نقدی بر طاعون

طاعون کتابی است که زندگی آدم ها را غربال می کند, می کاود وزیرو رو می کند انگار می خواهد تمام زوایای شخصیتی آدم ها را به منصه ظهور بگذارد

طاعون کتابی است که زندگی آدم‌ها را غربال می‌کند، می‌کاود وزیرو رو می‌کند. انگار می‌خواهد تمام زوایای شخصیتی آدم‌ها را به منصه ظهور بگذارد. این است شگرد آلبر کامو. آلبر کامویی که فرانسوی تبار است اهل الجزایر. قلم کاموبوی گرما می‌دهد. بوی خشکی وبیابان بوی دریا وبندرهای که صدای امواج دریا دربند بند نوشته هایش شنیده می‌شود. هرچند زندگی طولانی مدتی نداشت اما ثابت کرد که می‌شود کوتاه زندگی کردوکارهای بزرگی انجام داد. کامو متولد ۱۹۱۳است وسال ۱۹۶۰درگذشت، یعنی چیزی حدود چهل وهفت سال.اوکه روزنامه نگاری چیره دست بود،فیلسوفی بودکه متهم به مکتب اگزستانسالیسم که هیچ وقت از جانب او پذیرفته نشد.ومایه تعجب اوبود.او بعد از رودیارد کیپلینگ، جوان‌ترین دریافت‌کننده جایزه نوبل در جهان است.

رمان طاعون را سال ۱۹۴۷ نوشت، رمان ازهمان مکتبی است که قبلا گفته شده یعنی رده اگزیستانسیالیست. طاعون این گونه با صحبت های راوی سوم شخص شروع می‌شود که صبح که دکتر ریو، راوی داستان که درآخرین اپیزودداستان رو می‌شود، از خانه که خارج می‌شود با یک جسد موش که جلوی پای او افتاده مواجه می‌شود.چیزی که دراولین نگاه زیاد مهم نیست ولی خواننده که نام کتاب راخوانده می‌داند که توفانی در راهست.خیلی ساده وبی سرو صدا وبا ریتمی‌ملایم.داستان در شهری به نام اوران در الجزایر اتفاق می‌افتد.شهری بندری با طبیعتی خشک وخشن.با مردمی‌که از قرار به هیچ چیزی جز پول در آوردن فکر نمی‌کنند.اما طاعون با قتل عامی‌که به راه می‌اندازدتمام اندازه‌ها ومقیاس های آنها را به هم می‌زند. ابتدا مردن موش‌ها جدی گرفته نمی‌شود ویک اپیدمی‌معمولی تصور می‌شود.اما وقتی مرگ ومیر به اجتماع انسان‌ها کشیده می‌شود وسیر تصاعدی می‌گیرد قضیه رنگ عوض می‌کند.

جریان وقتی حاد می‌شود که درهای شهر به روی جهان خارج بسته می‌شود.ارتباط محدود به کمک های پزشکی می‌شود.شخصیت های اصلی داستان دکتر ریو،رانبر،کوتار،تاروهستندکه در داستان در نقش انسان‌هایی با سلائق متفاوت در کنار هم قرار گرفته‌اند. که البته به نوعی جبر روزگار وشاید نوعی احتیاج آنهارا مانندقطعات پازل کنارهم نشانده است. این شخصیت‌ها هرکدام باری از داستان را به دوش می‌کشد.نویسنده با فضاهای رئالیستی که ایجاد می‌کند عجز و ناتوانی انسان را مانندپتکی بر سراو می‌کوبد.انسان‌هایی که وقتی موش‌ها ی مرده را می‌دیدند حتی ازکار ومشغله زیاد فرصت فکرکردن درمورد علت مرگ موش‌ها را نداشتند در میانه های داستان به چنان استیصالی می‌رسند که زانوی غم بغل می‌گیرند و غده های برآمده از بیماری رادر بدن خود می‌شمارند وعاجزانه منتظر ورود مرگ می‌شوند.انسان‌هایی که در حالت های عادی برای هم چه کارهایی که نمی‌کردند از ترس سرایت طاعون حتی حاضر به حضوردر مراسم تدفین عزیزان خود نمی‌شوند.یاآنقدر جنازه هازیاد است که دیگرقبرستان کفاف تدفین قربانیان را نمی دهد وکار به سوختن جنازه‌ها در کوره‌ها می‌کشدولی مردم فقط از بوی تهوع آورجنازه‌ها گله وشکایت می‌کنند.وکسی برای آدم‌هایی که روزی در کنار آن هابودند دل نمی‌سوزاند.البته آدم های کامو در طاعون،در اواخر داستان دیگر موجودات نباتی هستند که فقط نام انسان را به دوش می‌کشند.همه چیز را

