انقلاب ارتباطات و اطلاعات

توسعهٔ فن آوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی, فرصت های بسیاری برای كسانی كه هنوز طعم انقلاب صنعتی را نچشیده اند, فراهم آورده است كشورهای در حال توسعه به موازات رویارویی با چالش های جهانی شدن در بازار جهانی كه همراه با آزادسازی و خصوصی سازی صورت می گیرد, باید گوشهٔ چشمی نیز به فقرای مناطق شهری و روستایی داشته باشند

● مقدمه

انقلاب ارتباطات و اطلاعات به سرعت اقتصاد، فرهنگ و سیاست جهان را دستخوش دگرگونی می‌كند و جهان را عملا" به یك "دهكدهٔ جهانی" تبدیل می‌كند. رخدادهایی كه در هر گوشهٔ این سیاره رخ می‌دهد، در كمترین زمان به سراسر جهان مخابره می‌شود. تصمیمات و كارهای اقتصادی، بیش از پیش از پیامدهای جهانی برخوردار شده‌اند. اطلاعات و ارتباطات چنان به سرعت درون اقتصاد و جامعه انسجام می‌یابند كه جهانی شدن و ظهور جوامع اطلاعاتی، واقعیتی اجتناب‌ناپذیر جلوه می‌كند. با این حال، همهٔ ملت‌ها، گروه‌ها و افراد به‌طور هماهنگ و برابر در مزایای جهانی شدن و فن‌آوری‌های اطلاعاتی سهیم نیستند. از این‌رو، در سراسر جهان دربارهٔ امید به ایجاد طبیعتی آرمانی و بیم از افزایش شكاف دیجیتالی بحث‌های داغی درگرفته است كه نوید دنیایی موفق و آرام را می‌دهد و هراس از برخوردهای مدنی و فرهنگی را برمی‌انگیزد. به نظر من، واقعیت در همین نهفته است.

بی‌شك، فن‌آوری اطلاعاتی نیروی قدرتمندی به‌شمار می‌آید، اما معتقدم كه قوهٔ ابتكار انسان قوی‌‌تر است و شیوهٔ به‌كارگیری فن‌آوری اطلاعاتی در حل مشكلات و مسائل از اهمیت بسزایی برخوردار است. دانش، قدرت محسوب می‌شود. همیشه همینطور بوده است، چه در دوران ما قبل تاریخ كه از آتش و سنگ به عنوان ابزار استفاده می‌شد و چه در عصر مدرن علوم هسته‌ای و فضایی و فن‌آوری‌های مربوط. با وجود این، ویژگی مثال‌های فوق در قدرت یا دانش نهفته نیست، بلكه ریشه در این واقعیت دارد كه چون تعداد نسبتا" معدودی از مردم از دانش برخوردار بودند، پس به توانایی و اختیار دست می‌یافتند. انسان به تنهایی قادر به تولید دانش، تفكر مجرد و انتزاعی و ساخت ابزار و فن‌آوری هست. دانش از طریق ارتباطات و اطلاعات با دیگران تقسیم می‌شود. بنابراین، توانایی نظارت بر اطلاعات و ارتباطات، رمز قدرت به شمار می‌آید.

بشر در طول تاریخ، از این ظرفیت برای تولید دانش و تقسیم مزایای آن برای دفع دشمن، جست‌و‌جوی غذا، كسب ثروت، تنظیم روابط انسانی و غیره بهره ‌برده است. در ضمن، تاریخ بیانگر كوشش بشر برای كنترل دانش وحتی ارتباطات و فن‌آوری به‌منظور برتری جویی بر سایرین ـ به عبارتی ، "ما" در تقابل با "دیگران" ـ است. مردم در برابر محدودیت، واكنش نشان می‌دهند. پیشرفت‌های اخیر ارتباطات و فن‌آوری اطلاعاتی نیز نظارت را ـ اگرنه غیرممكن ـ بسیار دشوار كرده است. ظهور اینترنت، شاهراه‌های اطلاعاتی و همگرایی فن‌آوری‌های اطلاعات /ارتباطات، پیشرفتی انقلابی به‌شمار می‌آید. بدین ترتیب، كنترل دانش به سختی صورت می‌پذیرد و مردم سراسر جهان به شرطی توانا خواهند شد كه فن‌آوری "نوین" را به شكلی مبتكرانه به‌كار بندند.

