهای انقلاب اسلامی است.

استان اصفهان كه در مجموع ۸/۳ درصد از كل وصولی اشخاص حقوقی را به خود اختصاص داده، حدود ۸۲ درصد از سهم این بخش مربوط به علی‌الحساب اشخاص حقوقی دولتی و غیردولتی است. ۴/۱۷ درصد مربوط به معوق اشخاص حقوقی دولتی و مابقی مربوط به سایر منابع است.در استان خوزستان حدود ۷۳ درصد از سهم این بخش مربوط به علی‌الحساب اشخاص حقوقی دولتی و غیردولتی و ۲۷ درصد نیز مربوط به معوق اشخاص حقوقی دولتی است.در استان بوشهر نیز حدود ۹۵ درصد از كل وصولی اشخاص حقوقی این استان مربوط به علی‌الحساب اشخاص حقوقی دولتی و غیردولتی، ۸/۴ درصد مربوط به معوق اشخاص حقوقی دولتی و ۱۶/۰ درصد مربوط به مالیات اضافی شركت مخابرات است.

در استان كرمان حدود ۷۸ درصد از سهم این بخش مربوط به علی‌الحساب اشخاص حقوقی دولتی و غیردولتی، ۶/۲۰ درصد مربوط به معوق اشخاص حقوقی دولتی و حدود یك درصد نیز اختصاص به مالیات اضافی شركت مخابرات دارد.همچنین استان گلستان، اردبیل، كهگیلویه و بویراحمد، خراسان شمالی و جنوبی به ترتیب با ۱۳ درصد، ۱۲ درصد، ۱۱ درصد، شش درصد و پنج درصد كم‌ترین سهم را در بخش مالیات اشخاص حقوقی داشته‌اند.

ب) مالیات بر درآمد:

در بخش مالیات بر درآمد، ادارهء كل مودیان بزرگ مالیاتی، شهرستان‌های استان تهران، ادارهء ‌امور مالیاتی شركت‌ها، اصفهان، خوزستان و شمال تهران به ترتیب ۱۰ درصد، ۳/۹ درصد، ۹ درصد، ۵/۶ درصد، ۶/۵ درصد و ۲/۵ درصد از كل وصولی این بخش را به خود اختصاص داده‌اند و در رتبه‌های اول تا ششم قرار دارند. كل وصولی ادارهء كل مودیان بزرگ مالیاتی اختصاص به مالیات حقوق كاركنان بخش عمومی و خصوصی دارد و رقمی بالغ بر یك هزار و ۹۴۵ میلیارد ریال است.در شهرستان‌های استان تهران حدود ۳۲ درصد از سهم این بخش مربوط به مالیات حقوق بخش عمومی و خصوصی است، ۶۱ درصد مربوط به بخش مشاغل و هفت درصد مربوط به بخش مستغلات است.در ادارهء امور مالیاتی شركت‌‌ها كل مالیات وصولی این مركز مربوط به مالیات حقوق بشر عمومی و خصوصی با رقمی برابر با یك هزار و ۷۵۰ میلیارد ریال است.استان اصفهان ۹ درصد از كل وصولی مالیات بر درآمد املاك را به خود اختصاص داده است. در این میان حدود ۲/۵۷ درصد مربوط به مالیات حقوق بخش عمومی و خصوصی است. ۴۰ درصد از سهم این منبع مربوط به بخش مشاغل و ۸/۲ درصد مربوط به بخش مستغلات است.در ادارهء مالیاتی شمال تهران نیز ۲۳ درصد از سهم این منبع مالیاتی مربوط به مالیات حقوق بخش عمومی و خصوصی، ۵۷ درصد و ۲۰ درصد به ترتیب به بخش مشاغل و مستغلات اختصاص دارد.همچنین استان‌های چهارمحال و بختیاری،‌خراسان جنوبی، خراسان شمالی، ایلام و كهگیلویه و بویراحمد به ترتیب با ۷۶ درصد، ۶/۰ درصد، ۵۳ درصد، ۴۷ درصد و ۴۱ درصد كم‌ترین سهم را در بخش مالیات بر درآمد داشته‌اند.

