سفر به اعماق تاریخ در غار نیاسر

در برخی از نقاط جهان غارهایی یافت می شوند که بر اثر عوامل طبیعی تشکیل نشده اند, بلکه توسط انسان ها در گذشته های دور یا نزدیک به منظور اهداف خاصی نظیر نظامی, سکونت, انجام آیین ها و مراسم مذهبی و استخراج فلزات و سنگ های گرانبها, حفر شده اند

در برخی از نقاط جهان غارهایی یافت می‌شوند که بر اثر عوامل طبیعی تشکیل نشده‌اند، بلکه توسط انسان‌ها در گذشته‌های دور یا نزدیک به منظور اهداف خاصی نظیر نظامی، سکونت، انجام آیین‌ها و مراسم مذهبی و استخراج فلزات و سنگ‌های گرانبها، حفر شده‌اند. در ایران تعداد قابل توجهی از این غارها گزارش شده‌اند که ویژگی آنها در مقابل غارهای طبیعی در شیوة منظم حفاری، نقشه هندسی و موقعیت آنها است.

غار نیاسر در کاشان یکی از غارهای مصنوعی ایران است که به منظور اهداف مذهبی و انجام مراسم عبادی خاص ساخته شد. این غار که اهالی نیاسر به آن غار تالار یا رییس می‌گویند به طور کامل توسط بشر ساخته شده است و یکی از عجایب آثار باستانی به شمار می‌رود. همان‌طور که گفته شد در نیاسر این غار را به غار رئیس می‌نامند که تاکنون هیچ‌گونه مدرک و یا منبعی درست و قابل استناد پیدا نشده است و اینکه نام رئیس از نام ویس آمده است، هیچ گونه دلیل روشنی برای آن وجود ندارد. این غار تا مدت زیادی ناشناخته بود و برای همین در هیچ یک از متون و اسناد تاریخی و قدیمی به آن اشاره‌ای نشده است. چنانچه سایر بناهای تاریخی نیاسر در کتب و متون قدیمی بسیار مورد اشاره و بررسی قرار گرفته‌اند.

غار نیاسر یک شاهکار باشکوه در دل کوه‌های کرکس در کهن شهر زیبای نیاسر از توابع شهرستان کاشان در استان اصفهان واقع است، با وجود کاوش‌ها و پژوهش‌های بسیار و ارائه گزارش‌ها و دیدگاه های مختلف دربارة این غار تاکنون به درستی مشخص نشده که در چه دوره‌ای از تاریخ و به چه منظور ساخته شده است. ولی دلایل قانع‌کنندة زیادی وجود دارد که ثابت می‌کند، ساخت این غار در ابتدا جنبه مذهبی داشته و در دوره‌های بعدی کاربردهای دیگری پیدا کرده است. احتمال دارد ساخت این غار مربوط به اوایل دوران پارت‌ها (اشکانیان) باشد چرا که پیروان آیین میترا در غارها به عبادت می‌پرداختند و دلیل دیگر برای اثبات آن، وجود آبشار در کنار این غار است. زیرا پیروان آیین میترا معابد خود را در نزدیکی آب‌ها و مکان‌های تاریک می‌ساختند. البته این فرضیه نیز وجود دارد که این غار در روزگاران قبل از ورود آریایی‌ها و در زمان پارت‌ها توسعه یافت، چرا که پیروان میترائیسم مکان‌هایی را برای ساخت معابد در نظر می‌گرفتند که از گذشته مقدس و قابل احترام بودند و شاید پارت‌ها نیز این مکان را به دلیل تقدس در نزد ایرانیان پیش از خود انتخاب کرده باشند.

