فیض سحر

در آموزه های اسلامی برای برخی از زمان ها و مکان ها, اقتدار و ظرفیتی قایل شده است که می تواند بیانگر تفاوت های مهم در تاثیر و تاثر انسان از آن باشد

در آموزه های اسلامی برای برخی از زمان ها و مکان ها، اقتدار و ظرفیتی قایل شده است که می تواند بیانگر تفاوت های مهم در تاثیر و تاثر انسان از آن باشد .هرچند که به نظر می رسد میان لحظات و ساعات زمانی و دمی با دمی دیگر تفاوتی وجود نداشته باشد؛ ولی اگر به خوبی دقت شود همانند تفاوت هایی که در مکان ها وجود دارد، می توان تفاوت هایی محسوس و آشکار برای زمان های مختلف از یک ساعت و یا یک روز و یا ماه و سال یافت.

فضایی که ما را در برگرفته است، هرچند که به ظاهر همانند است و آسمان هرکجای زمین یکرنگ است ولی اگر به دقت توجه شود، می توان تفاوت هایی را یافت که بسیار تاثیرگذار است همین تفاوت درصد آلاینده ها و گرد و غبارها و یا دودهای ناشی از مصارف بی حد و اندازه انسان از منابع هیدرولیکی به خوبی فضای مثلا تهران را با مناطق شمالی ایران به طور محسوسی متفاوت کرده است.

چنین تفاوت معناداری میان لحظات و زمان های مختلف یک شبانه روز و یا هفته و ماه وجود دارد که در برخی از آموزه های اسلامی بسیار بر آن تاکید شده است از جمله تفاوتهایی میان ماه های حرام و یا میان ماه رمضان با دیگر ماههای سال در آیات و روایات بیان شده است.

نویسنده در این نوشتار بر آن است تا با بهره گیری از تحلیل قرآنی، نقش سحر به ویژه در ماههای رمضان را در تاثیرگذاری بر روحیات آدمی بیان دارد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● اقتدار اسحار

زمان و مکان از آفریده های الهی هستند. از دیرباز مردم میان زمان های مختلف و نیز اماکن گوناگون، تفاوتهای معناداری را یافته اند. آنان براین باور بودند که دربرخی از لحظات شبانه روز، نوعی قدرت وجود دارد که می توانند از آن بهره گیرند. همچنین تفاوت هایی را میان یک سرزمین با سرزمین دیگر دیده و دریافته بودند که هر زمینی علاوه بر آن که از دیگری متفاوت است دارای اقتدار و قدرت متفاوتی نیز می باشد. از این رو از دیرباز درهمه تمدن ها از اقتدار زمین و مکان سخن به میان آمده و معابد دینی را در آن مکان ها می ساختند.

برخی براین باورند که انسان در هنگام نشستن درجایی می نشیند که احساس مطبوعی به وی دست می دهد. اقتداری که مکان به شخص می بخشد عامل اصلی احساس مطبوع می باشد.

درهمه تمدن ها و فرهنگ های غنی و کهن، سخن از اقتدار و ارزش برخی از زمان ها نسبت به زمان های دیگر به میان آمده است. از جمله آن که هنگام طلوع و غروب خورشید برای بسیاری از اقوام زمانی مهم بوده است.لذا مناسک و آیین های دینی خویش را در آن زمان به جا می آورند.

در فرهنگ اسلامی و شرایع مختلف آن، سحرگاهان دارای ارزش و اعتبار خاصی است. بر این اساس آیین ها و مناسک خاصی برای آن در نظر گرفته شده است. سحر، زمان قبل از بامدادان و صبح را گویند. این زمانی است که هنوز آغازین پرتوهای خورشید بر زمین نتابیده است. زمانی که پرتوهای نخست خورشید بر زمین می تابد از آن زمان به فجر تعبیر می شود. فاصله میان طلوع فجر و طلوع خورشید و برآمدن آن از زمین، که از آن به بین الطلوعین یاد می شود، دارای ارزش و اعتبار خاص دیگری است. با این همه لحظات سحرگاهان از ارزش و اعتبار بسیاری برخوردار می باشد.