ج) مالیات بر ثروت:

در بخش مالیات بر ثروت كه رقمی بالغ بر پنج هزار و ۳۷۸ میلیارد ریال است، ادارهء كل مودیان بزرگ مالیاتی، شهرستان‌های استان تهران، ادارهء مالیاتی شرق تهران، ادارهء مالیاتی شمال تهران، ادارهء مالیاتی غرب تهران و اصفهان به ترتیب رتبه‌های اول تا ششم را در این بخش به خود اختصاص داده‌اند. ادارهء كل مودیان بزرگ مالیاتی ۹/۲۸ درصد، شهرستان‌های استان تهران ۹/۱۸ درصد، ادارهء مالیات‌های شرق تهران ۳/۵ درصد، ادارهء مالیاتی شمال تهران ۳/۵ درصد، ادارهء مالیاتی غرب تهران ۵/۴ درصد و استان اصفهان ۰۵/۴ درصد از كل وصولی این بخش را به خود اختصاص داده‌اند.در ادارهء كل مودیان بزرگ مالیاتی ۹/۸۳ درصد مربوط به حق تمبر و اوراق بهادار، ۱۵ درصد مربوط به نقل و انتقال سهام و مابقی مربوط به سایر اجزای مالیاتی است.در شهرستان‌های استان تهران نیز حدود ۷۱ درصد مربوط به حق تمبر و اوراق بهادار، ۱۳ درصد مربوط به نقل و انتقال املاك و مابقی مربوط به سایر منابع است.

در ادارهء مالیاتی شرق تهران نیز حدود _۷/۵۵ درصد از سهم این بخش مربوط به نقل و انتقال املاك و مابقی مربوط به بخش‌های ارث و نقل و انتقالات و سرقفلی است.

همچنین استان‌های چهارمحال و بختیاری، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، ایلام، كهگیلویه و بویراحمد به ترتیب با ۱۸ درصد، ۱۷ درصد، ۱۴ درصد، ۱۳ درصد و ۱۱ درصد كم‌ترین سهم را در بخش مالیات بر ثروت داشته‌اند.

د) مالیات بر كالا و خدمات:

در بخش مالیات بر كالا و خدمات، صرفنظر از ادارهء كل كالا و خدمات كه رقمی برابر هفت هزار و ۸۷۲ میلیارد ریال است، شهرستان‌های استان تهران، اصفهان، خراسان رضوی، فارس و خوزستان به ترتیب با ۱/۸ درصد، ۳/۶ درصد، ۴/۴ درصد، ۹/۲ درصد و ۸/۲ درصد رتبه‌های اول تا پنجم را دارند.در شهرستان‌های استان تهران ۴/۵۵ درصد از سهم مالیات بر كالا و خدمات مربوط به مالیات بر فروش فرآورده‌های نفتی، ۶/۲ درصد مربوط به دو درصد مالیات سایر كالاها و خدمات و مابقی مربوط به سایر اجزاست.در استان اصفهان دو درصد مالیات سایر كالاها و خدمات ۵/۵۷ درصد را از این منبع مالیاتی به خود اختصاص داده است. مالیات بر فروش فرآورده‌های نفتی ۶/۲۳ درصد و مابقی مربوط به بخش‌های دیگر است.استان خراسان رضوی نیز ۴/۴ درصد از كل مالیات بر كالا و خدمات را به خود اختصاص داده است. حدود ۸/۳۴ درصد از این سهم مربوط به دو درصد مالیات سایر كالاها و خدمات، ۴/۳۱ درصد مربوط به مالیات بر فروش فرآورده‌های نفتی و مابقی مربوط به سایر اجزاست.همچنین استان‌های چهارمحال و بختیاری، خراسان جنوبی، ایلام، خراسان شمالی و كهگیلویه و بویر احمد به ترتیب با ۳۵ درصد، ۳۱ درصد، _۳/۰ درصد، ۲۵ درصد و ۱۹ درصد كم‌ترین سهم را در بخش مالیات بر كالا و خدمات داشته‌اند.