به هر حال تاریخ پیدایش این غار بیش از دو هزار سال است. از‌ آن جایی که میترائیسم یا آیین مهرپرستی در زمان اشکانیان به عنوان یک دین مهم شناخته شده و پیروان زیادی را هم به خود اختصاص داده بود، بسیاری از باستان‌شناسان تاریخ پیدایش این غار را به اوایل دورة اشکانیان نسبت داده‌اند و نیز حفر آن را پیش از ساخت چهار تاقی نیاسر می‌دانند.

تمامی ساختمان این غار بسیار پیچیده، دارای دالان‌های پیچ در پیچ و انشعاب‌های فراوان است و ساخت آن سختی و فعالیت‌های طاقت‌فرسا به دنبال داشته و این نشان می‌دهد که انگیزه‌های معنوی و اعتقادی در کار بوده است.

پیروان میترائیسم در مکان‌های تاریک و در نزدیکی آب به اعتکاف و انجام مراسم عبادی خاص، می‌پرداختند. آثار ظروف سفالی اندکی مربوط به دوران اشکانیان، از این غار به دست آمده است. اما بیشتر ظروف سفالی کشف شده مربوط به دورة ساسانیان است که این نشان می‌دهد که در دوران ساسانی این غار دارای اهمیت بود و اهمیت آن جنبه مذهبی داشت.

در دورة ساسانیان نیز آیین مهرپرستی محترم و بااهمیت بود و شاید در آن دوره این غار از جنبه مذهبی کاربرد داشت.

آثاری نیز شامل ظروف سفالی و سکّه از دوران پس از اسلام در این غار به دست آمده که بیشتر مربوط به دوران سلجوقیان و ایلخانان است و به طور حتم کاربرد این غار در دوران پس از اسلام متفاوت بوده است و بیشتر به عنوان پناهگاه و اهداف نظامی مورداستفاده قرار می‌گرفت.

همچنین مجسمه سنگی سر یک قوچ مربوط به دوران ساسانیان در این غار یافت شده است. که برخی بر این عقیده‌اند که نشانه قربانی‌کردن چهارپایان توسط پیروان آیین میترائیسم در این غار است. یکی از مراسم و تشریفات پیروان میترائیسم در نزدیکی آب‌ها انجام مراسم قربانی بوده است.

وجود سنگ‌هایی شبیه به سنگ‌های آسیاب در داخل این غار برای همین مراسم درنظر گرفته شده بودند.

ورود به دالان‌های غار نیاسر بسیار مشکل است و حرکت در آن باید به صورت خمیده یا سینه‌خیز انجام شود. هنوز نیز بخش‌های زیادی از این غار شناسایی نشده و دسترسی به اعماق آن حتی با تجهیزات پیشرفته امروزی غیرممکن است.

این غار طوری ساخته شده که تهویه هوا در آن به نحو مطلوبی صورت می‌گیرد و از نظر استاندارد آن نباید در هیچ قسمتی از غار کمبود هوا احساس شود ولی به دلیل زلزله‌ای که در سال ۱۳۵۸ رخ داد و یکی از ورودی‌های غار بسته شد و نیز بستن برخی از چاه‌ها و دالان‌های غار توسط اداره‌کنندگان آن، تهویه و گردش هوا در حال حاضر به طور کامل صورت نمی‌گیرد.

در طول تاریخ رسوبات زیادی بر اثر آب گرفتگی و فرسایش‌های سطحی کف و دیواره‌های غار را پوشانده است که احتمال می‌رود اشیاء و حکاکی‌های دیگر نیز در انتظار اکتشاف باشند تا به این طریق برخی از اسرار این غار تاریخی فاش شود.

● ساختار مهندسی غار

غار نیاسر یا غار تالار به صورتی حرفه‌ای و دقیق و با مهندسی پیشرفته ساخته شد. این غار با دالان‌ها و راهروهای طولانی و انشعاب های فراوان به صورت شبکه‌ای پیچیده‌ است که توسط جاهای متعدد به هم مرتبط می‌شود.

در حال حاضر بیشتر قسمت‌های این غار شناسایی و نقشه‌برداری شده است.

