مراكز تجاری غرب مرهون بازارهای كهن ایرانی است

بر طبق یافته ها و اطلاعات به دست آمده پیشرفت های اروپا و آمریكا در خصوص تاسیس و گسترش و تعمیق بازار و فعالیت های اصناف , وامدار بازارهای كهن ایرانی است

بر طبق یافته‌ها و اطلاعات به دست آمده پیشرفت‌های اروپا و آمریكا در خصوص تاسیس و گسترش و تعمیق بازار و فعالیت‌های اصناف ، وامدار بازارهای كهن ایرانی است.گروه فرهنگ، علی نجمی: بازارهای ایرانی از نهادهای حساس و مهم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی كشور به شمار می‌رفتند كه علاوه بر مركزیت فعالیت‌های تجاری در تصمیم‌گیری و كنش و واكنش‌های سیاسی و فرهنگی نقش موثری داشتند. از آنجا كه بر طبق یافته‌ها و اطلاعات به دست آمده پیشرفت‌های اروپا و آمریكا در خصوص تاسیس و گسترش و تعمیق بازار و فعالیت‌های اصناف ، وامدار بازارهای كهن ایرانی است، باید بیش از پیش با این سیستم ارگانیك و تاریخی آشنا شد.دكتر «محمدحسین ضیا توانا» عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی كه دكترای خود را در رشته جغرافیا از كشور آلمان اخذ كرده و درباره بازارهای ایرانی تحقیقات مفصلی انجام داده، درباره این نهاد مهم با میراث خبر گفت وگو كرده است.

* چطور شد كه به بازارهای سنتی ایران علاقه‌مند شدید؟ تاكنون چه تحقیقاتی در این حوزه انجام داده‌اید؟

_ با چند تن از محققان آلمانی درباره منطقه سیستان كار می‌كردیم و موقعیت ژئوپلیتیك و جغرافیایی خاص شهرستان زابل مورد نظر آنان و همچنین من واقع شد و حتی اكوسیستم‌های طبیعی و جغرافیایی آن بخش مد نظر همگی قرار گرفت. من نیز مطالعات ناحیه‌ای این منطقه (سیستان) را مورد مداقه بیشتر قرار دادم البته با تاكید بر ساختار و تحولات كشاورزی آن. در این تعامل ها و پژوهش‌های چندگانه متوجه شدم كه نقش شهر در توسعه ناحیه و فراز و فرود آن بسیار بوده و در عین حال زابل فاقد ویژگی‌های شهر «شرق اسلامی» است. پس از مدتی بازار قیصریه لار فكر مرا به خود مشغول كرد و چون مطالعات من به طور پراكنده در این حیطه بود و از طرفی هم نسب پدری من به لارستان فارس تعلق داشت، در مجموع، یافته‌هایم سبب شد پژوهشی جامع درباره بازار قیصریه لار انجام دهم. از این رو در سال ۱۳۸۰ موفق به تكمیل و اتمام آن و دریافت مطالبی كه دیگر همكاران ایرانی و خارجی من پیرامون شهر شرق‌ اسلامی در پی آن بودند، شدم. به همین منظور مطالعه تطبیقی با بازارهای شیراز، اصفهان، بخارا و سمرقند انجام دادم و به نتایجی رسیدم كه مورد توجه داوران وزارت ارشاد واقع و به عنوان پژوهش موفق سال برگزیده شد.

* ویژگی‌های بازارهای سنتی ایران چیست‌؟ ریشه شباهت‌ها و تفاوت‌های آنها را در چه چیز می‌دانید؟

_ عنصر بازار در شهر ایرانی و شهر شرق اسلامی از پیشینه بسیار زیاد تاریخی برخوردار است. برخی معتقد هستند قدمت بازارهای ایرانی به پیش از اسلام برمی‌گردد و مكان آن دست كم در فلات ایران تعیین شده است. در شهر «اُور» بین‌النهرین (عراق) كه چهارهزار سال قدمت داشت و در نقش كتیبه‌ای، عنصر بازار ملاحظه شده است. در اعصار گذشته نهاد بازار آنقدر حایز اهمیت بود كه به شهر موجودیت می‌بخشید و با پس‌كرانه و حوزه‌های نفوذی ارتباط مستقیم داشته و مهم‌ترین عنصر تعامل های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و گاه دیگر حوزه‌های تمدن شهر پیوند و رابطه‌ای مداوم داشته است. از سوی دیگر به لحاظ اقتصادی و هم‌پیمان با مسایل اجتماعی و سیاسی نقش‌آفرین بوده است. بازار در جنبش‌ها و فعالیت‌های سیاسی نقش به‌سزایی داشته و بازاریان جدا از آن نبوده‌اند و امروزه هم چنین است، بازار به عنوان نهاد سنتی همراه با نقش‌آفرینی‌های سیاسی و اقتصادی جایگاه خود را در جامعه ما، خاورمیانه و شمال آفریقا حفظ كرده است.

