جلوه های خلاقیت در ژاپن

صنعت سیمان ژاپن به منظور فائق آمدن به مشکل ظرفیت اضافه تولید, درصدد جستجوی بازارهای خارجی برای سیمان زیست سازگار خود برآمد علاوه بر آن با ادغام چند شرکت تولید خود را به سطح تقاضا بسیار نزدیک ساخته است

صنعت سیمان ژاپن به‌منظور فائق آمدن به مشکل ظرفیت اضافه تولید، درصدد جستجوی بازارهای خارجی برای سیمان زیست سازگار خود برآمد. علاوه بر آن با ادغام چند شرکت تولید خود را به سطح تقاضا بسیار نزدیک ساخته است. کاهش شدید میزان نشر آلاینده‌ها همزمان با استفادهٔ گسترده از ضایعات و محصولات فرعی سایر صنایع در فرآیند تولید سیمان، به همراه نوآوری در توسعه دامنهٔ متفاوتی از محصولات سیمانی مورد هدف واقع گردید. در کشور ژاپن همکاری بسیار خوبی میان صنعت و دولت وجود دارد و این عامل به‌همراه نظام کاری قدرتمند و دولت وجود دارد و این عامل به همراه نظام کاری قدرتمند و داشتن تکنولوژی بالا، این کشور را قادر ساخته پس از آمریکا و چین سومین رتبه اقتصادی را از آن خود نماید. مهمترین مشکلاتی که کشور ژاپن در طولانی مدت با آنها مواجه می‌باشد، بدهی بالای دولت (برابر با ۱۷۰% از تولید ناخالص داخلی) و جمعیت سالمند این کشور است. علاوه بر این مشکلات تهدیدات ناشی از افزایش مالیات نیز بازسازی اقتصادی این کشور را با مشکل مواجه ساخته است، در نتیجه تا زمانی که این مشکلات دوتل حل نگردیده رکود اقتصادی همچنان ادامه خواهد یافت.

بارها به دولت نخست وزیر شینزو (Shinzo Abe) اخطار داده شده که نوسان قیمت‌ها موجب کاهش درآمدهای مشارکتی و دستمزدها گردیده و ژاپن را با خطر ورشکستگی مواجه کرده است. محتوای پیام این بو که اقتصاد ژاپن برای استحکام بخشیدن به پایه‌های خود فرصت زیادی ندارد.

نمای کلی اقتصاد ژاپن یک بازگشت آرام با افزایش دو درصدی در تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۰۶ را شاهد است. با این حال این کشور همچنان نتوانسته است از رکورد اقتصادی طولانی مدت خود خارج گردد و از آغاز سال ۱۹۹۰ رکود آرام در بازار صنعت سیمان آغاز گشته و هم اکنون نیز ادامه دارد.

امید است رشد سریع کشور ژاپن، فرصت‌های جدیدی را برای صادرات اقلام عمومی فراهم نماید زیرا برخی مفسران معتقدند باید در وابستگی به بازار در حال توسعه چین بسیار احتیاط نمود، زیرا احتمال دارد رشد بازرگانی کشور چین در یک چشم به‌هم زدن نابود شود. در آستانه بازی‌های المپیک اخیر در بیجینگ (Beijing) این فرصت برای صنعت صادرات ژاپن فراهم گردید. اما با عرضه سیمان‌های ارزان قیمت توسط چین این فرصت به تهدید جدی برای صادرات سیمان ژاپن تبدیل گشت. اگر ژاپن نتواند صادرات خود را در این درصد بالا حفظ کند، مجبور به ایجاد هماهنگی بین عرضه و تقاضا خواهد بود. با کاهش بازار داخلی تا ۱۵ میلیون تن در سال تقاضای داخلی نیز به مقدار نصف ظرفیت کنونی (معادل ۳۵ میلیون تن در سال) کاهش خواهد یافت. سرمایه‌گذاری در زیر ساخت‌های داخلی تا مقدار ۲۰% از پروژه‌های سرمایه‌ای کاشه می‌یابد. سرمایه‌گذاری پروژه‌های ساختمانی در بخش خصوصی مقدار ۳۳% تقاضای سیمان است و تناژ خالص آن نیز در حال کاهش است.

