گاز طبیعی محور توسعه ایران

گاز طبیعی مخلوطی ازگازهای هیدروکربنی قابل اشتعال است که به طور طبیعی در مخازن زیرزمینی یافت می شود این گاز ممکن است به صورت محلول در نفت, یا در زیر کلاهک های بالای لایه های نفت خام و یا به شکل مستقل وجود داشته باشد

با رشد روزافزون صنایع در دنیا و بویژه کشورهای صنعتی و نیاز شدید به انرژی، کشورهای توسعه یافته به دلایل، فراوانی پراکندگی گاز طبیعی در جهان، هزینه کمتر استخراج؛ قیمت مناسب و قابل رقابت آن (با توجه به داشتن ارزش حرارتی) و آلایندگی کمتر محیط زیست درمقایسه با سایر سوخت های فسیلی درصدد جانشینی گاز طبیعی با نفت برآمدند.

گاز طبیعی مخلوطی ازگازهای هیدروکربنی قابل اشتعال است که به طور طبیعی در مخازن زیرزمینی یافت می شود. این گاز ممکن است به صورت محلول در نفت، یا در زیر کلاهک های بالای لایه های نفت خام و یا به شکل مستقل وجود داشته باشد. نسبت گاز به نفت خام در سر چاه از یک میدان به میدان دیگر متفاوت بوده و حتی ممکن است حین تولید از یک مخزن نیز تغییر یابد. در هر حال گاز طبیعی به طور عمده از گاز متان و اتان تشکیل شده است. گاز تولید شده از چاه و یا دستگاه تفکیک کننده ممکن است شامل شن ریزه، گل رس، هیدروکربن های مایع، سولفید هیدروژن و گازهای قابل اشتعال باشد. این ناخالصی های گازی باید قبل از انتقال، گرفته شود. گاز از چاه ها و مناطق مختلف به وسیله سیستم جمع آوری به واحد مرکزی پالایش برده می شود که در آنجا با انجام عملیات مختلف گاز طبیعی مورد نظر به دست می آید. گاز طبیعی به علت مشکلاتی که در مایع کردن وجود دارد به صورت بخار از طریق لوله به مصرف کننده می رسد. فشار گاز در لوله های خارج شهر بینpsa ۱۲۰۰-۸۰۰ بوده که توسط کمپرسورهای گاز تولید و حدوداً در هر ۱۵۰ کیلومتر یک کمپرسور قرار می دهند. این فشار در داخل شهر بهpsa ۶۰-۳۰ می رسد و در آخر خط توسط رگلاتورهای خانگی باز هم تقلیل می یابد. علاوه بر مسائل مرتبط با انرژی، در مصارف غیرانرژی ،گاز طبیعی به عنوان یک ماده خام در صنایع شیمیایی و پتروشیمی بسیار قابل توجه است. این موضوع نیز بر اهمیت گاز طبیعی در بازار جهانی انرژی و صنایع پتروشیمی می افزاید.

به طور کلی ذخایر گاز به سه دسته تقسیم می شوند:

▪ ذخایر اثبات شده (Proved Reserves)

▪ ذخایر احتمالی (Probable Reserves)

▪ ذخایر ممکن (Possible Reserves)

ذخایر گازی جهان در ۲۵ سال گذشته روند افزایشی پایداری داشته است. کشف میدان های عظیم مستقل گاز در روسیه مانند اورنگوگ، یامبروگ و همچنین میدان عظیم گازی پارس جنوبی در ایران مشترک با گنبد شمالی قطر، سبب افزایش ذخایر گازی جهان شده است.

● گاز طبیعی در ایران

ذخایر گازی شناخته شده ایران، معادل ۱۷۶ میلیارد بشکه نفت خام می باشدکه این رقم در مقایسه با ۱۳۶ میلیارد بشکه ذخیره نفت خام کشور، قابل توجه و دارای اهمیت زیادی است. ایران با ۱۵‎/۵ درصدگاز طبیعی، پس از روسیه با (۲۶‎/۳ درصد) رتبه دوم جغرافیای گاز جهانی را دارد و قطر با ۱۴ درصد در رتبه سوم قرار دارد و این در حالی است که هنوز در بخش وسیعی از کشور، مطالعات اکتشافی گاز انجام نگرفته و احتمال کشف ذخایر گازی جدید در کشور وجود دارد.