* بازار سنتی ما چه ویژگی دارد و تفاوت ریشه‌ای و اساسی این بازار با آنچه كه ما همینك بازار می‌نامیم، چیست؟

_ در برپایی و شكل‌گیری بازار دست كم دو عامل اساسی قابل اعتناست كه یكی عوامل درون زای شهر است كه برای حفظ و بقا و نقش‌آفرینی خود نیازمند به نهادی اقتصادی داشته كه بازار از درون آن شكل گرفته و پای به عرصه وجود گذاشته است. عامل بیرونی هم دولت و حكومت‌ها هستند و با توجه به شناخت خود از بازار، خود وارد جریان می‌شوند و بازارها را می‌آفریدند. بهترین مثال مربوط به دوره صفویه است؛ زمانی كه اصفهان به عنوان پایتخت برگزیده شد، بازارهایی نیز ساخته شد نظیر بازار چهارسو، قیصریه و كاروانسراهای دیگر كه به حیات اقتصادی شهر و مملكت بقا دادند در فرآیند مدرن شدن كشور كه از اواخر دوره قاجار شروع می‌شود و در عین حال به دوره پهلوی شدت بیشتری نیز پیدا نمی‌كند، به طور مستقیم به نظام‌های حكومتی بستگی نداشت. اما تعامل های مختلف فرهنگی به وجود می‌آید و جامعه و بازار را تحت تاثیر قرار می‌دهد و از حالت متمركز خارج به صورت فضایی و به شكل پراكنده در شهر به وجود می‌آورد؛ پاساژها و فروشگاه‌ها نمونه‌ای از این تغییر نقش بود. بازار با مفهوم سنتی خود در تقابل مدرنیسم قرار گرفته است . البته بازار همخوان با شرایط دیگر فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تغییر كاركرد نیز داده است.

* این تغییر كاركرد چگونه بوده است؟

_ این تغییر كاركردها به شكل دیگر فعالیت‌های اقتصادی درون كشور و یا خارج از كشور و نیز به طور مستقیم انجام معاملات خارجی است و از درون آن كنترل و نظارت اشكال متنوع توزیع و تولید كالا و خدمات را برعهده دارد. برای مثال بسیاری از تاجران بزرگ هنوز نقش‌آفرین هستند و كارخانه‌های درون كشور و واحدهای دیگر تولیدی مثل كشاورزی (غیر صنعتی) كشور و داد و ستدهای مختلف و یا تجارت‌های خارجی جدا از عنصر بازار انجام می‌پذیرد. كسانی كه پایه‌های سنتی بازار را در نظر نداشتند و آنها را در نظر نمی‌گرفتند، نوكیسگانی بودند كه وارد جریان فعالیتی بازار شدند و آن را دچار تحول و تغییر كردند به گونه‌ای كه اكنون نمی‌توانیم با بافت انسجام یافته اقتصادی و فرهنگی مواجه شویم. پس از انقلاب بار دیگر دستگاه حكومتی با توجه به پایه‌هایی كه میان بازار، مذهب و دین وجود داشته بر نقش‌آفرینی بیشتر آن كمك كرده است.

* چه عواملی به طور مستقیم در شكل‌گیری، ساختار و موقعیت بازار موثر بوده‌اند؟ آیا عوامل مهم گذشته امروزه هم موثر هستند؟

_ در مورد عوامل تاثیرگذار، ساختار اجتماعی و فرهنگی و بافت كالبدی بازار از طرفی در فرآیند مدرنیسم قرار گرفته و عوامل سنتی نقش‌آفرینی قابل توجهی نداشتند. به طور نمونه وجود خودجوش اصناف یكی از این مقوله‌ها است. پیش از این اصطلاح رایجی بود به نام ملك‌التجار كه این اصطلاح اكنون وجود ندارد و چنین فردی را دیگر نمی‌بینیم و اگر هم باشد، نقش‌آفرینی آن كمرنگ است؛ این فرد، كسی بوده كه از درون تجار بزرگ برخاسته و مورد قبول آنها بوده و كار محوریت صنف خود را دست كم به عهده داشته است و گاه در مواردی كل فعالیت اقتصادی بازار را هدایت می‌كرده است. این واحد را در سیستم جدید به شكل اتاق اصناف باز می‌شناسیم كه حالت دستوری و قوانین مدون در عملكرد آن وجود دارد كه كمتر به ابعاد پایه‌های قوی وجودی بازار توجه می‌شود. در حال حاضر تركیبی از دل بازار در آمده است كه خودش با شرایطی مجبور است كه همخوانی كند اما پاسخگویی بافت محكم و ساختار آن نیست.

---