اصلاح رابطه فرد و جامعه راهکار رفع اعتیاد

اعتیاد اینترنتی مانند سایر اشکال اعتیاد, هنوز فقط یک مسأله فردی محسوب می شود

جامعه‌شناسی همواره مسائل فردی را در ارتباط با مسائل اجتماعی و رابطه فرد با جامعه بررسی می‌کند. در این خصوص برای فهم پدیده اعتیاد، یک راه این است که ببینیم در چه جوامعی شیوع اعتیاد بیشتر است و این جوامع چه ویژگی‌هایی دارد، اما راه‌حل از این پیچیده‌تر است.

اعتیاد در جوامع مختلف با ویژگی‌های مختلف و به دلایل مختلف وجود دارد. یعنی در هر جامعه‌ای می‌تواند ریشه‌ها یا پیوستگی‌های‌ مختلفی داشته باشد. از این گذشته اعتیاد اَشکال گوناگونی دارد؛ از اعتیاد به مواد مخدر یا الکل تا اعتیاد به اینترنت، به رابطه جنسی و حتی مطالعه! نباید تعجب کرد؛ اعتیاد منفعلانه‌ترین شکل مواجهه فرد با جامعه است. در حقیقت فرار از جامعه ناممکن است. انسان آنچنان در جامعه هضم و جزئی از آن شده و اساسا در جامعه به انسانیت رسیده که فرار از جامعه مساوی با فرار از خود خواهد بود؛ برای همین ناممکن است. از این بابت، وقتی مَفَری نیست، اعتیاد راهی برای فراموش‌کردن هم جامعه و هم زمان خود است.

این که افراد مختلف به اشکال مختلفی به اعتیاد روی می‌آورند بستگی به مسائل مختلفی دارد؛ دسترسی به مواد مخدر و رسوم و هنجارها در مصرف و اعتیاد به مواد مخدر موثرند. می‌دانیم که مصرف مواد مخدر در همه جوامع غیرقانونی نیست و اساسا تعریف مواد مخدر در جوامع مختلف متفاوت است. همین ملاحظات درباره اشکال دیگر اعتیاد نیز رواست. دسترسی گسترده به اینترنت و سهولت استفاده از آن با میزان اعتیاد به آن موازی است. (البته نباید گفت علت آن است) اگرچه مراجعه به سایت‌های به اصطلاح غیراخلاقی، قبح دارد و حتی در بسیاری از کشورها چنین سایت‌هایی مسدود می‌شود، برای استفاده از اینترنت به طور کلی هیچ منع اجتماعی‌ای وجود ندارد.

ملاحظات ذکر شده تنها شکل اعتیاد را تعیین می‌کند. بر این اساس کاهش دسترسی جامعه به موضوعات اعتیاد (مواد مخدر، الکل، اینترنت، کتاب و...) راه مبارزه با اصل اعتیاد نیست بلکه تنها می‌تواند اشکال آن را تغییر دهد. ـ ناگفته نماند که میزان مخرب بودن اشکال گوناگون اعتیاد متفاوت است و از این رو کاهش دسترسی عموم به مواد مخدر جای خود را دارد. یکی از فنون درمان اعتیاد نیز انتقال وابستگی فرد معتاد از مواد مخدر سنگین و به شدت مضر به مواد سبک‌تر و کم‌ضررتر است ـ اما مبارزه با هر شکلی از اعتیاد نیز دشواری‌های خاص خودش را دارد: در حالی که یک معتاد کلاسیک (تریاکی) را به علت تأثیرات بیولوژیک مصرف مواد مخدر، به آسانی از چهره‌اش می‌توان بازشناخت، معتادان به اینترنت هیچ علامت ظاهری‌ای ندارند. حتی بسیاری از ما نمی‌توانیم این مفهوم جدید را بپذیریم، چه برسد به این که لحظه‌ای به این فکر کنیم که خودمان هم ممکن است معتاد باشیم: معتادی که هیچ شباهت ظاهری با تصویر رسمی، رسانه‌ای و کلاسیک یک معتاد ندارد، اما بدون اشتغال معتادانه به برخی اعمال یا عادات، دچار تشویش و اضطراب می‌شود: بدون وب‌گردی‌ها، پیامک بازی‌ها، گپ اینترنتی و پلاس شدن در شبکه‌های اجتماعی مجازی و... همه چیز برای چنین فردی عادی است تا وقتی که اتصالش به اینترنت قطع می‌شود. آن وقت فرد معتاد برای مواجه نشدن با خود و وضع مشخص زندگی‌اش در جامعه، به رفتار معتادانه دیگری پناه می‌برد.

هر اعتیادی آسیب‌ها و ضررهای خاص خودش را دارد؛ اما از آنجا که ناهشیاری ویژگی مشترک همه نشئگان است، از دست رفتن انرژی و زمان شخص معتاد موجب دور ماندن او از برنامه‌ها و اهداف زندگی‌اش می‌شود؛ اهدافی که معمولا با اهداف بستگان، همکاران و دیگر اعضای جامعه همپوشانی و یگانگی دارد. از این رو، فرد معتاد به فردی کم خاصیت برای خود و جامعه تبدیل می‌شود.

در جامعه ما به خاطر غلبه نگاه‌های اراده‌گرایانه، فردگرایانه و روان‌شناسانه، ریشه اعتیاد را معمولا در فرد جسته‌اند. همچنان که به طور کلی ریشه موفقیت‌ها یا شکست‌های افراد را نه در ساختارها و عوامل اجتماعی و محیطی که معمولا در هزارتوی شخصیت و ناخودآگاه و قدرت اراده و ایمان فرد جسته‌اند. نتیجه این که به‌رغم سروصداهای رسانه‌ای و... مسأله اعتیاد با اشکال گوناگون آن، کمتر به مسأله به واقع اجتماعی ما تبدیل شده است. اعتیاد بیش از آن که مسأله اجتماعی باشد، مسأله افراد و برخی خانواده‌هاست: خانواده‌های معتادان. در این فضا، برای درمان اعتیاد نیز همه نگاه‌ها متوجه افراد معتاد است: مجرمان سابق و بیماران فعلی! این نگاهِ غالب، افراد را به تنهایی مسئول سلامت خودشان می‌داند و از جامعه و نهادهای آن سلب مسئولیت می‌کند. به این ترتیب یک کارمند معتاد به راحتی اخراج می‌شود: معتادان طرد می‌شوند.

مطرح‌کردن اعتیاد در تمام اشکال آن به عنوان «مسأله اجتماعی» مسئولیت اجتماعی تک‌تک اعضای جامعه و نهادهای اجتماعی را مطرح می‌کند. باید از خود بپرسیم که ما در چه جامعه‌ای زندگی می‌کنیم و جامعه را چگونه سامان داده‌ایم که برخی از خودمان از آن فرار می‌کنیم و به حوزه‌های محدود و امن رفتارهای اعتیادآمیز پناه می‌بریم. به نظر می‌رسد، راه حل در تغییر و اصلاح رابطه فرد و جامعه است.

فرشید مقدم‌سلیمی

دانش‌آموخته جامعه‌شناسی