میدان گازی پارس جنوبی مصداق کاملی از سرچشمه مزیت طبیعی ایران است. بزرگ ترین میدان گازی مستقل جهان با امتدادی در دو سوی خلیج فارس و بامساحتی معادل ۹۷۰۰ کیلومترمربع، سال هاست که نظر بزرگ ترین شرکت های نفتی جهان را به خود جلب کرده است. برای مثال، شرکت های آمریکایی در آن سوی آب های ایران و در بخش قطری میدان گازی پارس جنوبی، پروژه های چندمیلیارد دلاری متعددی را برای توسعه فازهای مختلف آنچه که قطری ها آن را میدان گنبد شمالی می خوانند، تعریف کرده اند. در این سوی میدان نیز شرکت های اروپایی به همراه شرکای ایرانی خود، سخت به تکاپو مشغولند. براساس آخرین تخمین های منتشر شده، میزان ذخایر گازی این میدان گازی رقمی معادل ۲۸۰ تا ۵۰۰ تریلیون فوت مکعب (ذخایر ممکن) و میزان میعانات گازی آن بیش از ۱۷ میلیارد بشکه است که بخش عمده ای از این ذخایر، قابل بازیافت ارزیابی شده است. توسعه این منبع عظیم گازی، بزرگ ترین پروژه صنعت انرژی ایران را تشکیل می دهد که تاکنون بیش از ۲۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری را به خود جذب کرده است. توسعه میدان گازی پارس جنوبی مزایای چند جانبه ای را برای اقتصاد ایران به همراه خواهد داشت. مهم ترین مزیت این طرح، تأمین نیاز رو به رشد کشور در بخش انرژی است. رشد مداوم اقتصادی در کنار عواملی مانند روند رو به رشد صنعتی شدن اقتصاد ملی، برخورداری از زیرساخت های طبیعی موردنیاز در صنایع انرژی بر مانند معادن غنی سنگ آهن، ذخایر گسترده طبیعی مواد موردنیاز در تولید سیمان و... در کنار رشد جمعیت، افزایش تقاضای رفاه اجتماعی و رشد شدت مصرف انرژی در کشور از جمله عوامل تسریع کننده روند رو به رشد مصرف انرژی طی سال های اخیر در کشور هستند. ضمن این که، جایگزینی این حامل انرژی با فرآورده های نفتی به لحاظ فنی امکان پذیر بوده و به لحاظ اقتصادی نیز صرفه های اقتصادی قابل ملاحظه ای را برای کشور به همراه دارد. حجم عظیم طرح های پتروشیمی در دست ساخت یا بهره برداری کشور ـ که ایران را به یکی از بزرگ ترین تولیدکنندگان بازار بین المللی محصولات پتروشیمی طی سال های آینده تبدیل می کند ـ نتیجه تأمین خوراک اولیه لازم از میدان گازی پارس جنوبی است. تولید گاز موردنیاز برای تزریق به آن دسته از مخازن نفتی کشور که دوره بلوغ خود را طی می کنند، از دیگر مزایای بهره برداری از میدان گازی پارس جنوبی است. اهمیت تزریق گاز به چاه های نفت به حدی است که برخی کارشناسان این طرح ها را در مقایسه با طرح های صادرات گاز، دارای اولویت ویژه قلمداد کرده اند. اروپا بزرگ ترین مصرف کننده گاز بعد از منطقه آمریکای شمالی است که به سبب حضور انحصاری گازپروم روسیه و مشکلات ناشی از آن، علاقه مفرطی به تنوع بخشی به منابع واردات گاز خود دارد. بر همین اساس، جامعه اروپا بررسی های گسترده ای را با هدف تحقق طرح واردات گاز از طریق خط لوله و LNG (گاز طبیعی مایع شده) از ایران آغاز کرده است.