● عصر اطلاعات

در نتیجه، نسیم تغییرات كه اكنون سراسر دنیا را درمی‌نوردد، نوید بخش دنیایی آزاد خواهد بود. امروز، پیشرفت بشر در حوزهٔ فن‌آوری ارتباطات چنان دگرگونی بنیادی در زندگی پدید آورده است كه بسیاری از جامعه‌شناسان سخن از طلوع عصری نوین می‌گویند: "عصر اطلاعات".

امروزه، رسانه‌ها از اعتباری بی‌سابقه برخوردارند. رسانه‌ها به عنوان رویكردی نهادینه برای ایجاد آگاهی و اطلاع‌رسانی به تودهٔ مردم پایه‌گذاری شدند و حال، مبدل به ابزاری برای تسلط بر زندگی ما شده‌اند. به جای اینكه شكلی از بیان فرهنگی باشد، خود تبدیل به یك فرهنگ شده است. قرار بود گزارشی از نحوهٔ زندگی مردم تهیه كند، اما خودش مبدل به نحوهٔ زندگی شده است. علاوه بر این، یكی از مهم‌ترین صنایع دوران ما به‌شمار می‌رود.

در حال حاضر، جوامع بسیاری در حال گذار از جوامع پیشرفته صنعتی به "جوامع اطلاعاتی" برخوردار از فن‌آوری رایانه‌ای، شبكه‌های ارتباطی و سایر اشكال ارتباطی پیشرفته بین فردی و سازمانی هستند. برخی از كشورهای غربی وارد عصر اطلاعات شده‌اند. در ایالات متحد، بیش از ۴۶ درصد نیروی كار درگیر فعالیت‌های اطلاعاتی هستند و بیش از ۵۵ درصد درآمد كارگری را به خود اختصاص داده‌اند.

كمپانی‌های چند ملیتی IT در جریان ایجاد وب گسترده شبكه‌های الكترونیكی ـ "شاهراه‌های اطلاعاتی" ـ متشكل از رشته‌های اپتیكی و رایانه‌ای هستند. این شبكه، كالاها و خدمات فراوانی را در دفتر یا منزل شما ارائه می‌دهد، خدماتی چون تصاویر ویدیویی، مكالمات تلفنی، اطلاعات انبوه در حوزه‌های گوناگون مورد استفاده كاربران یا مشتریان. بدین‌ترتیب، دگرگونی شیوهٔ كار، زندگی و تفریح مردم را نوید می‌دهد.

به دلیل سقوط شدید قیمت‌ها، تصور گسترش همه جانبهٔ ارتباطات امكان‌پذیر است. برآورد می‌شود كه هر سال، قیمت ریز پردازنده ۲۲% ، حافظهٔ رایانه ۴۰% و تجهیزات ارتباطی ۱۱% كاهش یابد. تا سال ۲۰۱۰ ـ حتی شاید زودتر ـ قیمت یك سیستم رایانه خانگی تقریبا" برابر با قیمت كنونی یك اتومبیل می‌شود. از این رو، مردم عادی نیز ـ هم‌چون كشورهای پیشرفته ـ توانایی خرید آن را پیدا می‌كنند. پیشگامان عرصهٔ فن‌آوری‌های نوین ارتباطی، ظهور انقلابی فراگیر را در زمینهٔ فراوانی و تنوع اطلاعات پیش‌بینی كرده‌اند.

