كاشان

بنای اولیه باغ فین به قبل از اسلام باز می گردد و با تمدن سیلك پیوند خورده است تمدن سیلك نیز پیوندی ناگسستنی با چشمه جوشقانی دارد كه در بالای باغ فین جاری شده است و به چشمه سلیمانیه اشتهار دارد و از دیرباز همچنان در آبادی منطقه فین مؤثر بوده است

شهر تاریخی و مذهبی كاشان، از بعد تاریخی به عنوان مهد تمدن ایران زمین و از بعد مذهبی به جایگاه عالمان و عارفان نامیده می‌شود. كاشان در شمال شهر اصفهان قرار گرفته است و آب و هوای گرم و خشك كویری دارد.

این شهر مهد تمدن در فلات مركزی ایران و نخستین پایگاه استقرار بشر در جایگاهی دور از عناصر حیات بخش آب، سرزمین معماری های بی بدیل و بناهای چشم نواز و خاستگاه اندیشمندان و سخنوران نامی ایران زمین است. كاشان، شهری كه ریشه در تاریخ با عظمت ایران زمین دارد، شهری با بیش از هفت هزار سال تمدن و فرهنگ، آرمیده بر دامن كویر، با مردمانی مومن، فهیم و فداكار كه در طول تاریخ از خود جان نثاری های بی شماری بر جای گذاشته اند.

این شهر با جمعیتی بالغ بر ۲۷۰ هزار نفر و وسعتی در حدود ۸ هزار و ۵۰۰ هكتار و سرانه فضای سبز حدود ۲۵ متر مربع برای هر شهروند، به لحاظ توانمندی‌های علمی، صنعتی و گردشگری از پتانسیل‌های قابل توجهی برخوردار است.

▪ تپه های باستانی سیلك

پس از فرونشستن آب دریاچه مركزی و خشك شدن تدریجی آن، ساكنان اطراف آن مجبور شدند نواحی حاصلخیزی مانند اطراف فین كه همان منطقه «سیلك» باشد را جهت زندگی كردن و سكونت اختیار كنند، ولی این قدمت تا پیش از شصت سال پیش همچنان ناشناخته بود تا این‌كه بر اساس بررسی‌های علمی پروفسور گریشمن در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی (۱۹۳۳ م)، قدمت آثار به جا مانده در این تپه‌ها به هزاره پنجم تا اول قبل از میلاد منسوب شد.

آثاری از این تپه‌ها در موزه‌های لوور فرانسه، ملی ایران و باغ فین موجود است.

این تپه در غرب مسیر كاشان- فین و در مجاورت جاده قرار دارد. سیلك در حال حاضر مشتمل بر یك تپه شمالی و یك تپه جنوبی است كه به فاصله ۵۰۰ متر از یكدیگر قرار دارند و در جلو این تپه‌ها گورستان‌هائی از انسان‌های پیش از تاریخ وجود دارد.

▪ باغ فین

بنای اولیه باغ فین به قبل از اسلام باز می‌گردد و با تمدن سیلك پیوند خورده است. تمدن سیلك نیز پیوندی ناگسستنی با چشمه جوشقانی دارد كه در بالای باغ فین جاری شده است و به چشمه سلیمانیه اشتهار دارد و از دیرباز همچنان در آبادی منطقه فین مؤثر بوده است.

از زمان‌های دور در پائین این چشمه باغی وجود داشته است كه كمی پائین‌تر از باغ فعلی بوده و بر اثر زلزله ای كه در سال ۹۸۲ هجری قمری روی داد، باغ فین، به كلی ویران شد كه به دستور شاه عباس صفوی بعد از سال ۱۰۰۰ هجری قمری باغی در مكان فعلی كه در حقیقت قسمتی از باغ قدیمی بود ساخته شد.

از سال ۱۱۳۵ قمری و بعد از حمله افاغنه، آبادانی باغ به ركود گرائید ولی با دستور كریم خان زند به خصوص با ساختن عمارت خلوت كریم خانی در ضلع جنوبی باغ، باغ فین روی به آبادانی گذاشت، ولی با زلزله معروف سال ۱۱۹۲ قمری باغ فین نیز آسیب كلی دید كه پس از آن یعنی از سال ۱۲۰۰ قمری و با روی كار آمدن سلسله قاجار به خصوص با دستور فتحعلی شاه نسبت به مرمت این عمارت، باغ، جانی دوباره گرفت كه ساختمان شتر گلوی فتحعلی شاهی در ضلع جنوب غربی باغ و حمام سلطنتی بزرگ كه در مجاورت حمام اولیه ساخته شد از آثار آن محسوب می‌شود. ولی با تبعید صدر اعظم مقتدر ایران یعنی امیركبیر و سپس شهادت آن رادمرد در این باغ، این آبادانی روی به ویرانی نهاد.