در حال حاضر ژاپن حدود ۱۰ میلیون تن در سال سیمان صادر می‌کند که مساوی ۱۵% تولید کل است و این امید وجود دارد تا بتوان با کاهش تقاضای داخلی میزان صادرات را افزایش داد. لازم به ذکر است که قیمت‌های صادراتی بسیار کمتر از قیمت داخلی تحویلی در توکیو می‌باشد (۷۲ دلار آمریکا با ازاء یک تن). اخیراً با افزایش قیمت نفت، ظرفیت اضافهٔ ارزان قیمت چین فشار بیشتری بر فرصت‌های صادراتی ژاپن وارد می‌کند.

● تقاضای داخلی

بازار داخلی بسیار متأخر از افزودنی‌های سیمانی است. در سال ۲۰۰۵ استفاده از این مواد تا مقدار ۳۰ میلیون تن در سال افزایش یافت که مقدار ۱۵ تا ۲۰ میلیون تن از آن را افزودنی‌های سیمانی با پایه سرباره و خاکستر بادی آسیاب شده (Pfa) تشکیل می‌داد. هم‌اکنون ۲۰% از بازار داخلی در اختیار این نوع افزودنی‌ها می‌باشد و این امر با کاهش فروش محصولات پایه کلینکری موجب خواهد شد تا ظرفیت تولید کلینکر افزایش نیابد. سازندگان سیمان حداقل مقدار ۶ میلیون تن در سال و تولیدکنندگان بتن آماده نیز حداقل مقدار ۱۰ میلیون تن در سال از این افزودنی‌‌ها به سیمان می‌افزایند و این موجب افزایش مصرف سرانه فعلی از ۴۴۶ کیلوگرم به ۵۲۴ کیلوگرم شده است.

برای اولین بار در سال ۲۰۰۶ تقاضای سیمان با ۶/۲% افزایش به مقدار ۵۹،۰۸ میلیون تن در سال رسید که این افزایش در تقاضای داخلی تا حدودی به بازسازی ساختمان‌ها بعد از سوانح طبیعی بوده است.

در سال ۱۹۸۰ مصرف سرانه مقدار ۷۰۴ کیلوگرم بود که به مرور نقصان یافت و با ادامه این نرخ کاهش هم اکنون مصرف سرانه به حدود ۴۴۶ کیلوگرم رسیده است. پیش‌بینی شده بود از ابتدای دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ به‌دلیل افزایش استفاده از مواد افزودنی (Expanders) در بخش بتن آماده در پروژه‌های زیربنائی مصرف سرانه کاهش یابد. مؤسسه تحقیقاتی میتسوبیشی اعلام کرده است، با وجود اینکه خانه (Housing Stars)سازی (خصوصاً در شهرهای بزرگ) در حال کاهش است اما به علت افزایش توسعه در زمین‌های محلی پیش‌بینی می‌شود خانه‌سازی از ۹/۲ میلیون در ۲۰۰۶ به ۳۱/۱ میلیون در ۲۰۰۷ افزایش یابد.

● تولید

چندین سال است که صنعت سیمان با مشکل عرضه بیش از تقاضا مواجه است و تنها تمهید صنعت کاهش دادن تولید در جهت ایجاد هماهنگی بین عرضه و تقاضا می‌باشد. لذا تعدادی از کوره‌ها و کارخانه‌ها تعطیل شده و هم‌اکنون تنها ۳۲ کارخانه در حال بهره‌برداری هستند و هیچ برنامه‌ای به‌منظور افزایش تعداد کارخانه‌ها در آیندهٔ نزدیک وجود ندارد. با این حال صادرات به تثبیت ۱۰ میلیون تن در سال ظرفیت در حال تولید کمک می‌نماید.

در حال حاضر ۲۰ تولید کنندهٔ سیمان وجود دارد که در ۳۲ محل در حال کار هستند. تای هیو (Tayheyo) ادعا دارد که ۴۰% از بازار داخلی را تأمین می‌کند. هرچند این رقم تا حدی مبالغه‌آمیز است، اما این تولید کننده به راحتی بیش از ۳۰% از بازار داخلی را در اختیار دارد. تای هیو از ادغام دو کمپانی سیمان چی‌چی بو اونودا و نیهون Nihon Cement , Chichibv Onoda Cement در سال ۱۹۹۸ به‌وجود آمد. هم اینک این شرکت سهم عمده‌ای از سرمایه‌گذاری خارجی را به خود اختصاص داده است. خصوصاً به‌منظور کاهش تهدیدات ناشی از واردات ارزان قیمت، ۴۱% از هلدینگ (Holding) در سانگ یونگ (Sangyong) کرهٔ جنوبی از کشور کرهٔ‌جنوبی گرفته شده است.