در افق ۲۰ ساله برنامه جامع تولید و مصرف نفت و گاز طبیعی در ایران پیش بینی می گردد، ذخایر گازی اثبات شده ایران در سال ۱۴۰۳ به ۱۹ تریلیون و ۴۴۰ میلیارد متر مکعب برسد. هم اکنون ایران با ۱۱۵ میلیارد متر مکعب تولید گاز طبیعی در سال پس از روسیه، آمریکا و کانادا چهارمین تولیدکننده گاز طبیعی جهان است و در میان کشورهای خاورمیانه ایران بزرگ ترین تولیدکننده گاز طبیعی است. در میان این کشورها عربستان سعودی با ۷۳ میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب در سال و قطر با ۴۹‎/۵ میلیارد متر مکعب پس از ایران قرار دارند.

رشد مصرف گاز طبیعی در ایران در طی دهه اخیر همواره بیش از رشد مصرف جهانی گاز بوده است. به طوری که مصرف آن در ایران در طی دهه ۸۰-۱۳۷۰ از متوسط رشد سالانه ای به میزان ۱۲ درصد و مصرف جهانی گاز در این دوره تنها دارای رشد سالانه ای به میزان ۱‎/۸ درصد بوده است.

مشکلات و پیچیدگی تولید در مخازن نفتی (oil fields) بیشتر از مخازن گازی است و ضریب بازیافت (factor recovery) و میزان استحصال در آنها هم بالا نیست. نرخ ذخیره به تولید گاز ایران ۲۴۵ سال پیش بینی می شود و از این جهت ایران دومین ذخایر مطمئن گاز دنیا را در اختیار دارد. ذخایر گاز طبیعی قطر و روسیه به ترتیب با نرخ ذخیره به تولید ۵۱۲ و ۷۸ سال در جایگاه اول و سوم قرار دارند، منظور از نرخ ذخیره به تولید، عمر ذخیره امروز هر کشور با فرض تولید سال آخر است و از تقسیم مقدار ذخیره بر تولید به دست می آید. منابع و ذخایر گاز طبیعی ایران عمدتاً در مناطق جنوبی کشور و در نزدیکی آب های خلیج فارس قرار گرفته اند و انتقال این منابع به مبادی مصرف نیازمند تأسیس خطوط انتقال و زیرساخت های لازم است. سیستم انتقال گاز کشور شامل خطوط انتقال فشار قوی و ایستگاه های تقویت فشار گاز نیز طی دهه های اخیر از افزایش قابل ملاحظه ای برخوردار بوده و هم اکنون هفت شرکت در مدار تولید و پالایش گاز قرار دارند که پالایشگاه گاز ایلام اخیراً به این جمع اضافه شده است. پالایشگاه گازبید بلند ۲ نیز در مرحله طراحی است و فازهای ۹ و ۱۰ پارس جنوبی نیز تا پایان سال ۱۳۸۷ به بهره برداری می رسند. ظرفیت پالایشی ایران از ۱۸۹ میلیون متر مکعب در روز در سال ۱۹۹۹ به ۴۴۰ میلیون متر مکعب در روز در سال ۲۰۰۶ رسیده است. تاکنون حدود ۲۶ هزار کیلومتر خط انتقال فشار قوی در کشور احداث شده است و مطابق اعلام وزارت نفت، تا سال ۲۰۰۹ طول این خطوط به ۳۰ هزار کیلومتر خواهد رسید. اکنون چهار خط سراسری انتقال گاز در کشور در حال استفاده است و خط پنجم سراسری که به منظور تزریق استفاده می شود طی ماه های آتی به بهره برداری رسیده و وارد شبکه خواهد شد. خطوط سراسری ۶ ، ۷ ، ۸ ، ۹ و ۱۰ هم در مرحله طراحی و اجرا قرار دارند. گستردگی شبکه توزیع گاز طبیعی در روستاها و شهرهای کشور به طوری است که این شبکه که ۱۴۰ هزار کیلومتر طول دارد، گاز طبیعی را از شبکه ملی انتقال گاز به مصرف کنندگان اعم از صنعتی، خانگی، تجاری منتقل می کند.