سوگند و قسم خداوند به سحر در آیاتی چند، خود بیانگر ارزش و اهمیتی است که خداوند برای سحرگاهان و اقتدار زمانی آن قایل شده است. خداوند در آیاتی چون ۳۳ سوره مدثر و ۱۷ سوره تکویر و ۴ سوره فجر به سحرگاهان سوگند یاد می کند تا به این شیوه ارزش و اهمیت سحرگاهان و اقتدار آن را برای مومنان و مخاطبان خویش آشکار کند.

از ویژگی های اقتدار زمانی آن است که بهره مندی از آن عمومی تر است و انسان ها بی هیچ مشکل و سختی می توانند از اقتدار آن سود برند؛ زیرا برخلاف اقتدار مکانی که لازم است تا شخص خود را در جایی قرار دهد که گاه دور از دسترس می باشد چنان که حضور در مسجدالحرام و یا بیت المقدس این گونه می باشد؛ ولی بهره گیری از اقتدار زمانی به سادگی امکان پذیر است و تنها شخص می بایست باحضور زمان از آن بهره مند شود. شاید بتوان گفت که یکی از مصادیق دم غنیمت شمردن همین باشد که انسان از اقتدارهای زمانی چون ماه رمضان و سحرگاهان و بیداری بین الطلوعین بهره مند شود.

ماه رمضان به سبب ویژگی خاصی که دارد، خود یکی از زمان هایی است که به عنوان ماه خدا و یا ماه ضیافت الله از آن یاد می شود و اقتدار آن موجب می شود تا ماه روزه شود و مردم در آن زمان، مامور به انجام اعمال و آیین هایی شوند که تقوای الهی را در ایشان سبب می شود.

هرگاه انسان بتواند میان اقتدار سحرگاهان و ماه رمضان جمع نماید، بهتر می تواند از فرصت به دست آمده بهره برد. اگر به این اقتدارهای زمانی، اقتدار مکانی مانند حضور در مسجدالحرام و یا دیگر اماکن و عتبات عالیات افزوده شود، بهره مندی انسان بیش از پیش خواهد بود.

هرچند برای همگان این امکان وجود ندارد که در اماکن اقتداری چون مسجدالحرام و یا عتبات عالیات حضور یابند ولی می توانند باحضور در مساجد و دیگر مکان های مقدس، از فضای معنوی و اقتداری بیش تری سود برند.

● استغفار در سحر

خداوند در آیاتی چند به ارزش و اهمیت زمانی چون سحرگاهان توجه می دهد و از مؤمنان می خواهد تا از این زمان خاص و تأثیرگذار بهره برند. کسانی که می خواهند مسیر الی الله را بپیمایند و از فرصت ها و تمامی ظرفیت انسانی خویش برای دست یابی به مقام عبودیت ربوبی سود برند، می بایست از این اقتدار سحرگاهی استفاده کنند.

آیات ۱۵ تا ۱۷ سوره آل عمران به نقش تأثیرگذار و قابل توجه، سحرگاهان برای دست یابی انسان به مقامات والا و عالی تأکید دارد و به صراحت بیان می کند که اهل تقوا برای دست یابی به تمام ظرفیت انسانی خویش از این موقعیت ویژه سود می برند. از این رو استغفار در سحرگاهان را، از صفات متقین برمی شمارد که در مسیر تعالی به مقامات خاص دست یافته اند.

در حقیقت متقین کسانی هستند که ظرفیت های هرچیزی را می شناسند و به درستی از آن بهره می گیرند تا این گونه گام های بلندتری به سوی کمال مطلق و لقای الهی بردارند و در مقام عبودیت ربوبی بنشینند.

خداوند در آیات ۱۵ و ۱۸ سوره ذاریات بهره مندی از سحرگاهان و به جا آوردن استغفار را به عنوان ویژگی دایمی متقین و اهل آن می شمارد و با آوردن فعل مضارع بر استمرار و دوام این رفتار و اعمال از سوی آنان تأکید می کند.