چنانچه اشاره شد سالیانه حدود ۳ میلیون تناز پسماندهای صنعتی در صنعت سیمان مورد استفاده قرار می‌گیرد که بخش عمده این مواد را سربارهٔ کورهٔ بلند و سایر سرباره‌های فلزی (حدود ۲/۹ میلیون تن) و بقیه آن را خاکستر بادی آسیاب شده (حدود ۲/۷ میلیون تن) و گچ سنتزی (۷/۲ میلیون تن) و مواد دیگر تشکیل می‌دهد. همان‌طور که مشاهده می‌کنید مصرف سرباره نسبت به مقدار ۵/۱۴ میلیون تن در سال ۲۰۰۱ کاهش یافته است. این امر بازتاب رکود در صنعت فولاد ژاپن می‌باشد و به‌دلیل کاهش سرباره‌های اصلی است. این مواد افزودنی موجب گشته‌اند به‌طور اسمی ۲۵% از فروش به سیمان سرباره‌ای و ۱% نیز به سیمان با پایه خاکستر بادی اختصاص یابد. مازاد خاکستر بادی نیز توسط سازندگان بتن آماده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در اثر مشکلات اضافه ظرفیت و افزایش مصرف افزودنی‌ها در سیمان، عمده سرمایه‌گذار‌ها در صنعت سیمان در جهت کاهش هزینه‌های انرژی و نوسازی این صنعت می‌باشد. در ۱۰ سال گذشته مصرف ویژهٔ سوخت در کوره‌ها با مقدار ثابتی برابر با ۶۵۰ کیلوکالری برای هر کیلوگرم کنترل شده است، در حالی که مصرف ویژه انرژی الکتریکی در یان مدت در یک تن رسیده است که این افزایش به‌دلیل رقابت‌های کیفی ناشی از کاهش تقاضا می‌باشد.

در سال ۱۹۹۰ صنعت سیمان ژاپن مصمم شد مصرف انرژی ویژهٔ را تا سال ۲۰۱۰ به مقدار ۳% کاهش دهد. مصرف انرژی ویژه در تای هیو با ۲/۰% افزایش نسبت به سال گذشته خود به مقدار ۳۴۸۰ مگاژول بر تن در ۲۰۰۴ رسید. اما در کل این مقدار نسبت به سال ۱۹۹۰ حدود ۱/۳% کمتر بود و تای هیو دو سال متوالی به هدف خود دست یافت. همچنین این شرکت در جستجوی روش‌های کاهش میزان نشر دی‌اکسیدکربن برای کارخانجات تحت پوشش خود (شاملکارخانجات خارج از کشور) بود.

مقدار محصولات جانبی صنایع و ضایعات صنعتی قابل مصرف در مجموعه کارخانجات تای هیو در سال ۲۰۰۴ مقداری حدود ۷ میلیون تن در سال بود که نسبت به سال گذشته خود ۱۸۰،۰۰۰ تن افزایش یافته بود. با توسعه سریع تکنولوژی علی‌رغم کاهش در تولید سیمان، مصرف این مواد در تای هیو تا حدود ۸% در هر تن سیمان افزایش یافته و از ۳۲۱ کیلوگرم در سال ۲۰۰۳ به ۳۴۶ کیلوگرم رسید. صنعت سیمان در تلاش است این مقدار را تا سال ۲۰۱۰ به مقدار ۴۰۰ کیلوگمر افزایش دهد. به همین خاطر شرکت سیمان تای هیو به منظور امکان استفاده از ضایعات با محتوای کلر بالا بر روی تجهیزات و طرح‌هائی با تکنولوژی جدید شامل سیستم بای پس کلر و سیستم شستشوی خاکستر سرمایه‌گذاری می‌نماید تا بدین ترتیب امکان استفاده از ضایعات شهری و لجن‌های فاضلاب‌ها توسط تولید‌کنندگان این گروه بیش از پیش فراهم گردد.