● همگرایی

بیایید به اختصار، ویژگی‌های فن‌آوری‌های نوین ارتباطی را كه با سرعت در حال تغییر فضای اطلاعاتی هزارهٔ جدید هستند، بررسی كنیم. در واقع، اكثر فن‌آوری‌های نوین ارتباطی مذكور، چند دهه‌ای است كه در كنار ما بوده‌اند. آنچه نسبتا" جدید به‌نظر می‌رسد، همگرایی و یكپارچگی این فن‌آوری‌هاست. ویژگی دیگر وضعیت كنونی ارتباطات در گسترهٔ فعالیت‌ها نهفته است كه با یاری ریزپردازنده‌ها و "تراشه‌ها" ، نه تنها امكان آن فراهم شده است، بلكه از نقطه نظر اقتصادی نیز به صرفه است. پیامد و فرایند همگرایی و گسترهٔ فعالیت، ایجاد انقلاب در فن‌آوری‌های اطلاعاتی و دسترسی عامهٔ مردم به آنهاست.

همگرایی‌ فن‌آوری‌های نوظهور مخابراتی و رایانه‌ای عبارت است از تغییر فعالیت‌های تجاری، رسانه‌ای، سیستم‌های تلفن و تعاملات عمومی بشر. ما اكنون در آغاز راه دستیابی به ویدیوها و رایانه‌های شخصی دوسویه متصل به شبكه هستیم تا در حالی كه با آرامش خاطر در خانه یا دفتر كار نشسته‌ایم، بتوانیم با تمامی نقاط دنیا، اطلاعات ردوبدل كنیم و به گفت‌و‌گوهای ویدیویی بپردازیم.

هم‌چنان كه جهان به سوی اقتصاد مشتری محور پیش می‌رود، پول، كالا و خدمات هنگفتی گردآوری می‌شود. پیشرفت ماهواره و محاسبات سریع در سال‌های اخیر، برتری اقتصادی چشمگیری به كاربران پیشتاز ـ در مقایسه با آنان كه عقب‌مانده‌اند ـ عطا كرده است. بدین‌ترتیب، سهم عمده‌ای در فن‌آوری نوین ارتباطی، در ابعاد جهانی دارند. اگرچه تا چند سال آینده، مسئولیت ـ اگر نگوییم قدرت ـ طراحی و تصمیم‌گیری در زمینهٔ ارتباطات همچنان متوجه دولت‌هاست، اما اكنون فعالیت‌های بسیاری، خارج از حیطهٔ آنها صورت می‌گیرد. در نتیجه، شركت‌های چند ملیتی گسترش فراوان یافتند و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شدند.

كشورهای پیشرفتهٔ غربی برای حفظ منافع اقتصادی و سیاسی خود، از طریق شركت‌های چند ملیتی و مجاری تجاری، فن‌آوری‌های نوین ارتباطی را با فشار به درون كشورهای جهان سوم می‌رانند. این فشار با تلاش نخبگان حاكم بر كشورهای جهان سوم در زمینهٔ دستیابی به "تازه‌ها" و "بهترین‌ها" تداوم می‌یابد.

خلاصه آنكه، دگرگونی‌های انقلابی در فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطات، هم چالش و هم فرصت به‌شمار می‌روند. تب جدید مدرن‌سازی و پیشرفت در كنار گزینش جدیدترین فن‌آوری اطلاعاتی، موجب گسترش توانایی ارتباطات در سطوح گوناگون ـ داخل و خارج از سازمان ـ می‌شود. فن‌آوری‌ها، كارایی و قابلیت‌ها را افزایش می‌دهند. شما با بهره‌گیری از تازه‌ترین فن‌آوری ارتباطی قادر به تكثیر سریع پیا‌م‌های خود خواهید بود تا با سرعت ـ وحتی فورا" ـ به دست مخاطبان برسد.