این که ازنظر خداوند استغفار در سحرگاهان، مورد ستایش قرار می گیرد، از آن روست که استغفار کنندگان در این زمان خاص در مسیر کمالی گام برمی دارند و تلاش می کنند تا فلسفه آفرینش را به خوبی به نمایش گذارند؛ زیرا آنان زمینه های تعالی را یافته و به درستی از آن برنامه ها و اسباب و وسایل بهره می گیرند. افزون بر این که آنان با این عمل خویش خود را مصداق واقعی اهل سپاس و شکر قرار می دهند؛ زیرا شکر واقعی در بهره مندی از تمامی ظرفیت های خود و اسباب و وسایل موجود می باشد و کسانی که از ظرفیت زمانی سحرگاهان و استغفار در آن سود می برند در حقیقت شکرگزاران واقعی می باشند.

خداوند با تأکید بر این که بهترین اعمال و نیک ترین آن ها، استغفار در سحرگاهان و بهره گیری از اقتدار زمانی آن می باشد، مردم را به سوی آن ترغیب می کند تا این گونه ارزش زمانی سحرگاهان را بشناسند و از آن سود برند.

به سخن دیگر بهره مندی از اقتدار زمانی و ظرفیت های خاص آن می تواند به عنوان یک شیوه و سیره رفتاری درآید تا انسان به کمک آن در مسیر تعالی و کمال گام بردارد. از این رو در آیات ۱۵ تا ۱۸ سوره ذاریات از استغفار در سحرگاهان، به عنوان شیوه محسنان تقواپیشه یاد شده است.

ناگفته نماند که مقام احسان یکی از مهم ترین مقامات انسانی در آموزه های قرآنی و سیر و سلوک اسلامی است. بنابراین کسانی که از این مقام برخوردارند و یا در تلاشند تا تمامی کمالیات این مقام را بدست آورند، می بایست از ظرفیت زمانی سحرگاهان و استغفار در آن بهره برند. اگر دست یابی به بهشت را یکی از اهداف انسانی و آموزه های و حیانی بدانیم، نمی توان از ظرفیت سحرگاهان و استغفار در آن چشم پوشید. هر کسی در سحرگاهان است که می تواند زمینه هایی برای کمال یابی خود فراهم آورد؛ زیرا بهشت نتیجه طبیعی عمل انسانی در دنیاست و کسی که وعده بهشت در دنیا به وی داده می شود در حقیقت مژده کمال یافتن در دنیا را دریافت کرده است.

به سخن دیگر، اگر به کسی گفته شود که شما بهشتی هستید، به این معناست که وی همه کمالات مطللوب را احصا کرده و بهشت ظهور و بروز اخروی، همین کمال یابی وی می باشد. بنابراین اگر در آیات ۱۵ و ۱۷ سوره آل عمران و یا ۱۵ و ۱۸ سوره ذاریات استغفار در سحرگاهان را موجب دستیابی به بهشت می داند؛ این بدان معناست که چنین شخصی با بهره مندی از آن توانسته است به مقامات و کمالات مطلوب دست یافته و در دنیا چنین ظرفیتی را برای خود فراهم آورد.

آیه ۱۷ سوره آل عمران هم چنین از ظرفیت ویژه سحر برای دست یابی انسان به موقعیت های برتر سخن می گوید، در این آیه به این معنا مورد توجه قرار گرفته است که انسان می تواند بسیاری از خطاها و اشتباهات خویش را بپوشاند. از این رو سحر، زمانی مناسب برای استغفار و طلب آمرزش، در پیشگاه خداوند معرفی می شود تا این گونه انسان به سوی پاکی و طهارت گام بردارد؛ زیرا سحرگاهان فرصتی است که انسان می تواند دوباره در آن متولد شود و روزش را با طهارت و پاکی دوران کودکی آغاز کند، گویی که هرگز گناهی مرتکب نشده است. دست کم سحرگاهان و استغفار در آن این فرصت را به شخص می بخشد تا از آثار و پیامدهای طبیعی گناه در دنیا در امان باشد و مورد خشم و غضب الهی قرار نگیرد.