با آغاز مشروطیت نیز به جهت وضع دفاعی بنای باغ، این مكان پناهگاه اشرار و یاغیان گشت و در مدت ۱۴ سال یاغیان مصالح و اشیای گرانبهای آن را به یغما برده و به تخریب باغ پرداختند. پس از ختم غائله اشرار، به مرمت باغ پرداخته شد. از وقایع مهم تاریخ ساز در این باغ می‌توان به جشن تاج گذاری رسمی شاه اسماعیل صفوی و نیز قتل میرزا تقی خان امیركبیر اشاره كرد.

▪ سردر، دیوار و برج‌ها در باغ فین

مجموعه باغ فین حدود ۲۵ هزار متر مربع مساحت دارد كه در بدو ورود به این مجموعه، با ساختمان رفیع سر در ورودی باغ مواجه می‌شویم. این قسمت از باغ در دوره صفویه بنا گذاشته شده است. بنای آن نیز دارای دو طبقه كه طبقه تحتانی شامل هشتی و دالان ورودی به باغ با اتاق‌های جانبی و طبقه فوقانی سالن وسیع و زیبائی را در خود جای داده كه دارای چشم انداز زیبایی به اطراف و از جمله به باغ دارد و دارای درهای مشبك و زیبائی است. در اطراف باغ از جمله در طرفین سردر، دیواری به ارتفاع پنج و شش متر و هفت برج دیده می شود.

▪ شترگلوی عباسی در باغ فین

پس از ورود به باغ و گذشتن از خیابان مصفائی كه در وسط آن نهر آب زیبائی كه همیشه آب از فواره‌های فیروزه‌ای آن در فوران است و درختان سرو بسیار زیبائی در دو طرف آن سر به فلك كشیده است، اولین ساختمانی كه جلب توجه می‌كند شتر گلوی عباسی است كه به دستور شاه عباس بزرگ ساخته شده است. در جلوی این بنا حوض وسیعی دیده می‌شود و در پشت این بنا نیز حوضچه‌ای قرار دارد كه از كف آن آب فوران می‌كند. این بنا در دو طبقه و به گونه‌ای ساخته شده كه از هر طرف باغ می‌توان به آن وارد شد، در میان این ساختمان نیز حوضچه‌ای قرار دارد كه آب چشمه با طرح جالبی موسوم به شتر گلو در آن فوران می‌كند. بر روی دیوارها و سقف این بنا آثار نقاشی دوره صفوی با تصاویری از شكارگاه و شاهزادگان است، این ساختمان قبلاً به صورت سه طبقه و طبقه بالای آن به صورت كلاه فرنگی بوده است.

▪ شتر گلوی فتحعلی شاهی در باغ فین

این بنا كه در جنوب باغ واقع است به دستور فتحعلی شاه ساخته شده و شامل شترگلو و صفه مجاور و دارای دو حیات خلوت در قسمت شرق و غرب آن است كه كف صفه كلا از سنگ مرمر فرش شده و سقف آن نیز به شیوه منحصر به فردی نقاشی شده است كه هنوز قسمت‌هائی از آن دیده می‌شود. كتیبه نستعلیق زیبای دور تا دور صفه مجاور حوض به خط محمد تقی حسینی كاشانی از خوشنویسان معروف اوایل دوره قاجار است.

▪ اندرونی كریم خانی و اتاق شاه نشین باغ فین

این بناها مجموعه مسكونی است كه در جنوب باغ و در مغرب شترگلوی فتحعلی شاهی قرار دارد و در سال ۱۱۷۶ قمری به دستور كریم خان زند و به همت آقا سلیم آرانی حاكم وقت كاشان، ساخته شده و شامل چندین اتاق تو در تو و حیاط و باغچه‌ای كوچك است كه گفته می‌شود امیركبیر نیز به مدت ۴۰ روز در این ساختمان به زندگی پرداخته است. در مقابل اتاق شاه نشین، حوضچه زیبائی ساخته شده كه دارای منافذ متعدد و منظمی است كه آب چشمه سلیمانیه فین به گونه زیبایی در آن فوران می‌كند.

▪ حمام‌های باغ فین

در قسمت جنوبی باغ، دو حمام وجود دارد كه به حمام كوچك و بزرگ معروف است. حمام كوچك از آثار دوره صفویه و همراه با بنای اولیه باغ فین بنا گذاشته شده است و حمام بزرگ در دوران قاجاریه به وسیله فتحعلی شاه ساخته شده است. حمام بزرگ مخصوص امرا و حمام كوچك اختصاص به استفاده خدام داشته است.