دوران شگفت‌آوری پیش رو داریم. می‌توان هر وسیله، كالا و خدماتی را از هر جا در هر زمان به‌دست‌آورد. فواصل در آینده نزدیك از میان برداشته می‌شوند. آنچه پیش از این "محلی" بود، اكنون "جهانی" است. هیجان فراوانی در فن‌آوری‌های اطلاعاتی نهفته است. تلفن، تلویزیون و رایانه با هم ادغام می‌شوند و نوید دنیایی را می‌دهند كه نوآوری و پویایی بشر، نیروی محرك آن محسوب می‌شود. آنچه در دنیای یكپارچه فردا اهمیت دارد، فكر است. روزی، دانش حرف اول را در جامعه می‌زند. نوآوری‌ها منجر به فن‌آوری‌های هوشمندانه می‌شوند كه ارتباطات را تبیین می‌كنند. در جهان همگرایی، تلفن به خودی خود هدف نیست، بلكه وسیله‌ای است برای اتصال به PC و از آن طریق به اینترنت. به همین شكل، تلویزیون فقط رسانه‌ای سرگرم‌‌كننده محسوب نمی‌شود، بلكه حلقهٔ اتصالی است با اینترنت جهانی از طریق كانال‌های كابلی تلویزیون. ظهور وب بی‌سیم، ارتباطات را آسان كرده است.

با رواج نسل بعدی یا نسل سوم فنون و فن‌آوری‌ها، كیفیت تصاویر و سرعت انتقال به‌گونه‌ای ملموس پیشرفت خواهد كرد. تلفن همراه از امكان محاسبه و ذخیره اطلاعات برخوردار خواهد شد و با تجهیزات ثابت، برابری خواهد كرد. پیام‌های سیار چندرسانه‌ای، رقبای پیام‌های الكترونیكی خواهند شد. اما، افزایش توانایی‌ها، لزوما" منجر به برقراری مؤثر ارتباطات نمی‌شود.

● تقسیم‌بندی دیجیتالی

فاصلهٔ چشمگیری میان كشورهای صنعتی و كشورهای در حال توسعه وجود دارد. حدود ۸۰ درصد جمعیت جهان در كشورهای در حال توسعه زندگی می‌كنند. سهم آنان از درآمد و مصرف منابع جهان، كمتر از ۲۰ درصد است. تقسیم‌بندی دیجیتالی، شگفت‌آورتر است. سهم كشورهای در حال توسعه از اینترنت، فقط ۱۰ درصد است. در ایالات متحد، ۵۶ درصد بزرگسالان به اینترنت دسترسی دارند، حال آنكه در كشورهای در حال توسعه، فقط ۳ـ۲درصد یا حتی كمتر، به اینترنت متصل هستند. در تمامی افریقا، فقط ۱۴ میلیون خط تلفن وجود دارد كه كمتر از نیویورك یا توكیو است. یك سوم مردم جهان حتی یك بار در طول عمرشان تماس تلفنی برقرار نكرده‌اند. درآمد روزانه یك پنجم مردم جهان، فقط یك دلار است.

طبیعتا" در وضع موجود، برخی با حرارت دربارهٔ اولویت نیازهای اساسی همچون آب آشامیدنی سالم، غذای كافی، مسكن، امكانات پزشكی و آموزش بر تلفن و رایانه بحث می‌كنند. اما همانطور كه "وینود توماس" ـ نایب رییس بانك جهانی ـ به درستی خاطر نشان می‌سازد، صحبت بر سر انتخاب میان پنی‌سیلین یا پنتیوم نیست. قدرت انقلاب اطلاعاتی، دقیقا" در این نكته نهفته است كه باعث ارائه كارآمدتر و مبتكرانه‌تر خدمات اولیه می‌شود. عدم به كارگیری فن‌آوری‌‌های فوق برای اقشار تهیدست، كمابیش هزینهٔ سنگین و روزافزونی را دربردارد، زیرا به مفهوم ازدست رفتن فرصت‌های اقتصادی و افزایش نابرابری در میان كشورهای در حال توسعه است، در حالی كه مناطق روستایی، منزوی‌تر و عقب‌مانده‌تر باقی می‌مانند.

