آیا بیمار شما می تواند روزه بگیرد

در میان همه اعمال عبادی مسلمانان قطعا روزه از شاخص ترین آنها است تاکید فراوان بر منزلت ماه مبارک رمضان باعث شده است تا این ماه و اعمال عبادی آن از جایگاه ویژه ای بین مسلمانان برخوردار باشد

در میان همه اعمال عبادی مسلمانان قطعا روزه از شاخص‌ترین آنها است. تاکید فراوان بر منزلت ماه مبارک رمضان باعث شده است تا این ماه و اعمال عبادی آن از جایگاه ویژه‌ای بین مسلمانان برخوردار باشد. روزه‌داری در ماه مبارک رمضان بارزترین وجه عبادات توصیه شده در این ماه است. شما نیز ممکن است با افرادی برخورد کرده باشید که ممکن است علی‌رغم عدم اهتمام کافی در سایر ایام سال به عبادات، مقید به روزه‌داری در ماه مبارک رمضان هستند. دین مبین اسلام علی‌رغم واجب نمودن روزه بر همه مسلمانان مکلف، بیماران و افراد ناتوان را نیز مستثنا کرده است. بنابراین به همان میزان که روزه‌داری افراد مکلف در این ماه نشانه عبودیت درگاه الهی است، اصرار غیرمنطقی افرادی که به دلیل بیماری و یا سایر معذورات شرعی از روزه‌گیری معاف هستند به روزه‌داری، ممکن است به مخالفت با دستورات الهی تعبیر شود. بنابراین به نظر می‌رسد اصل مسلم در انجام عبادات به صورت عمومی و بالاخص در ماه مبارک رمضان حفظ سلامت افراد است...

از آنجا که تعداد قابل توجهی از همکاران پزشک در این ماه مبارک ممکن است با بیمارانی رو به رو شوند که تمایل به روزه‌داری در ماه مبارک رمضان دارند، در این مقاله سعی شده است امکان روزه‌داری افرادی که به دلیل بیماری مجبور به مصرف داروها هستند مورد بررسی قرار گیرد. لازم به ذکر است که از آنجا که نگارنده پزشکی را نمی‌شناسد که هم‌زمان هم طبابت نماید و هم به درجه اجتهاد رسیده باشد، لازم است در هر حال بیمارانی را که علاقمند به اطلاع از جنبه‌های شرعی این موضوع هستند را به تماس با دفاتر مراجع تقلید خودشان ارجاع دهیم. بنابراین نگارنده در این مقاله صرفا موضوع را از دیدگاه پزشکی مورد بررسی قرار داده است.

از آنجا که روزه‌داران باید در فاصله بین طلوع آفتاب تا غروب آن از خوردن و آشامیدن اجتناب نمایند، بنابراین عادات تغذیه‌ای و به دنبال آن رفتارهای فیزیولوژیک و روندهای متابولیکی بدن روزه‌داران دچار تغییراتی خواهد شد. اگرچه تعدادی از روزه‌داران به دلیل کاهش مصرف مواد غذایی طی ماه مبارک رمضان ممکن است دچار کاهش وزن شوند، بعضی از این افراد نیز سه وعده غذای معمول خود را در فاصله بین افطار و سحر صرف می‌کنند. اقدامی که ممکن است چندان با توانایی دستگاه گوارش سازگار نباشد. علاوه بر آن معمولا غذاهای مورد مصرف در ایام ماه مبارک رمضان چربی و قند بیشتری دارند و این موضوع نیز بر روند معمول متابولیکی در بدن روزه‌داران تاثیرگذار خواهد بود. لازم به ذکر است که به دلیل واقع شدن ماه مبارک رمضان در تابستان و طولانی بودن زمان روزه‌داری و بالطبع کوتاه شدن فاصله بین افطار و سحری ممکن است مصرف متوالی وعده‌های غذایی در این فاصله کوتاه خود مشکلات جدیدی را برای مصرف داروها و تداخلات احتمالی آنها با مواد غذایی ایجاد نماید.