غار نیاسر در زیر کوهی به همین نام قرار دارد و دهانة آن به ابعاد ۵/۱ ? ۳ متر در ارتفاع ۱۷۰۰ متری از سطح دریا واقع است.

این غار دارای سه طبقه شامل دو کانال، یک کانال حلقه‌ای شکل و یک کانال افقی است و این کانال ها توسط چاه‌ها به هم ارتباط دارند. کانال حلقه‌ای شکل دو ورودی و کانال افقی چهار ورودی دارد. مجموع طول دالان‌های این غار به حدود ۲۵۰۰ متر می‌رسد.

عرض دالان ها کم و در حدود یک متر است.

کانال اصلی که از دهانه غار شروع می‌شود به طول ۲۷۰ متر است که از دهانه شروع می‌شود و در فاصلة چندمتری به یک مانع سکویی ۸۰ سانتی‌متری می‌رسد و در ادامه به یک چاه ختم می‌شود.

کانال حلقوی شامل هفت اتاق است که از طریق چاه‌ها و دالان‌ها با طبقات زیرین آن در ارتباط است.

کانال افقی بسیار طولانی است و با شیبی ملایم به سمت بالا ادامه می‌یابد.

در طول این کانال آثاری نظیر سنگ‌های مسطح دیده می‌شود که از آنها به عنوان سرپوش چاه‌ها، مجاری و آب‌انبارها استفاده می‌کردند.

در مجموع غار از ۴۵ چاه روی هم رفته با عمق ۱۱۸ متر و ۲۳ اتاق با مساحت کلی ۱۷۷ متر تشکیل شده است.

بیشتر دالان‌های غار دارای ارتفاع اندکی هستند و فقط بلندترین ناحیة آن از کف تا سقف حدود ۷/۱ متر است. عمیق‌ترین چاه این غار حدود ۱۰ متر عمق دارد که دیواره‌های آن دارای پاگیرهای مرتبی است و می‌توان با اطمینان از این چاه بالا و پایین رفت. کوتاه‌ترین ناحیة دالان از کف تا سقف آن حدود نیم‌متر است.

غار نیاسر را در یک ناحیة آهکی حفر کرده‌اند. در یکی از دالان‌ها که به یک خروجی ختم می‌شود، اتاقی به ابعاد ۶ ? ۴ متر با ارتفاع ۵/۲ متر وجود دارد که به احتمال در یکی از دوره‌های تاریخی احداث و از این اتاق به عنوان طویله استفاده می‌شد. در بالای برخی از چاه‌ها اتاقک‌های کوچکی وجود دارد که شاید از آنها برای کنترل ورود و خروج افراد استفاده می‌کرد ند.

ابتدای غار تالاری طبیعی و کوچـک به ابعاد ۳ ? ۸ متر است. تمامی مسیرهای غار دارای شیب ۵ درصدی است که باعث جاری‌شدن آب‌های نفوذی و خروج آن می‌شود. این غار طوری ساخته شده است که هوا در تمامی دالان‌ها و چاه‌های آن جریان دارد.

● ویژگی‌های گردشگری

غار نیاسر در یک منطقه توریستی و خوش آب و هوا واقع شده است و از این لحاظ بیشتر مورد توجه بازدیدکنندگان قرار می‌گیرد. وجود آثار تاریخی و طبیعی دیگری از جمله چهارتاقی، کوشک ناصری، آبشار و آیین‌های گلاب‌گیری در کنار غار باعث شده تا نسبت به غارهای تاریخی دیگر بیشتر شناخته شود.