در حال حاضر ۲۵ درصد تولید گاز در بخش صنایع و ۳۳ درصد برای سوخت نیروگاه ها و تولید برق و بقیه آن در بخش خانگی و تجاری مصرف می گردد. در راستای اجرای سیاست های گسترش شبکه انتقال و توزیع گاز طبیعی در کشور، سهم گاز در سبد مصرف انرژی های فسیلی به بیش از ۶۰ درصد افزایش یافته است که کاهش مصرف فرآورده های نفتی و جلوگیری از کاهش صادرات نفت خام از دستاوردهای آن می باشد.

بازار گاز طبیعی پس از نفت، بزرگترین بازار انرژی جهان است و حجم این بازار در سال ۲۰۰۶ ، ۷۴۸ میلیارد مترمکعب برآورد شده است. در این بازار روسیه با ۱۵۱ میلیارد متر مکعب ۲۰ درصد و کانادا با نزدیک به ۱۰۰ میلیارد متر مکعب ۱۳ درصد از بزرگترین صادرکنندگان گاز طبیعی محسوب می شوند. قطر همسایه و شریک ایران در میدان گازی پارس جنوبی با ۳۱ میلیارد متر مکعب صادرات گاز معادل ۴ درصد بازار جهانی از جمله سوداگران فعال بازار گاز است و ایران به رغم قابلیت های زیاد هنوز نقش فعال در بازار جهانی گاز ندارد. مجموع صادرات گاز ایران در سال گذشته ۵ میلیارد و ۶۰۰ میلیون متر مکعب، معادل ۷۵ صدم درصد از کل صادرات جهانی است که از طریق خط لوله به ترکیه صادر شده است. صادرات گاز ایران به ترکیه نقطه عطفی در روابط تجاری ایران با بازارهای بین المللی انرژی و گاز به شمار می رود و این امر در ابعاد اقتصادی، سیاسی و ارتباطات بلندمدت بین المللی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ترکیه در واقع پل ارتباطی میان ایران و بازارهای بالقوه گاز طبیعی در اروپا به شمار می رود. مطالعات انجام شده نشان می دهند که تقاضای گاز طبیعی منطقه اروپا در طی سه دهه آینده به طور فزاینده ای بیش از عرضه گاز این منطقه خواهد بود و این امر نشان دهنده تلاش بیشتر کشورهای این منطقه در جهت دستیابی به منابع جدیدتر و تنوع سازی در منابع عرضه گاز و ایجاد امنیت عرضه در منطقه می باشد. کشورهای واقع در منطقه خاورمیانه و خصوصاً ایران در این میان به عنوان بزرگترین پتانسیل های عرضه گاز به بازارهای جهانی با فراهم نمودن زمینه مناسب می توانند طی دهه های آینده در این منطقه مهم اقتصادی جهان، ایفای نقش نمایند.

در برنامه های آتی تأمین انرژی، مخازن گازی ایران در مقایسه با مخازن نفتی، قابل اطمینان تر بوده و آن را باید محور توسعه در نظر گرفت. سیاست های توسعه صنعت گاز ایران براساس قابلیت ذخایر عظیم گازی خود بر مبنای تأمین حداکثر منافع ملی، ایجاد رفاه اجتماعی و برخورداری اقشار مختلف مردم از این سوخت پاک است. جایگزینی گاز در سبد انرژی کشور، استفاده از گاز به عنوان سوخت نیروگاه ها، صنایع، سوخت خودروهای CNG (گاز طبیعی فشرده شده) و همچنین خوراک صنایع پتروشیمی، تزریق گاز به مخازن نفتی در جهت افزایش بازیافت، صادرات گاز طبیعی، استفاده از گاز طبیعی به عنوان خوراک و سوخت در صنعت از مهم ترین برنامه های صنعت گاز کشور می باشد.