اجتناب از بلع هرگونه ماده‌ای طی ساعات روزه‌داری شامل مصرف داروها نیز می‌شود. بنابراین روزه‌داران قادر نخواهند بود داروهای خوراکی خود را مصرف کنند. این موضوع طبیعتا ممکن است بر روند درمانی بیماران تاثیر منفی بگذارد. واضح است که به دلیل اهمیت حفظ سلامت انسان‌ها و ارزشی که دین مبین اسلام برای سلامت و جان انسان‌ها به صورت عام و مسلمانان به صورت خاص قایل است، چنین افرادی قادر به روزه‌داری نخواهند بود. بنابراین به عنوان یک اصل کلی، بیمارانی که برای کنترل و یا درمان بیماری خود مجبور به مصرف خوراکی داروها طی روز هستند مجاز به روزه‌داری نخواهند بود. با این وجود ممکن است مواردی وجود داشته باشد که بنا به تشخیص پزشک معالج، بیمار قادر به روزه‌داری باشد. در این موارد ممکن است با بعضی تغییرات که به صورت موقت در برنامه درمانی بیماران ایجاد خواهد شد، امکان روزه‌داری برای این گروه از بیماران فراهم شود. در این بخش به بعضی از این موارد اشاره می‌شود.

● اَشکال دارویی خاص

چنانچه بیمار از شرایط عمومی مناسبی برای روزه‌داری برخوردار باشد، قاعدتا استفاده از اشکال دارویی خاصی که داروها را به صورت غیر خوراکی به بدن می‌رسانند مشکلی برای روزه‌داران ایجاد نخواهد کرد. بعضی از این اشکال دارویی عبارتند از:

▪ قطره‌های گوشی، بینی و چشمی؛

▪ کرم‌ها،‌ پمادها و داروهایی که به صورت پلاستر (چسب‌های پوستی) مصرف می‌شوند؛

▪ شیاف‌های مقعدی و واژینال؛

▪ دهان شویه‌ها، قرقره‌ها و اسپری‌های دارویی (مانند داروهای ضد آسم) (در مورد این داروها نظرات شرعی مراجع تقلید متفاوت است)؛

▪ قرص‌های زیرزبانی مانند نیتروگلیسیرین (در مورد این داروها نظرات شرعی مراجع تقلید متفاوت است)؛

▪ داروهای تزریقی عضلانی و زیرجلدی به شرط آنکه حاوی ویتامین‌ها و یا مواد مغذی نباشند (در مورد داروهای تزریق وریدی نیز مراجع تقلید نظرات متفاوتی دارند).

● انطباق مصرف داروها با روزه‌داری

بیمارانی که مجبور به مصرف داروها هستند، در صورتی که با یک بار مصرف داروها در روز علایم بیماری آنها کنترل می‌شود، برای ادامه مصرف داروهای خود در زمان روزه‌داری با مشکل خاصی رو به رو نیستند. این بیماران می‌توانند زمان مصرف داروی خود را در فاصله بین افطار تا سحر قرار دهند. در صورتی که لازم است داروی خود را با معده خالی مصرف کنند، بهترین زمان مصرف دارو برای آنها یک ساعت قبل از سحری و یا دو ساعت بعد از افطاری است. البته در این موارد نیز باید توجه داشت که مصرف بعضی از داروها در سحر یا افطار ممکن است تاثیرات درمانی متفاوتی ایجاد کند. برای مثال داروهایی مانند انالاپریل، پروپرانولول و دیگوگسین در صورتی که صبح‌ها مصرف شوند اثربخشی بهتری دارند. به همین دلیل مصرف این داروها در سحرهای ماه رمضان ارجح است. از طرف دیگر، داروهایی مانند کورتیکوستروییدها (خوراکی و استنشاقی)، H۲ بلوکرها و دیلتیازم در بعد از ظهرها اثربخشی بهتری دارند و بهتر است بعد از افطاری مصرف شوند. اگرچه بیمارانی که روزی دو بار مجبور به مصرف داروها هستند نیز ممکن است در صورت تایید پزشک معالج خود قادر باشند داروهای خود را در فاصله بین افطار تا سحر مصرف کنند، این مورد برای بیمارانی که مجبور به مصرف داروها با دفعات بیشتر هستند، تقریبا ناممکن است و این افراد بهتر است از روزه‌داری صرف‌نظر نمایند.