وجود دالان‌ها و چاه‌های متعدد سیستمی پیچیده را در دل کوه پدید آورده است که نشان از نبوغ سازندگان آن دارد و به همین دلیل بازدیدکنندگانی که با شناخت قبلی وارد این غار می‌شوند با اشتیاق کامل به بازدید می‌پردازند و این افراد معمولاً دو یا سه بار از غار بازدید کامل می‌کنند. ولی بیشتر افرادی که بدون هیچ گونه شناخت از تاریخ و کاربرد این بنا وارد غار می‌شوند، حضور در یک محیط تاریک و حرکت به صورت خمیده، برای آنها خسته‌کننده است. میراث فرهنگی شهرستان کاشان هیچ راهنمایی که گردشگران را با جنبه‌های تاریخی، کاربردی و علمی آشنا سازد در این محل به کار نگماشته است و فقط در ایام نوروز و یا روزهای تعطیل و پربازدیدکننده یک یا دو راهنما در ابتدای غار به راهنمایی مختصر بازدیدکنندگان می‌پردازند. شناخت نداشتن از غار باعث شده که اکثر بازدیدکنندگانی که برای دیدار از مراکز باستانی به نیاسر می‌آیند، تمایلی به بازدید از غار نداشته باشند.

همچنین برخی از افراد که برای بازدید به درون غار می‌روند، فقط چند متری پیشروی می‌کنند. طبق نظرخواهی که در نوروز امسال از چند بازدیدکننده صورت گرفت، بیشتر آنها بر این عقیده بودند که درون غار چیزی برای دیدن وجود ندارد، برخی نیز می‌گفتند که پیشروی در آن بسیار مشکل است، چرا که ارتفاع و عرض دالان کم است و باید به صورت خمیده حرکت کرد و اگر دو نفر در جهت مخالف به هم برخورد کنند، باعث بوجودآمدن مشکل در درون غار می‌شوند. چند نفر از بازدیدکنندگان نیز از خراب بودن چراغ‌های نصب شده در دالان‌ها شکایت داشتند که در برخی از قسمت‌های غار تاریکی کامل حاکم است و باعث وحشت و اختلال در حرکت می‌شود.

اگر در ابتدای ورود به غار افرادی به عنوان راهنما بازدیدکنندگان را با ویژگی‌های غار آشنا کنند و نیز آموزش‌های لازم غارنوردی برای عبور آسان و بدون زحمت از دالان‌ها را به گردشگران ارائه دهند، علاوه بر آشناکردن افراد با جاذبه‌های تاریخی غار، باعث می‌شوند که بازدیدکنندگان از دیدن غار و غارنوردی لذت ببرند.

از آنجایی که بسیاری از افراد نگران آلوده شدن لباس‌هایشان هنگام غارنوردی هستند، به همین دلیل علاقه‌ای به بازدید از غار ندارند. در این خصوص اگر سازمان میراث فرهنگی لباس‌هایی را به گردشگران برای بازدید از غار امانت دهد، این نگرانی برطرف خواهد شد.

به هر حال غار نیاسر یکی از گنجینه‌های تاریخی ایران است و مسئولان میراث فرهنگی باید اقدام‌هایی فراهم آورند تا گردشگران بدون هیچ نگرانی از این غار بازدید کنند، چرا که جای تأسف است که گردشگران به نیاسر بروند و با این غار آشنا نشوند.

