وقتی اسطوره‌ها جان می‌گیرند

بندرت اتفاق می‌افتد که در سینمای هالیوود، فیلمی بتواند مرزها را بشکند و از فیلم‌های تجاری و یا تبلیغی که پروپاگاندای بنگاهای خاص است خارج شود. فیلم «آواتار» ساخته جیمز کامرون …

بندرت اتفاق می‌افتد که در سینمای هالیوود، فیلمی بتواند مرزها را بشکند و از فیلم‌های تجاری و یا تبلیغی که پروپاگاندای بنگاهای خاص است خارج شود. فیلم «آواتار» ساخته جیمز کامرون با نگارش معنایی (البته با کمی اغماض) توانسته فیلمی خاص باشد و صد البته فروش نجومی را برای سازندگان فیلم به ارمغان آورده است.

اما جدا از ارقام نجومی و یا جلوه‌های ویژه که چندین سال صبر کامرون را به‌همراه داشته و همچنین شکایت کشیشان و اسقف‌های واتیکان به‌خاطر مسائل زیست‌محیطی که به‌نظر جار و جنجالی بیهوده آمد، این خلاقیت و نوآوری و عمق معنایی فیلم است که آن را در رسانه‌ها، محافل هنری و حتی علمی جهان مطرح کرده‌است، اما از همه اینها مهم‌تر بهره‌برداری جیمز کامرون از سنت‌ها و اسطوره است. این تأثیر‌پذیری، ارزش‌های فیلم را در میان بینندگان و منتقدین دو‌صدچندان کرده‌است.

اسطوره‌ها، روایت‌هایی کلی هستند که هدفشان کلی کردن زندگی و جهان است و از کارکردهای مهم اسطوره‌در جهان گذشته و حال، برطرف کردن تناقضات هستی و جواب دادنی خاص به سؤالات بی‌پاسخ است.

اسطوره همواره بر آن است تا تمامی دستاوردهای انسان را در قالب داستان بیان کند و به نوعی انسان را از انجام اشتباهات گذشته باز دارد و راهگشای او برای رسیدن به موفقیت باشد.

اسطوره‌ها همواره وجود دارند و همواره ساخته خواهند شد. در واقع اسطوره‌های امروزی و دیروزی در کنار یکدیگر به حیات خود ادامه می‌دهند. هرچند ممکن است کارکرد هر کدام در جامعه تغییر کند اما هر دو وجود دارند.

درخت در اسطوره‌های هند باستان منبع حیات و منشأ زندگی است. میرچا الیاده یکی از اسطوره‌پردازان برجسته قرن بیستم می‌گوید: تصور درخت فقط برای نمادین ساختن کیهان برگزیده نشده است بلکه برای توصیف حیات، جوانی، جاودانگی و خرد نیز بوده است. البته این درختان در افسانه‌های بین‌‌النهرین ایران و مذاهب گوناگون نیز فراوان وجود دارد، اما در سرزمین هند طبیعت‌گرایی و نگاه مقدس به درختان غلظت بیشتری دارد.

«آواتار» از اسطوره‌ها بهره‌های زیادی برده است بویژه از افسانه‌ها و اسطوره‌های هند باستان، آن‌چنان که عنوان فیلم را هم تحت الشعاع قرار داده است چرا که «آواتار» در زبان هند باستان به معنای «خدای تجسد یافته»، «خدای ظهور یافته و کالبد انسان» است.

در این فیلم مهم‌ترین سکانس‌ها و به‌نوعی بزنگاه فیلم مربوط به درخت «ایوا» است. خدای آنها، درختی مقدس به نام «ایوا» است که آن را مادر عظیم‌الشأن می‌خوانند و همه خواسته‌های معنوی و عظیم خود را از او می‌خواهند و به او پناه می‌برند. آنها بر این باورند که همه، زندگی و مرگ و حیات و ممات را از ایوا می‌گیرند و مردگانشان نزد او هجرت می‌کنند و با اتصال گیسوی خود می‌توانند صدای اجداد خود را که در نزد ایوا هستند بشنوند و آنجا محل استجابت دعاست. سایه درخت در فیلم محل شفای بیمار، استجابت دعا و محل ازدواج مقدس است.

بدین‌ترتیب منشأ حیات و الهام بخش است. و مهم شنیدن صدای اجداد است که تقدس یافته‌اند و دل‌های بیمار و رنجور قهرمانان همچون سیزارتا در کنار درخت بودی به بودایی می‌رسد و رشد می‌یابد و می‌تواند بر مایا (در این فیلم، فرمانده امریکایی بخوانید)، اهریمن اهریمنان پیروز شود. و اما از اسطوره‌های قرون جدید که در این فیلم مطرح شده «انرژی» است که دلیل بسیاری از خونریزی‌ها، قتل‌ها، غارت‌ها و کشورگشایی‌هاست. در این فیلم سربازان امریکایی به دلیل موادی به نام اونابتینیوم به پاندورا حمله می‌کنند و در دیالوگ تئوریسین‌های حمله با پاندورا می‌شنویم که تکه کوچک این مواد هزینه همه تحقیقات و تجهیزات نظامی برای حمله به آن سرزمین را می‌پوشاند. بدین‌ترتیب حمله به آن سرزمین و کشتن آدم‌های آن سرزمین در سایه استخراج آن مواد توجیه‌پذیر می‌شود که یاد آور کشورگشایی‌های اخیر امریکا در خاورمیانه است و نفت شاید همچون اونابتینیوم توجیه همه هزینه‌هاست، حتی مرگ شهروندان بی‌گناه.

لذا فیلم آواتار با برخورداری از اسطوره‌های دیروز و امروز سعی دارد به نوعی تقابل دنیای قدیم و جدید را نشان دهد. در سکانس‌های پایانی فیلم که سرشار از خشونت است بومی‌ها با دستان خالی و بعضاً با تیر و کمان سعی می‌کنند در برابر جدید‌ترین و کشنده‌ترین سلاح‌ها پناه به درخت مقدس برند و با گرفتن الهام و انرژی لازم از طبیعت به‌عنوان نمادی از قدرت خدایان، موفق به دفاع از سرزمین خود می‌شوند و آخرالامر این مادر عظیم‌الشأن و خدایان هستند که پیروزند.