● جایگزینی داروها

در مواردی خاص ممکن است پزشک معالج قادر باشد با جایگزینی داروهای بیماران امکان روزه‌داری را برای این گروه از بیماران نیز فراهم نماید. در این موارد از امکانات زیر می‌توان استفاده کرد:

▪ استفاده از اشکال دارویی غیر خوراکی- در مواردی ممکن است بتوان با استفاده از اشکال دارویی غیرخوراکی شامل تزریقی‌ها و یا اشکال جلدی نیاز بیمار به داروها را تامین نمود.

▪ استفاده از اشکال طولانی الاثر داروها- امروزه اشکال دارویی طولانی الاثر (رتارد) تعداد قابل توجهی از داروها که امکان مصرف یک بار در روز آنها را فراهم می‌کند نیز در بازار دارویی کشور موجود است. در این صورت می‌توان این نوع اشکال دارویی را برای بیمار تجویز نمود. در صورت مشورت با داروساز شاغل در داروخانه می‌توان از فهرست این نوع از داروها مطلع شد. لازم به ذکر است که این نوع از اشکال دارویی اختلاف قیمت قابل توجهی با اشکال دارویی معمولی دارند و ممکن است مصرف دراز مدت آنها برای بیمار امکان‌پذیر نباشد. در صورت تجویز این نوع اشکال دارویی مقدار مصرف دارو حتما باید مجددا تنظیم شود.

▪ استفاده از سایر داروهای هم گروه- در مواردی می‌توان از داروهای مشابه در یک گروه درمانی که نیمه عمر طولانی‌تری دارند و در نتیجه امکان مصرف یک بار در روز را فراهم می‌کنند برای بیمار استفاده کرد. برای مثال در گروه داروهای NSAID ناپروکسن و یا پیروکسیکام را می‌توان یک بار در روز تجویز کرد . در بین خانواده آنتی بیوتیک‌ها نیز این امکان وجود دارد. در مواردی نیز ممکن است با تعویض گروه فارماکولوژیک داروها و استفادهY از سایر گروه‌های دارویی که همان کاربرد درمانی را دارند امکان روزه‌داری را برای بیماران فراهم کرد. تعویض گروه‌های دارویی متفاوت برای کنترل زیادی فشارخون مثالی از این نوع است.

● تداخلات دارو غذا

با توجه به کوتاه بوده زمان مصرف وعده‌های غذا در روزهای ماه مبارک رمضان در تابستان و پر بودن معده به دلیل مصرف چند وعده غذا در فواصل زمانی کوتاه بین افطار و سحر، امکان بروز تداخلات بین غذا و داروها افزایش می‌یابد. به همین دلیل باید مراقب این نوع تداخلات

به‌خصوص در مورد بعضی از داروهای مهم بود. پارامترهای فارماکوکینتیکی و از جمله غلظت خونی داروهایی مانند لووتیروکسین، دیگوگسین، وراپامیل، پروپرانولول، والپروات سدیم، لیتیوم، تیوفیلین، لوراتادین، کاربامازپین و دیازپام در صورت مصرف توام با غذا تغییر کرده و ممکن است باعث بروز تغییراتی در اثرات درمانی آنها شود.

● گروه‌های خاص

اگرچه مطالعات زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد روزه‌داری مشکل خاصی برای بیماران گروهای خاص، در صورتی که علایم بالینی آنها تخت کنترل باشد مانند بیماران دیابتی، بیماران مبتلا به پرفشار خون و حتی بیمارانی که پیوند عضو داشته‌اند ایجاد نمی‌کند، اما باید توجه داشته باشیم که روزه‌داری بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند اختلالات CNS و از جمله صرع، بیماران مبتلا به اختلالات غدد آندوکرین، بیماران مبتلا به نارسایی‌های قلبی عروقی و حتی بیماران مبتلا به بیماری‌های عفونی که نیاز به مصرف منظم داروهای ضد میکروبی خوراکی دارند، ممکن است عواقبی را برای آنها در برداشته باشد.

