جایگاه شركتهای كوچك و متوسط در نظامهای اقتصادی اجتماعی

بنگاههای كوچك و متوسط در كشورهای مختلف جهان دارای شباهتهای بسیاری هستند اما با وجود این, نمی توان تعریف واحد و یكسانی از آنها به دست داد و هر كشور باتوجه به شرایط خاص خود, تعریفی از این بنگاهها ارائه كرده است

ایجاد و حمایت از بنگاههای كوچك و متوسط یكی از اولویتهای اساسی در برنامه های توسعه اقتصادی در بسیاری از كشورهای پیشرفته و نو توسعه یافته است.

بنگاههای اقتصادی كوچك و متوسط در ایجاد اشتغال، و فراهم كردن بستر مناسب برای نوآوری و افزایش صادرات نقش مهمی دارند. شركتهای كوچك از انعطاف پذیری بیشتری برخوردارند و كارآفرینی و خلاقیت بیشتری در آنها صورت می پذیرد.

شركتهـای كــوچك و متوسط راحت تر می توانند خود را با تغییرات پرشتاب محیطی منطبق كرده و نسبت به عوامل اقتصادی و سیاسی سریعتر واكنش نشان دهند.

بنگاههای كوچك و متوسط عامل جذب و اشتغال بخش عظیمی از جمعیت كشورها و آموزش نیروی كار ماهر هستند.

تامین نیروی انسانی متخصص برای شركتهای بزرگ توسط شركتهای كوچك و متوسط صورت می گیرد.

تحولات پیچیده و سریع چند دهه اخیر و نیز شتاب گیری روند جهانی شدن موجب شده است تا جوامع گوناگون تلاش كنند تا بیش از پیش خود را برای پذیرش تحول آماده كنند. آنچه كه تا چند دهه پیش به عنوان یك امتیاز اقتصادی تلقی می شد، عبارت بود از برپایی و فعال نگهداشتن شركتهای بزرگ و چنین استدلال می شد كه هرچه این شركتها بزرگتر باشند، اقتصاد پویاتر و قدرتمندتر می گردد.

اگرچه این تفكر طی چندین دهه رونق گرفت و برپایه آن شركتهای غول پیكری هم پدیدار شدند؛ ولی تحولات اخیر و بویژه فشارهای جمعیتی، نوآوریهای لحظه به لحظه، پیچیده تر شدن فرایندهای مدیریتی و تصمیم گیری، نیاز به تصمیم گیریهای آنی و ضروری و تجارب حاصل از فعالیتهای بنگاههای خرد و متوسط (SMEs) اهمیت این بنگاهها را نمایان ساخته است.

باتوجه به این اهمیت و آثار اجتماعی - اقتصادی گسترش بنگاههای خرد و متوسط، و نیز توجهی كه درجهان امروز به آن می شود، سازمان مدیریت صنعتی از چندی پیش پرداختن به این موضوع را در دستور كار خود قرار داده است.

در این راه با برگزاری دوره های آموزشی، سمینارها، ارائه خدمات مشاوره ای، و نیز ترویج و نشر مقالات و كتابها، تلاش می شود تا ابعاد گوناگون این پدیده به جامعه اقتصادی و صنعتی كشور شناسانده شود. به این ترتیب برنامه ای تدوین شده است تا درقالب آن یك رشته مقالات پژوهشی نوشته و انتشار یابد كه علاوه بر اهمیت و مسایل این بنگاهها، تجربه دیگر كشورها را بویژه در زمینه بسترسازی برای فعالیت این گونه بنگاهها به زبانی ساده و روشن بیان نماید. مقاله زیر به همین منظور تهیه شده است كه به عنوان گام نخست، نگاهی اجمالی و كلان به یك رشته مسایل مهم در زمینـه بنگاههای خرد و متوسط می اندازد.امید است كه در شماره های آینده تدبیر مسایل این بنگاهها از ابعاد گوناگون و در كشورهای مختلف تدوین و انتشار یابد. گروه مطالعات SMEs در سازمان مدیریت صنعتی از اظهار نظر و كمكهای اندیشمندان، پژوهشگران و علاقمندان به مسائل بنگاههای خرد و متوسط استقبال می كند.