● غارهای مصنوعی

غارهای مصنوعی که تعداد آنها در ایران فراوان است به منظور اهداف گوناگون توسط بشر در طول دوره‌های تاریخی ساخته‌ شده‌اند. این غارها اغلب با طرح و نقشه‌ای منظم حفر شده‌اند و وجود راهروها و دهلیزهای منظم و مقیاس‌های متناسب از ویژگی‌های بارز این نوع غارها در مقایسه با غارهای طبیعی است. غارهای ساخته دست بشر فاقد هرگونه تزئینات آهکی از قبیل استالاگمیت‌ها یا استالاکتیت‌ها (چکنده‌ها و چکیده‌ها) هستند. برخی به این عقیده‌اند که این نوع از حفره‌های دست‌کن، غار محسوب می‌شوند ولی به این دلیل که هر گونه حفره‌ای اعم از دست‌کن یا طبیعی را در دل کوه غار می‌گویند، این حفره‌های ساخت بشر را نیز به همین نام می‌خوانند. برخی از این غارها به طور افقی و برخی به صورت عمودی مانند چاه‌ها حفر شده‌اند. به هر حال غارهای مصنوعی در دوره‌های تاریخی مختلف ساخته شده اند و دارای ارزش تاریخی هستند و جزئی از آثار باستانی به شمار می‌روند. این نوع از غارها برای غارنوردان و کوهنوردان علاقه‌مند به علم باستان‌شناسی بسیار جذاب هستند. غارهای مصنوعی یا دست‌کن را به منظور اهداف دفاعی و نظامی، سکونت، معدن و آیین‌های مذهبی می‌ساختند.

غارهایی که کاربرد نظامی داشتند در برخی مواقع محلی برای سکونت نیز به شمار می‌رفتند، به این صورت که ساکنین یک ناحیه هنگام حمله دشمن به غارهایی که در دل کوه حفر کرده بودند پناه می‌بردند و گاهی از مخفیگاه خود به دشمنان یورش می‌بردند و گاهی هم این غارها فقط به عنوان پناهگاه کاربرد داشتند. تمامی غارهایی که به منظور اهداف نظامی و یا مخفیگاه می‌ساختند در نواحی صعب‌العبور بوده و به ندرت این نوع از غارها دارای دسترسی آسان هستند. این نوع از غارهای مصنوعی بیشتر در دیواره‌های صخره‌ای مرتفع و ستیغ کوه‌ها دیده می‌شوند.

در بعضی مواقع غارهای دست‌کن یا مصنوعی را به عنوان یک محل امن برای سکونت دائم می‌ساختند و اغلب چندین خانوار در درون غارهای نزدیک به هم در یک محل زندگی می‌کردند. در واقع این غارها یک روستا در دل کوه بودند. مجموعه غارهای ?کافرکلی? در منطقه اسک واقع در جاده هراز از این نمونه است. ارتفاع تعدادی از غارهای این مجموعه از سطح زمین به بیش از صدمتر می‌رسد به طوری که برای دسترسی به آنها نیاز به وسایل کوهنوردی است. از آن جهت این غارها را در ارتفاع زیاد می‌ساختند که دید کافی و نظارت بر اطراف را داشته باشند. دهانه غارهای کافرکلی به خاطر سرمای بیش از حد منطقه در زمستان در اندازه‌های کوچک حفر شده‌اند به طوری که باید به حالت خمیده وارد آنها شد. از این مجموعه غارهای مربوط به دوران پیش از اسلام و پس از اسلام در ایران فراوان است.

غارهایی نیز در یک دوره زمانی به عنوان دژ و مقر نظامی ساخته شد ولی پس از مدتی از آن به عنوان محل سکونت استفاده می‌کردند.

غار ?کوگان? در هشت کیلومتری خرم‌آباد نوع دیگری از این غارها است که در زمان اشکانیان با نظم هندسی خاصی در دل‌ کوه حفاری شده‌اند.

غار ?کرفتو? در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر تکاب که در یک کوه رسوبی آهکی و در ارتفاع ۷۰۰ متری از سطح زمین حفاری شده، یکی از شاهکارهای زمان اشکانی است که دارای کاربردهای مسکونی، نگهداری احشام، عبادتگاه و همچنین قلعه نظامی است. غارهای مصنوعی دیگری نیر وجود دارند که پیروان دین زرتشت از آنها به منظور گورستان اجساد مردگان خود استفاده می‌کردند. غار ?قلعه جوق? در ۱۲۰ کیلومتری جاده ساوه به همدان از این دسته از غارها است. این غار در دوره ساسانیان در دیواره‌ای صخره‌ای و مرتفع ساخته شده است.

مرتضی جوهری