صنایع یوبی‌ائی (UBE) ژاپن نیز از طریق مصرف محصولات جانبی صنایع و ضایعات صنعتی موفق به بهره‌وری بیشتر اقتصادی شدند. در کارخانه سیمان کاندا (Kanda) با سرمایه‌گذاری بر روی تجهیزات بای پس کلر و تجهیزات فرآوری محصولات جانبی، استفاده از ضایعاتی چون زباله‌های ساختمان‌سازی، خاکستر حاصل از ضایعات شهری و همچنین پلاستیک افزایش یافته است و بدین ترتیب بازیافت یا مصرف حدود ۸۰،۰۰۰ تن از مواد با محتوای کلر بالا امکان‌پذیر گشته است. شرکت یوبی‌ای در یکی از خطوط جدید خود به گونه‌ای برنامه‌ریزی کرد تا بتواند میزان استفاده از ضایعات را افزایش دهد. تحقق این هدف موجب شد تا درآمدهای بودجه‌ای از مقدار bn ۹/۵ ¥ در ۲۰۰۳ به مقدار ۹/۸ bn ¥ در ۲۰۰۶ برسد.

شرکت سومیتومو اساکا (Sumitomo Osaka) تولید سیمان سرباره‌ای را در یکی از کارخانجات تحت پوشش خود به‌نام هاشینوهه (Hachinohe Cement) در دستور کار خود قرار داد و به‌منظور آماده‌سازی فرآیند و امکان تولید سیمان سرباره‌ای مبلغ ۱bn ¥ بر روی آسیاب سیمان و تجهیزات دیگر سرمایه‌گذاری به‌عمل آمد به‌صورتی که در حال حاضر سالیانه مقداری معادل ۳۰۰،۰۰۰ تن سیمان سرباره‌ای از این کارخانه صادر می‌گردد.

با وجود اینکه در سال ۲۰۰۶ به خاطر پروژه‌های نوسازی ناموفق از یک طرف و از طرفی رونق گرفتن ساختمان‌سازی در مناطق اصلی شهر، تقاضای ساخت و ساز در بخش خصوصی رونق گرفت و مانع رکود شدید تقاضای سیمان در ژاپن گردید اما با این حال به‌علت قیمت‌های بسیار بالای مواد اولیه، قیمت سیمان نیز به‌طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافت. در این شرایط توکویاما (Tokuyama) سعی کرد با صرف نظر از فروش با قیمت بالا حجم فروش را ثابت نگه دارد و به منظور جبران این خسارت فروش تثبیت کننده‌های خاک را افزایش دهد. اما این اقدامات در خنثی کردن قیمت‌های بالای مواد اولیه نتیجه نداد و موجب کاهش بازدهی نهائی گردید و به همین دلیل توکویاما اعلام کرد شرایط بازرگانی و تجارت در صنعت سیمان در سال ۲۰۰۶ با وضعیت نامطلوبی مواجه بود.

● صادرات و واردات

بیشترین مقدار صادرات توسط شرکت‌های سیمان تای هیو و یو بی‌ای میتسوبیشی (Tayhaio and UBE Mitsubishi Cements) صورت می‌گیرد که بیش از ۶۰% از کل صادرات را به خود اختصاص داده‌اند و پس اینها نیز شرکت سیمان سومیتومو اساکا (Sumitomo Osaka Cement) کمی بیش از ۱۰% صادرات را عهده‌دار است. در سال ۲۰۰۶ حجم کل صادرات با ۱% کاهش به مقدار ۲۷/۱۰ میلیون تن رسید.