در هر یك از حمام‌ها قسمت هائی شامل ورودی، گرم خانه، آب نما، خزینه، محل نظافت و سربینه (رختكن) به چشم می خورد. آب راه‌هایی جهت تعویض آب خزینه‌ها و حوضچه‌ها در كف حمام‌ها وجود دارد. دیوار حمام‌ها با عایق رطوبتی مخصوصی نظیر ماسه آهك یا ساروج پوشانیده شده است. امیركبیر در گرم خانه حمام كوچك و دركنار حوض مرمرینی كه در میان گرمخانه وجود دارد به قتل رسید.

▪ چشمه سلیمانیه

این چشمه كه به حضرت سلیمان پیغمبر(ص) منسوب شده، در پشت باغ فین و در قسمت غربی آن واقع است و آبادانی باغ فین را مدیون آب این چشمه دانسته‌اند. نباید هنر منحصر به فرد جریان سازی آب چشمه را در باغ فین فراموش كنیم، به طوری كه به این منظور از اختلاف سطح و شیب زمین باغ جهت فوران آب در شتر گلوها و فواره‌ها با ظرافت خاصی استفاده شده است و همچنین با پله پله كردن، سرعت بخشیدن و پرسر و صدا كردن جریان آب هنرنمائی منحصر به فردی در این زمینه صورت گرفته است.

بر روی مظهر چشمه نیز، ساختمانی بنا شده كه ساختمان قسمت شرقی آن در زمان شاه سلیمان صفوی و بخش غربی در سال ۱۳۲۹ شمسی توسط بازرگانان كاشانی با الهام از معماری دوره ساسانی ساخته شده است.

▪ مدرسه آقا بزرگ

ساختمان این مدرسه كه در خیابان فاضل نراقی واقع شده، مربوط است به دوره قاجاریه كه با سرمایه شخصی به نام حاج محمد تقی خانبان طی سال‌های ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۰ قمری جهت برپایی نماز جماعت و درس و بحث داماد خود ملامهدی نراقی دوم، برادر ملااحمد نراقی ملقب به آقابزرگ بنا شده و به این نام معروف شده است. معمار این بنا نیز فردی به نام استاد حاج شعبان بوده است.

تمامی بنای مدرسه آقابزرگ از جمله گنبد این مدرسه كه جزو بزرگترین گنبدهای آجری محسوب می‌شود، با آجر ساخته شده و تزیینات به كار رفته در این بنا از كاشی‌كاری، آجركاری، كتیبه‌های نفیس گچی و كاشی، مقرنس كاری، خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی تشكیل شده كه نقاشی این مدرسه نیز توسط استاد محمد باقر قمصری صورت گرفته است.

همچنین كتیبه‌های خطوط مسجد توسط اساتید برجسته خوشنویس كاشان از جمله محمد ابراهیم جد خاندان معارفی كاشان، محمد حسین جد خاندان ادیب و بسمله‌های طغری توسط سید صادق كاشانی نوشته شده است.

در بدو ورود به مدرسه، مقرنس‌های گچی و نقاشی سر در و كاشی‌های الوان به چشم می‌خورد. در طرفین درگاه و دیوارهای جلو خان و كتیبه‌های بالای سردر، تختگاه و ظرافتی كه در ساخت درب ورودی به كار رفته جلب توجه می‌كند و سپس هشتی بسیار زیبا وسقف آن كه با آجر و كاشی مقرنس تزیین شده مورد توجه قرار می گیرد.

پس از هشتی، با عبور از دو دالان مسقف عریض، به صحن مدرسه می‌رسیم كه در میان این دو راهرو، دو شبستان زمستانی و تابستانی در دو طبقه قرار دارد. در قسمت سردر، چهار بالاخانه ساخته شده است كه در طرفین سردر دوبادگیر دیده می‌شود كه این بادگیرها با هدایت هوای مطبوع به شبستان تحتانی (تابستانی) و به زیرزمینی كه زیرشبستان‌ها قرار دارد، تابستان گرم كویر را برای ساكنان این بنا قابل تحمل و دلپذیر می‌سازد. پس از ورود به محوطه مدرسه در صحن فوقانی و تحتانی و حجره‌های محل سكونت طلاب و گنبد آجری باشكوه و گلدسته‌های دوطرف آن خودنمایی می‌كند.

علاوه براین، دوحیاط خلوت، آب انبار بزرگ، شبستان دیگری در پشت گنبد، ساختمان مسجدی كه در جنب گنبد واقع است و محراب كاشی كاری واقع در شبستان جنب گنبد كه در حقیقت مجموعه‌ای است از هنرهای معماری، كاشی‌كاری، گچ بری، كتیبه نویسی، مقرنس كاری و نقاشی، از جمله متعلقات این بنای عظیم به حساب می‌آید.

در قسمت شمالی این بنا، بقعه‌ای معروف به خواجه تاج الدین قرار دارد كه اصل این بنا مربوط به قرن ششم است.

گزارش از سعید ابوالقاسمی

---