بیماران دیابتی، در صورتی که علایم بیماری آنها تحت کنترل باشد و بتوان فواصل مصرف داروهای آنها را با زمان بین افطار تا سحری منطبق کرد، ممکن است منعی برای روزه‌داری نداشته باشند. بیماران مبتلا به دیابت نوع ۱ نیز در صورت تمایل به روزه‌داری باید از نظر احتمال بروز هپیوگلیسمی کاملا تحت کنترل باشند. قند خون این بیماران باید در روز چندبار کنترل شود. در این بیماران باید از مصرف انسولین‌های طولانی‌اثر طی روزه‌داری اجتناب کرد. همچنین باید توجه داشت که رژیم غذایی بیماران دیابتی و در نتیجه میزان نیاز آنها به انسولین طی روزه‌داری ممکن است دچار تغییراتی شود.

● توصیه‌ایی برای بیماران

درصورتی که از طرف بیماری برای امکان روزه‌داری در ماه مبارک رمضان مورد سوال قرار گرفتید به نکات زیر توجه نمایید:

▪ سعی کنید با دادن اطلاعات لازم و کافی به بیمار تصمیم نهایی را به خود بیمار واگذار کنید.

▪ چنانچه روزه‌داری را به هیچ وجه به صلاح بیمار نمی‌بینید، سعی کنید بیمار را با تصمیم خود همراه سازید. به یاد داشته باشید که بیماران ممکن است بدون اطلاع شما به روزه‌داری اقدام کنند و شما را در جریان قرار ندهند.

▪ در صورتی که متوجه تغییر در روند بیماری بیمارتان در ماه رمضان شدید، احتمال دهید بیمار بدون مشورت با شما روزه‌داری می‌کند.

▪ از آنجا که بیماران ممکن است بدون مشورت با شما به دلیل روزه‌داری اقدام به تغییر برنامه مصرف دارویی خود کنند، احتمال اختلال در روند درمان و یا حتی بروز overdose دارویی به دلیل مصرف هم‌زمان کلیه داروها در یک وعده را در نظر داشته باشد.

▪ از بیمار خود بپرسید آیا سال قبل هم با وجود همین بیماری روزه‌داری کرده است و آیا با مشکلاتی

رو‌به‌رو شده است.

▪ از آنجا که مصرف اشکال غیرخوراکی داروها در اغلب موارد با روزه‌داری منافاتی ندارد، بیمارانی که اشکال غیرخوراکی داروها را مصرف می‌کنند نباید نگران روزه‌داری خود باشند. همچنین ممکن است در مواردی قادر باشید با جایگزین کردن اشکال خوراکی داروها با غیرخوراکی آنها امکان روزه‌داری را برای بعضی از بیماران فراهم نمایید.

▪ در مورد بیمارانی که مجبور به مصرف بیش از یک بار داروها در روز هستند، ممکن است بتوان با تعویض دارو با یک داروی دیگر با نیمه عمر طولانی‌تر از همان گروه درمانی و یا تجویز اشکال دارویی طولانی‌اثر داروها با کاهش دفعات مصرف داروها امکان روزه‌داری را برای این بیماران فراهم نمود.

▪ از آنجا که به هم خوردن عادات غذایی در ایام ماه مبارک رمضان باعث بروز تغییراتی در روندهای فیزیولوژیک و متابولیک بدن و در نتیجه ایجاد تغییرات در میزان و سرعت متابولیسم و دفع داروها خواهد شد، لازم است علایم حیاتی مربوط به کنترل بیماری با دقت بیشتر و در فواصل کوتاه‌تری کنترل شود.

▪ از آنجا که مصرف کافی آب و مایعات نقش بسیار مهمی در دفع داروها و متابولیت‌های ناشی از آنها دارند، لازم است دقت شود که در فاصله بین افطار تا سحر به میزان کافی آب و مایعات به بدن افراد روزه‌دار و به خصوص بیمارانی که دارو مصرف می‌کنند می‌رسد. این اقدام ضمن تامین نیاز بدن روزه‌داران به مایعات به خصوص در زمانی که ماه مبارک رمضان در فصل گرما قراردارد شرایط لازم را برای دفع مناسب داروها و متابولیت‌های آنها از بدن فر اهم خواهد کرد.

▪ ممکن است بیمار شما همراه با تغییر رژیم غذایی و دارویی به تغییر فعالیت‌های فیزیکی خود نیز نیاز داشته باشد.

دکتر عبدالمجید چراغعلی

استاد گروه فارماکولوژی دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله‌الاعظم(عج)