از آنجائی که ظرفیت تولید در ژاپن بسیار بالاست لذا سهم قابل ملاحظه‌ای از مازاد سیمان در ژاپن به بخش صادرات اختصاص دارد که این بازار در حال حاضر مقدار ثابتی بین ۹ تا ۱۰ میلیون تن در سال را دارا می‌باشد. در ۱۸ ماه گذشته ژاپن می‌بایست صادرات خود را از چین و هنگ‌کنگ (که صادرات به این کشورها از ۱/۴ میلیون تن در سال ۲۰۰۴ به ۴/۲ میلیون تن در سال ۲۰۰۵ کاهش یافته بود) به کشورهای آفریقا و خاورمیانه (به‌علت افزایش تقاضا در این کشورها) منتقل می‌کرد. هم‌اکنون کشور چین به‌علت کاهش تقاضا به دلیل بازی‌های المپیک، موقتاً دارای حداقل ۱۰ میلیون تن ظرفیت اضافه می‌باشد، چون این کشور از نظر قیمت تولید، هزینه تولید محلی ژاپن در این کشور کاهش یافته است. در حال حاضر چین در حال تبدیل شدن به پر قدرت‌ترین صادر کننده با توانائی صادرات به ژاپن است. اخیراً بین تولیدکنندگان سیمان ژاپن و فیلیپین مشکل بازرگانی (Cross Trade) به‌وجود آمد که منجر به جنگ تجاری (Trade War) بین این دو کشور گشت، به‌طوری که هر یک از این دو کشور حجم زیادی از محصولات خود را به دیگری صادر می‌کرد که با یکسان سازی و تعدیل تعرفه‌های گمرکی این مشکل رفع شد.

ژاپن با در اختیار داشتن بزرگترین ناوگان حمل سیمان که مجهز به سستم تخلیه بار اتوماتیک می‌باشد، توانسته است سهم بازار خود را در اطراف آسیا حفظ کند. این کشور بیش از ۶۰% از محصولات سیمانی تحویل در درب کارخانه را با کشتی حمل کرده و در باقیماندهٔ مسیر از کامیون استفاده می‌نماید.

با وجود اینکه مرزهای کشور ژاپن به روی محصولات ارزان قیمت گشوده است، اما به‌علت ظرفیت زیاد و صادرات بالا، میزان واردات از مقدار ۸/۰ میلیون تن در سال فراتر نرفته است. در دهه ۱۹۹۰ شرکت تای‌هیو به‌منظور متوقف نمودن واردات ارزان قیمت از اندونزی بر روی شرکت سیمان سانگ یونگ (Sangyong Cement) سرمایه‌گذاری کرد و بدین ترتیب توانست با کنترل سیاست صادراتی خود، واردات از کرهٔ جنوبی را به مقدار ۸/۰ میلیون تن در سال محدود نماید.

● قیمت‌ها

هم‌اکنون قیمت سیمان فله‌ای در ژاپن با افزایش نسبت به گذشته تا ۷۲ دلار آمریکا به ازاء هر تن رسیده است. البته این قیمت از حداکثر آن معادل ۷۷ دلار آمریکا در سال ۲۰۰۴ کمتر است.

اخیراً تولیدکنندگان درصدد برآمدند، به‌خاطر افزایش قیمت سوخت، قیمت سیمان را افزایش دهند. اما به علت بازار رو به رکود کنونی و تهدیدات ناشی از صادرات ارزان قیمت کشورهای دیگر نتوانستند این افزایش را در قیمت‌های سیمان اعمال نمایند.

● خلاصه

به‌دلیل شرایط نابسامان مالی ، مصارف بخش دولتی در حال کاهش است و پیش‌بینی می‌شود در چند سال آینده، به‌جزء زمان‌های پس از طوفان و زلزله، رکود بازار ادامه یابد. لذا صنعت سیمان ژاپن ناچار خواهد بود بین عرضه و تقاضای سیمان ارتباطی منطقی برقرار نماید ضمن اینکه پیش‌بینی می‌شود در نهایت بازار مصرف سیمان در ژاپن به حدود ۴۵ میلیون تن در سال کاهش خواهد یافت.

استفادهٔ بیشتر از سرباره و خاکستر بادی آسیاب شده تقاضای کلینکر را تا مقدار ۳۰ میلیون تن در سال یعنی معادل نصف ظرفیت کنونی کاهش خواهد داد و به‌خاطر قیمت‌های بالای زغال‌سنگ و دیگر سوخت‌ها، صنعت سیمان هم‌چنان با مشکل مواجه خواهد بود.

دکتر علی‌اله وردی (استادیار دانشکده مهندسی شیمی، دانشگاه علم و صنعت ایران)، مهندس زهرا پادار (دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده مهندسی شیمی، دانشگاه علم و صنعت ایران)

دانشکده مهندسی شیمی، دانشگاه علم و صنعت ایران

منبع:

Stephen Smith, ICR Research, UK, Creativity shines in Japan, International Cement Review, February ۲۰۰۷.