اینکه حضرت یعقوب (ع) به فرزندانش وعده می دهد تا در سحرگاهان روز جمعه در مکان عبادت برای ایشان استغفار کند و برای آن است تا از بهترین زمان و مکان بهره گیرد و گناهانشان را بپوشاند و از آثار آن در امانشان نگه دارد. (یوسف آیه ۹۸)

به هر حال، استغفار در سحرگاهان چنان که آیات ۱۶ و ۱۷ سوره آل عمران بیان می کند یکی از موجبات اصلی مصونیت یابی انسان از عذاب الهی می باشد که مومنان می بایست از این ظرفیت به خوبی بهره گیرند.

این که خداوند دستور می دهد تا خاندان لوط در سحرگاهان از منزل خویش خارج شوند، خود بیان گر این معناست که این، زمانی برای رهایی و نجات می باشد؛ زیرا عذاب الهی پس از طلوع آفتاب و در هنگام صبح بر سر قوم لوط آمد و آنان را نیست و نابود کرد. (هود، آیه ۸۱ و حجر آیه ۶۵ و قمر آیه ۳۴) بنابراین، سحرگاهان را می بایست زمان رهایی و نجات انسان از عذاب های الهی دانست و امید داشت که در این زمان عذابی نازل نخواهد شد. این بدان معنا خواهد بود که برخی از زمان ها، از سوی خداوند مورد توجه ویژه است تا مردم از آن به بهترین شکل سود برند.

البته آیات ۱۶ و ۱۷ سوره آل عمران و نیز آیات ۱۵ و ۱۸ سوره ذاریات این معنا را تاکید می کنند که دست یابی به مقامات عالی انسان و بهره مندی از تمام ظرفیت اقتدار سحرگاهان، زمانی است که به شکل استمرار و دایمی باشد. لذا خداوند در این آیات، دوام سحرخیزی را، از شیوه های تقواپیشگان بر می شمارد که مسیرشان را تا تعالی و کمال مطلق باز نگه می دارد.

● سحرخیزی در روایات

نکته جالب در آیات ۱۵ و ۱۸ سوره ذاریات آن است که متقین را کسانی معرفی می کند که از همه ظرفیت های مادی و دنیوی برای کمال یابی سود می برند. از این رو از گل و گیاه و بوستان و گلستان و چشمه سارها و نهرهای روان همان اندازه سود می برند که از استغفار در سحرگاهان بهره مند می شوند. این گونه نیست که بوستان و گلستان، ایشان را از معنویت و کمال یابی دور سازد بلکه خود آن ها عواملی برای تشویق و ترغیب و نیز اسباب تحصیل کمالات می شوند. این بدان معناست که هیچ چیز مادی و دنیوی عامل بازدارنده به شمار نمی آید و آن چه برای توده های مردم به عنوان عوامل زینت و فریب دهنده به شمار می آید، برای ایشان به عنوان عوامل تعالی و اسباب کمالی مطرح می باشد. (آل عمران، آیات ۱۴ و ۱۵ و ۱۷)

ارشاد دیلمی روایت کرده که خداوند به حضرت داود خطاب کرد: «یا داود علیک بالاستغفار فی دلج اللیل بالاسحار» ای داود بر تو باد به استغفار در تاریکی شب هنگام سحر.

و در کافی شریف روایت شده که حضرت رسول(ص) فرمود: «خیر وقت دعوتم الله فیه الاسحار و تلا الایه فی قول یعقوب سوف استغفر لکم و قال اخرهم الی السحر» بهترین وقت استغفار سحرگاهان است، در آن وقت خدا را بخوانید. سپس حضرت آیه ای را تلاوت فرمود که مربوط به حضرت یعقوب است آنگاه که به فرزندانش وعده داد که برای آنان استغفار کند، پیامبر فرمود که حضرت یعقوب این استغفار را تاخیر انداخت تا وقت سحر.