● مشکلات و چالش های صنعت گاز در ایران

ایران دارنده دومین ذخایر گازی دنیا است و از طرفی سرانه مصرف آن از سرانه مصرف کشورهای OECD بیشتر است. به عبارت بهتر مزیت دارا بودن ذخایر عظیم گاز با افزایش میزان مصرف و عدم مصرف بهینه آن مورد تهدید قرار می گیرد. بهینه سازی مصرف گاز در ایران، همواره در تفکر سیاستگذاران کشور از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده، اما برنامه راهبردی بلندمدت مدون درباره تبیین رفتار مصرفی و عملکردی، تعیین نگردیده و نبود چنین راهبردی، زمینه ساز تنوع آرا در زمینه چگونگی بهره گیری از منابع و صیانت از منابع و نیز تغییرات مقطعی آرا با استناد به سیاستگذاری های کوتاه مدت بوده است. تعدد نقاط تصمیم گیری درباره برنامه های بلندمدت عرضه انرژی و نبود ارتباط تنگاتنگ و تعریف شده زیرمجموعه های صنعت، عاملی است که موجب بسیاری از تصمیم گیری های استراتژیک و ساختاری، بدون در نظر گرفتن تأثیرهای منفی آن، شده است.

● سخن آخر

ایران یکی از بزرگترین کشورهای گازخیز دنیا است که توان تولید آن از نیاز تزریق به مخازن نفتی و مصرف داخلی بیشتر است. گازطبیعی می تواند ماده اولیه تولید مواد پتروشیمی و پالایش باشد و یا به صورت مایع شده یا با خطوط لوله صادر شود. تزریق گاز به منابع نفتی، می تواند با افزایش ضریب بازیافت از مخازن نفتی، علاوه بر افزایش ظرفیت تولید نفت در کشور، گاز مخازن مشترک را ذخیره و صیانت نماید.

مصرف گاز در داخل کشور و جایگزینی آن با فرآورده های نفتی نیز علاوه بر تأمین منابع زیست محیطی به بهینه سازی مصرف این فرآورده ها و نجات دولت از بار سنگین یارانه های موجود و مخارج سنگین واردات این فرآورده ها به کشور خواهد انجامید.

نیاز کشورهای جهان به منابع انرژی در کنار ذخایر عظیم گاز طبیعی در کشور، صحنه اقتصادی سیاسی وسیعی را به سوی ما می گشاید و اهمیت استراتژیک ویژه ای را به منابع گاز ما می بخشد. تأمین گاز موردنیاز، استحصال و بهره برداری صحیح و بموقع از مخازن مشترک نظیر پارس جنوبی با هدف تأمین گاز موردنیاز و ایجاد توازن بین تولید و مصرف و نیز استفاده حداکثر از سهم خود در این میادین از دیگر ضروریات توسعه این صنعت است. هر یک از این زمینه ها اهمیت خاصی در تأمین منافع کشور داشته و باید در طرحی کلی در خدمت توسعه ملی سازمان یابد. تا فرصت های موجود به بهترین نحو مورد استفاده قرار گیرند.

چنانچه این استراتژی باتوجه به کلیه مسائل مرتبط تدوین شود، علاوه بر توسعه تکنولوژی و درآمدزایی، به تأمین امنیت انرژی کشور با استفاده از گازطبیعی، امنیت اقتصادی از طریق ارتباطات تجاری و مبادلات انرژی با سایر ملل جهان، کسب درآمدهای ارزی و سرمایه های مالی و تربیت نیروی انسانی متخصص لازم خواهدانجامید. چنانچه مدیران و مسئولان به اهمیت این استراتژی و تشکیل نهاد متولی و پیامدهای آن واقف شوند گام های اساسی را در این زمینه خواهندبرداشت.

از این رو می توان آگاه سازی مدیران را مهمترین زیرساخت برای رسیدن به توسعه مطلوب صنعت گاز دانست.

امید است که مسئولین کشور نسبت به اهمیت این صنعت آگاهی لازم را یافته و با سیاستگذاری های صحیح شعار گاز محور توسعه را در عمل تحقق بخشند.

شهریار آیرملو تبریزی