همانطور كه قبلا" اشاره شد، به مدد "فشار" كشورهای توسعه یافته و كشش كشورهای در حال توسعه، فن‌آوری‌های اطلاعاتی به سرعت در حال گسترش هستند. در‌حالی كه شمار كاربران در آسیا، افریقا و سایر كشورهای در حال توسعه افزایش می‌یابد، غالبا" حركت جریان اطلاعات به سوی خارج از ایالات متحد است نه به سمت داخل. در سال ۲۰۰۰، ۶۰ درصد از دارندگان اینترنت در ایالات متحد بودند و پایگاه ۱۰۰ وب سایت پرطرفدار نیز در این كشور بود.

نفوذ PC و بهره‌برداری از IT در كشورهای در حال توسعه، گسترش چندانی ندارد و گمان نمی‌رود این وضعیت در آیندهٔ نزدیك ـ در مقایسه با كشورهای توسعه یافته، به‌ویژه ایالات متحد ـ دگرگون شود.

● دستیابی نه مالكیت

با این حال، با وجود محدودیت كنونی گسترش IT و PC در كشورهای در حال توسعه‌ای چون هندوستان، افراد زیادی با بهره‌برداری مبتكرانه از همین امكانات محدود، به IT دسترسی یافته‌اند و از مزایای آن سود می‌برند. هندوستان جایگاه مناسبی در حیطهٔ توسعهٔ نرم‌افزار رایانه و ارائه خدمات برای خود یافته است. در دنیای تجارت آزاد، كسانی كه بتوانند از IT بهره ببرند، از مزایایی چون كارایی افزونتر، تولید افكار، محصولات و خدمات جدید برخوردار می‌شوند. با اینكه پیشرفت IT منجر به كاهش تقاضای نیروی كار در زمینهٔ مهارت‌های سنتی می‌شود، اما خالق امكانات جدیدی نیز خواهد بود. تمامی كشورهای جهان، نیاز مبرمی به برنامه‌نویسان هندی دارند. خدمات حمایت از مشتری و خدمات پزشكی، فرصت‌های شغلی تازه‌ای را برای زنان و مردان جوان و تحصیلكرده انگلیسی در هندوستان پدیدآورده است. بدین ترتیب، یك منشی در "چنای" برای پزشكی در ایالات متحد یا كانادا كار می‌كند. همین مسئله دربارهٔ خدمات حمایت از مشتری نیز مصداق دارد. مشتریان در ایالات متحده، كانادا، انگلستان یا هر نقطهٔ دیگر جهان، بدون پرداخت هیچ هزینه‌ای، با پیش‌شمارهٔ ۸۰۰-۱ تماس می‌گیرند و مركز خدمات حمایت از مشتری در بنگلور، پاسخ می‌دهد. اما مزایای IT نباید در انحصار كشورهای توسعه یافتهٔ غربی یا نخبگان تحصیلكردهٔ آنها باقی بماند، بلكه باید در اختیار فقرا نیز قرار گیرد. یك راهبرد مبتكرانه برای "دستیابی" و "كاربرد" IT، در اجرای سریع آن نهفته است. بهره‌برداری فقرای ساكن در روستاها از مزایای IT، چندین سال به طول می‌انجامد و شاید هرگز به وقوع نپیوندد. شاید IT نیز ـ مانند سایر فن‌آوری‌ها ـ تا زمانی كه به‌طور فعال در خدمت قشر وسیعی از مردم درنیاید، در انحصار نخبگان جامعه باقی بماند. به عنوان مثال، رادیو، تلفن و تلویزیون تا مدت‌ها در بخش متمدن هندوستان، نماد تجدد و منزلت اجتماعی به‌شمار می‌رفت.

منبع: ایران وجامعه اطلاعاتی

---