باخته اند.تمام صفات انسانی را بر باد داده اند.صومعه‌ها تعطیل می‌شود.هراجتماعی ممنوع، محله‌ها قرنطینه ومردم ادای زنده‌ها را در می‌آورند وتمام این‌ها هنر قلم کامو است که توانسته این صحنه های زوال انسان را به تصویر بکشد. انسان‌هایی که دارند غرق می‌شوند وبه هر تخته پاره‌ای چنگ می‌زنند و برایشان فرقی نمی‌کند که شاید در این گیرودار کسی را باخود به زیربکشند. کامودر حقیقت خواسته رویه پنهان دیگر انسان را به تصویر بکشد که تاحد زیادی توانسته. از صحنه های نادری که در طاعون تصویر شده تصویر انسان‌هایی که تا قبل از طاعون چقدر به اخلاقیات ارج می‌نهادند ولی همین انسان‌ها که همه چیز را تمام شده می‌بینند از هیچ کاری ابا ندارند. این صحنه های طاعون انسان را به یاد رمان کوری، اثر روژه ساراماگو می‌اندازد که مردمی‌که کور شده‌اند دست به چه کارهای رقت انگیزی که نمی‌زنندیک کوری شیری واپیدمی.در چنین فضایی انسان‌ها و انسانیت‌ها به چالش کشیده شد. اینکه انسان چقدر می‌تواند تحمل کند و چقدر ظرفیت دارد.

تمام شخصیت‌ها امتحان پس می‌دهند از دکتر ریو گرفته تا کوتار ورانبر وغیره وذالک وجالب است که همه کم می‌آورند. کامو در این رمان شعار نداده ومی‌گوید ریو هم مانند کوتار ورانبر بالاخره جایی دیگر کم می‌آورد ومادر این رمان انسان کاملی نه که نمی‌بینیم حتی به آن نزدیک هم نمی‌شویم.در این رمان سعی شده انسان‌ها آنجور که هستند روایت شوند نه آنگونه که باید باشند ودر سراسر این رمان این تفکر زمزمه که نه فریاد زده می‌شود، همه جا از بیچارگی و استیصال انسان در رنج و سختی گفته می‌شود. همه‌جا از انسان‌هایی می‌گویدکه کم می‌آورند و اندوخته یک عمر بشریت را پایمال می‌کنند بدون هیچ ترحمی‌. از ابتدای کتاب کامو از طاعون می‌گوید هرچه می‌گوید و توصیف می‌کند از طاعون است. اما کم کم که به پایان کتاب نزدیک می‌شویم طاعون تبدیل به یک مفهوم و تا حدی استعاره می‌شود. در صفحه ۲۷۰ کتاب، تار و شروع به معرفی شخصیت درمحاق خود می‌کند اینکه من که هستم واز کجا آمده ام وفرزند یک دادستان مهربان وپدری رعوف ولی همین پدر رئوف کسی است که کاری نداشت جز طلب مرگ،حالا محکوم فرقی ندارد که باشد ومن برای اولین با میکروب طاعون کشتن مواجه شدم و فهمیدم کسی پیروز است که بیشتر بکشد واز اینجا بود که از آن پدر رئوف منزجر شدم واز خانه فراری...ازاین به بعد تارو یک مبارز وآزادی خواه می‌شود و درتمام مبارزات آزادی خواهانه اروپاشرکت می‌کند ولی تارو آنجاهم می‌بیند که هم قطارانش چقدر راحت آدم می‌کشند متوجه طاعون کشتن می‌شود.در ادامه داستان ما باشکل دیگری از طاعون که تا قبل از این در داستان مطرح نبوده مواجه می‌شویم.

و به گزافه نیست بگوییم که کامو با تیزبینی خاصی دویست و سی صفحه از طاعون می‌گوید همه جوره از طاعون می‌نویسد ودر نهایت از انسان می‌گوید که سرآمد تمام طاعون‌ها در تمام دوران بشریت است. و به درستی نمی‌شود گفت نام طاعونی که برسینه کتاب نشسته کدام طاعون است. طاعون به معنای اخص یا انسان؟

ایوب بهرام

پی نوشت:

ژوزف رودیارد کیپلینگ (Joseph Rudyard Kipling) (زاده ۳۰دسامبر ۱۸۶۵ - درگذشته ۱۸ ژانویه ۱۹۳۶) نویسنده و رمان‌نویس اهل کشور انگلستان با اصلیت هندی و برنده جایزه نوبل ادبیات بود. اگزستانسیالیسم: هستی‌گرایی یا اصالت وجود یا اگزیستانسیالیسم (Existentialism) جریانی فلسفی و ادبی است که پایه آن بر آزادی فردی، مسئولیت و نیز نسبیت‌گرایی است. از دیدگاه اگزیستانسیالیستی، هر انسان، وجودی یگانه‌است که خودش روشن کننده سرنوشت خویش است.