● گروه مطالعات SMEs سازمان مدیریت صنعتی

نگاهی به نظام اقتصاد و اجتماعی در بسیاری از كشورهای پیشرفته و نو توسعه یافته، جهان نشان می دهد كه ایجاد و حمایت از بنگاههای كوچك و متوسط (SMALL AND MEDIUM SIZED ENTERPRISES=SMEs) یكی از اولویتهای اساسی در برنامه های توسعه اقتصادی این كشورها است. این بنگاههای اقتصادی علی رغم آنكه به سرمایه گذاری كمتری نیاز دارند، بازدهی بیشتری داشته و درایجاد اشتغال، ایجاد بستر مناسب برای نوآوری و اختراعات و افزایش صادرات این كشورها، نقش مهمی دارند.

باتوجه به مشكلاتی كه این گونه بنگاهها با آنها روبه رو هستند، در كشورهای مختلف قوانین و تسهیلات گوناگونی برای حمایت از آنها به وجود آمده است و ایجاد فضای مناسب برای كمك به رشد و توسعه آنها یكی از مسئولیتهای اصلی دولتها است.

● تعریف بنگاههای كوچك و متوسط

بنگاههای كوچك و متوسط در كشورهای مختلف جهان دارای شباهتهای بسیاری هستند اما با وجود این، نمی توان تعریف واحد و یكسانی از آنها به دست داد و هر كشور باتوجه به شرایط خاص خود، تعریفی از این بنگاهها ارائه كرده است.

بیشتر این تعریفها براساس معیارهای كمی مانند تعداد كاركنان و میزان گردش مالی (TURNOVER) مطرح شده اند. مثلاً در ایالات متحده آمریكا، بنگاههایی را كه كمتر از ۵۰۰ نفر پرسنل داشته باشند، شركت كوچك می نامند. درحالی كه در آلمان شركتهایی را كه دارای كمتر از ده نفر پرسنل باشند. كوچك و از ده تا ۴۹۹ نفــر را شــركتهــای متوسط محسوب می كنند.

براساس معیارهای اتحادیه اروپا نیز، صنایع كوچك و متوسط برحسب تعداد كاركنان و مبلغ گردش سرمایه سالانه تعریف می شوند. براین اساس، بنگاهی كوچك یا متوسط نامیده می شود كه تعداد كاركنان آن كمتر از ۲۵۰ نفر باشد و مبلغ گردش مالی سالانه آن هم از ۴۰ میلیـون یورو تجاوز نكند. در آسیا نیز برای طبقه بندی شركتهای كوچك و متوسط از معیارهای كمی مختلفی استفاده می شود كه برخی از آنها عبارتند از: تعداد كاركنان، ارزش داراییها، میزان گردش مالی سالانه، میزان سرمایه و... جدول شماره یك تعاریف گوناگون و معیارهای آن را در كشورهای مختلف آسیا نشان می دهد.

میزان گردش مالی شركتها نیز معیار دیگری برای طبقه بندی شركتهای كوچك و متوسط در آلمان به شمار می رود. شركتهایی كه گردش مالی آنها تا ۲۵ میلیون یورو در سال باشد، شركت متوسط و شركتهایی كه گردش مالی آنها حدود ۲۵۰ هزار یورو باشد، شركت كوچك به حساب می آیند.

هرچند این تعاریف كمی، تقسیم بندی را راحت تر می كند، اما معیارهای كمی همیشه برای طبقه بندی شركتها روش مناسبی نیستند. مثلاً یك شركت فولادسازی كه مجموع كاركنان آن ۵۰۰ نفر باشد، در صنعت فولاد یك شركت متوسط به حساب می آید، درحالی كه یك شركت خدماتی مانند یك شركت مشاوره مالی با حدود پانصد نفر پرسنل، یك شركت بزرگ در زمینه خودش محسوب می شود. بنابراین، كیفیت و مشخصات كیفی شركتها نیز مهم است.

● معمولاً شركتها و بنگاههای كوچك و متوسط از سه ویژگی كیفی برخوردارند:

۱ ) وحدت مالكیت و مدیریت؛

۲ ) مالكیت فردی و خانوادگی؛

۳ ) استقلال از سایر بنگاهها.