از امام باقر(ع) روایت شده که رسول خدا فرمود: منادی ندا کند در وقت سحر: آیا در این هنگام کسی هست که خدا را بخواند تا او را اجابت کنم. آیا استغفارکننده ای هست که او را بیامرزم آیا خواهان حاجتی هست که حاجتش را برآورم.

در روایت آمده که از رسول خدا(ص) پرسیدند: کیف الاستغفار؟ فرمود: بگوئید: «اللهم اغفر لنا و ارحمنا و تب علینا انک انت التواب الرحیم» خدایا ما را بیامرز و در پناه رحمت گسترده ات قرار ده، زیرا تو بسیار مهربان و ثواب و بخشاینده ای.

به هر حال از این روایات چنین بر می آید که بهترین وقت برای استغفار و طلب آمرزش از خدا، سحر است زیرا در آن هنگام مردم در خواب راحت به سر می برند و در آسایش تمام در بستر خواب آرمیده اند و چه خوش باشد که بنده صالحی از خواب راحت برخیزد و با استغفار، دست دعا و نیایش را به سوی حضرت ذوالجلال بلند کند و خدا را با تمام وجود بخواند تا آنکه خدایش او را بیامرزد و دعایش را اجابت کند و چه لذتی بالاتر از نیایش در سحرگاهان.

در روایات، اعمال خاصی برای سحرگاهان وارد شده است که می تواند برای بهره مندی بیش تر از این ظرفیت و اقتدار زمانی مفید باشد.

از جمله این اعمال آن است که از امام صادق(ع) وارد شده است. آن حضرت فرمود: وقتی کسی از شما از خواب برمی خیزد، بگوید: سبحان رب النبیین، و اله المرسلین، و رب المستضعفین و الحمدلله الذی یحیی الموتی، و هو علی کل شیء قدیر؛ منزه است پروردگار پیمبران و معبود رسولان و پروردگار ناتوان شمردگان. ستایش خدایی راست که زنده کند مردگان را و او بر هر چیز تواناست. هنگامی که این جمله ها را بگوید، خداوند می فرماید: بنده من راست گفت و شکر مرا به جای آورده است. (کافی، جلد۲، صفحه۵۳۸، حدیث.۱۱)

یکی از یاران خاص امام صادق(ع) می گوید: هنگامی که امام در پایان شب برمی خاست (به یاد قیامت و رستاخیز می افتاد) و صدایش را بلند می کرد- به گونه ای که اهل خانه بشنوند- و می گفت: اللهم اعنی علی هول المطلع، و وسع علی ضیق المضجع، وارزقنی خیر ما قبل الموت، و ارزقنی خیر ما بعد الموت؛ خدایا کمکم کن بر هراس روز قیامت و فراخ گردان بر من تنگی آرامگاهم را و روزیم کن خوبی پیش از مرگ و خوبی پس از مرگ را (فقیه، جلد۱، صفحه۴۸۰، حدیث.۱۳۸۹)

● برکات نماز شب

روایاتی که از معصومان(ع) در فضیلت نماز شب آمده بسیار زیاد و پراهمیت است؛ از جمله روایت شده است که: نماز شب مایه شرافت مؤمن است، و سلامتی جسم را درپی دارد، کفاره گناهان روز است، وحشت قبر را از بین می برد، چهره را نورانی می کند، و سبب فراوانی روزی می گردد، (مستدرک الوسائل، جلد۶، صفحه۳۲۷-۳۳۵، باب.۳۳) و این که: مال و پسران زینت زندگی دنیایند؛ ولی هشت رکعت نماز آخر شب و نماز (شفع و) وتر، زینت آخرت انسانند و گاهی خداوند هر دو زینت را برای گروهی جمع می کند. (همان مدرک، صفحه۳۳۰، حدیث.۱۰)

از امام صادق(ع) نقل شده است که پیامبر اکرم(ص) در سفارش های خویش به علی(ع) فرمود: ای علی! من تو را به چند کار سفارش می کنم، آنها را به خاطر بسپار. سپس فرمود: خدایا، علی را در این راه کمک کن! آنگاه حضرت خصلت هایی را برشمرد تا آن جا که فرمود: نماز شب را اهمیت بده، نماز شب را اهمیت بده، نماز شب را اهمیت بده. (بحارالانوار، جلد۷۴، صفحه۷۰، حدیث۸.)