● اهمیت و نقش صنایع كوچك و متوسط

نگاهی كوتاه به ساختار نظام اقتصادی كشورهای مختلف ما را با اهمیت و جایگاه شركتها و بنگاههای كوچك و متوسط بیشتر آشنا می كند. درخصوص اهمیت این شركتها، همین بس كه حداقل ۳/۲ میلیون موسسه كوچك و متوسط در آلمان وجود دارد كه تعداد كاركنان آنها ۲۰ میلیون نفر است و ۷۰ درصد كل شاغلان این كشور را در خود جای داده اند.

در ایالات متحده نیز حدود ۲۵ میلیون بنگاه كوچك وجود دارد كه بیش از ۵۰ درصد از نیروی كار بخش خصوصی را دراختیار دارد. این بنگاهها به تنهایی نیمی از تولید ناخالص داخلی ایالات متحده را تامین كرده و ۹۶ درصد از كل صادرات این كشور نیز توسط این شركتها تولید می شوند.

● این شركتها به دلیل ویژگیهای خاصی كه دارند، از كاركردهای بی بدیلی برخوردارند:

▪ شركتهای كوچك از انعطاف پذیری بیشتری برخوردار بوده و كارآفرینی، خلاقیت و نوآوری بیشتری در آنها صورت می پذیرد. این شركتها راحت تر می توانند خود را با تغییرات پرشتاب محیطـــی تطابق داده و نسبت به مولفه های محیطی همچون عوامل اقتصادی، اجتماعی، تكنولوژیكی سیاسی، و قانونی سریعتر واكنش نشان دهند. جالب است بدانیم كه بیش از ۵۵ درصد از نوآوریها و اختراعاتی كه در ایالات متحد آمریكا به ثبت می رسد، در شركتهای كوچك و متوسط رخ می دهد.

▪ بنگاههای كوچك و متوسط عامل جذب و اشتغال بخش عظیمی از جمعیت كشورها و آموزش و تربیت نیروی كار ماهر هستند. به عنوان مثال در آلمان، ۸۰ درصد از نیروی كار ابتدا جذب صنایع كوچك و متوسط می شوند و آموزشهای لازم و مهارتهای حرفه ای موردنیاز را كسب می كنند، به گونه ای كه این صنایع برای دانش آموزان و دانشجویان به كارگاهی برای كسب مهارتهای فنی و حرفه ای تبدیل شده اند.

▪ تامین نیروی انسانی متخصص برای شركتهای بزرگ، غالباً توسط شركتهای كوچك و متوسط صورت می گیرد. این مسئله به صورت یكی از مشكلات كنونی این گونه بنگاهها درآمده است، زیرا غالباً افراد متخصص پس از كسب تجربه در شركتهای كوچك و متوسط، جــذب صنــایع بـزرگتر و جذابتر می شوند.

▪ از آنجا كه بنگاههای كوچك و متوسط در مقایســه بــا صنایع بزرگ با سرمایه كمتری می توانند ایجاد اشتغال كنند، تعداد مشاغلی كه این دسته از شركتها ایجاد می كنند بیشتر از شركتهای بزرگ است.

▪ امكــان ایجــاد مشـاغلی به صورت، »خویش فرما« (SELF-EMPLOYMENT) باعث می شود تا كارآفرینان با انگیزه بیشتری به این دسته از شركتها روی بیاورند.

▪ جذب و پذیرش كاركنان با شرایط خاص در این بنگاههــا بــا سهـولت بیشتری صورت می گیرد. این شركتها توانسته اند امكان اشتغال برای افراد جوان، سالمندان، زنان، كاركنان پاره وقت و حتی افراد معلول نیز فراهم كنند.

▪ دراین گونه بنگاهها به راحتی می توان بدون نیاز به برنامه ریزی و تغییرات گسترده در ساختار، گروههای میان وظیفه ای یا گروههای كاری با تركیبی ازمتخصصان مختلف را گردهم آورد.

▪ هزینه بیرون آمدن از صنعت برای این گونه شركتها در مقایسه با شركتهای بزرگ كمتر است از این رو بسیاری از كشورهای جهان توجه خاصی به این گروه از بنگاهها دارند و با مطالعه و بررسی درمورد مسائل و مشكلات آنها سعی در استفاده از مزیتهای گوناگونی دارند كه این شركتها ایجاد می كنند.

دكتر اسماعیل مردانی گیوی

ابوالقاسم ابراهیمی

---