یکی از یاران رسول خدا به نام «انس» نقل کرده است که آن حضرت فرمود: دو رکعت نماز در دل شب، برای من بسی محبوبتر است از دنیا و آنچه در آن است. (همان مدرک، جلد ۸۴، صفحه ۱۴۸، حدیث .۲۳)

در روایتی دیگر از امام زین العابدین(ع) پرسیدند چرا آنان که در دل شب به تهجد می پردازند از خوش سیماترین (و نورانی ترین) مردم می باشند؟

فرمود: زیرا با خدای خویش خلوت کرده اند، پس خداوند نیز از نور خویش به آنها بخشیده است. (همان مدرک، صفحه ۱۵۹، حدیث ۴۸).

و در روایتی از علی(ع) در جواب کسی که علت بی توفیقی خود نسبت به نماز شب را پرسیده بود، آمده است: «قیدتک ذنوبک؛ گناهانت تو را به بند کشیده است.» (کافی، جلد۳، صفحه ۴۵۰، حدیث .۳۴)

کوتاه سخن این که: نافله شب کیمیای سعادت و اکسیر اعظم است و بسیاری از کسانی که به مقامات عالیه رسیده اند، در پرتو نماز شب و مناجات سحر بوده است و در اهمیت و فضیلت آن همین بس که قرآن مجید خطاب به پیامبر اسلام(ص) می فرماید: «و من اللیل فتهجد به نافله لک عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا؛ پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن (و نماز) بخوان. این یک وظیفه اضافی (واجب) بر توست تا پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برساند.» (اسراء، آیه .۷۹)

این تعبیر نشان می دهد که پیامبر اکرم(ص) نیز مقامات عالیه خود را از پرتو نماز شب و قرآن و مناجات سحر کسب می کرد.

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ

از یمن دعای شب و ورد سحری بود!

«قطب راوندی» از امیرمومنان(ع) رویات کرده است که فرمود: چشم نداشته باش به سه چیز با انجام سه چیز: به بیداری شب با پرخوری؛ به نورانیت چهره با خوابیدن در تمامی شب، و به امان از دنیا، با رفاقت و همراهی فاسقان. (مستدرک الوسائل، جلد ۶، صفحه ۳۴۰، حدیث۳)

همچنین «قطب راوندی» روایت کرده است که عیسی(ع) بعد از مرگ مادرش، وی را صدا زد و گفت: ای مادر با من سخن بگو! آیا دوست داری به دنیا برگردی؟ مادرش پاسخ داد: آری، به این امید که در دل شب های سرد برای خدا نماز بگزارم و در روزهای گرم روزه بگیرم! پسرم این راه (راه آخرت) بیمناک است! (همان مدرک، صفحه ۳۳۸، حدیث .۳۱)

این نکته نیز حائزاهمیت است که بعضی از مومنین، از نماز شب به خاطر آداب مفصل آن پرهیز دارند، درحالی که نماز شب را به طور ساده و بدون شاخ و برگ نیز می توان در زمان کوتاهی انجام داد. آنچه مهم است برخاستن و سحرگاهان به در خانه خدا رفتن و برخورداری از فیض سحر است و چنان که اشاره شد نفس برخاستن در سحرگاه، موضوعیت دارد و بیدار بودن برای خدا در این موقعیت زمانی، تأثیر شگرف وضعی خود را بر روح و جان شخص می گذارد حتی اگر عبادات تفصیلی انجام ندهد.

خلیل منصوری