فلسفه متشابهات

برخی از آیات قرآن کریم, معنا و مفهوم صریح و روشنی ندارد که از آن به متشابهات نام می برند, لطفا به طور اجمالی توضیح دهید فلسفه و حکمت این نوع آیات در قرآن چیست

▪ پرسش:

برخی از آیات قرآن کریم، معنا و مفهوم صریح و روشنی ندارد که از آن به متشابهات نام می برند، لطفا به طور اجمالی توضیح دهید فلسفه و حکمت این نوع آیات در قرآن چیست؟

- پاسخ:

آیات قرآن کریم در بیان معانی و مضامین خود به دو دسته تقسیم می شوند. محکم و متشابه. این تقسیم از آیه ۷ سوره آل عمران به دست می آید که خداوند می فرماید: «اوست کسی که این کتاب را بر تو فرو فرستاد. پاره ای از آن آیات محکم (صریح و روشن) است. آنها اساس کتابند، و (پاره ای) دیگر متشابهانند (صریح نبوده و تاویل پذیرند)...

در معنای محکم و متشابه مفسران و لغت شناسان چند تعریف ارائه داده اند که در اینجا به یک تعریف شاخص و برجسته آن اکتفا می کنیم:

۱) محکم آیه ای است که مراد از آن بدون قرینه و دلالت سخنی دیگر، از ظاهرش دانسته شود مانند این آیه که خداوند در سوره یونس آیه ۴۴ می فرماید: «خداوند هیچ ستمی بر مردم روا نمی دارد، ولی مردم خودشان بر خود ستم می کنند.»

۲) متشابه آیه ای است که معنی و مقصود آن از ظاهرش فهمیده نمی شود. مگر با قرینه ای همراه شود که مراد و مقصود را برساند، مانند آیه شریفه ۱۰ سوره فتح که می فرماید:

دست خدا بالای دست آنان است که در اینجا مقصود قدرت خدای متعال است نه دست به معنی عضو مخصوص بدن. در جلد دوم تفسیر نمونه صفحه ۳۲۱ در بیان این دو اصطلاح قرآنی آمده است: «منظور از «آیات محکمات» آیاتی است که مفهوم آن به قدری روشن و واضح است، که جای هیچ گونه گفت وگو و بحثی در معنای آن نیست مثل آیه قل هوا الله احد، لیس کمثله شیء این آیات ام الکتاب خوانده شده اند، یعنی اصل و مرجع و مفسر آیات دیگر هستند. واژه متشابه در اصل به معنی چیزی است که قسمتهای مختلف آن شبیه یکدیگر باشد، به همین جهت به جمله ها و کلمه هایی که معنی آنها پیچیده باشد و گاه احتمالات مختلف درباره آن داده شود متشابه می گویند.

● وجوه تشابه

آنچه که موجب تشابه آیات از یکدیگر می شود، در چندین مصداق تجلی پیدا می کند.

۱) متشابه از نظر لفظ: در جایی که کلمه دارای چند معنی است مانند کلمه «ید» یا «عین» که بنا به سیاق آیه و قراینی باید تشخیص داد که در آیه کدام معنی آنها اراده شده است.

۱) متشابه از نظر معنا: این وجه از متشابه به واسطه ایجاز آیه یا جابه جایی ارکان جمله پیش می آید.

۲) متشابه در اوصاف پروردگار یا قیامت: این وجه از متشابهات در آیاتی که اوصاف پروردگار متعال یاقیامت را بیان می کند، تحقق پیدا می کند. به بیان دیگر اینها آیاتی هستند که تصور واقعی آنها برای ما ممکن نیست چون همانند محسوسات این عالم مادی نمی باشد.

● فلسفه آیات متشابه

در کتاب های تفسیری به نحو مبسوط به این بحث پرداخته شده که در اینجا به اهم محورهای بحث اشاره می کنیم:

۱) نارسایی تعبیرات و الفاظ

کلمات و جملاتی که ما در زندگانی روزانه خود به کار می بریم، برای بیان نیازمندی های مادی و امور این جهانی ما است، اما از موضوعات اصلی قرآن کریم معرفی صفات جلال و جمال آفریدگار سبحان و ویژگی ها و اوصاف عالم برزخ و قیامت است، یعنی واقعیتی کاملا مجرد و غیرمادی و دور از حواس ظاهری. بنابراین چون الفاظ و عبارات در توضیح آن حقایق نارسا و قاصر است، از این رو خداوند از راه تمثیل، تشبیه، استعاره، کنایه و انواع مجاز که در صناعت عرب سابقه داشته و لازمه سخن بلیغ است به بیان مطالب پرداخته است.

مانند: «الرحمن علی العرش استوی» خدای رحمان بر عرش استیلا یافته است. (طه-۵) که ظاهراً جسم بودن خدای سبحان را می رساند، اما با در نظر گرفتن آیه شریفه «لیس کمثله شیء» چیزی مانند او نیست و دلالت عقل معلوم می شود مقصود دست جسمانی یا قرار گرفتن همانند استقرار انسان بر چیزی نمی باشد. بلکه منظور از عرش خدا مجموعه جهان هستی است که تحت حکومت او به حساب می آید. بنابراین «استوای بر عرش» کنایه از تسلط پروردگار و احاطه کامل او نسبت به جهان هستی و نفوذ امر و فرمان و تدبیرش در سراسر عالم است.

۲) محدودیت اندیشه انسان

بخشی از آیات قرآن در معرفی و نمایاندن جهان ناپیدا یعنی غیب و امور ماوراء طبیعی و قیامت است که طبعاً برتر از افق آگاهی و درک ما است. معرفی آن عالم غیرمادی و روحانی برای خو گرفتگان به سرای طبیعت مادی و زندانیان زمان و مکان، با تعبیرهای معمولی دشوار و بلکه ناممکن است که هم ظرف الفاظ تنگ است و هم ظرفیت افهام. ناگزیر باید تعبیرات مانوس با زندگی مادی ما آورده شود تا دور نمایی از سرای حقیقت و قیامت کبری در چشم جهان بین ما نمودار شود. مانند: آیه ۴۷ سوره انبیاء که سنجش اعمال را در آن روز با تصویری گویا بیان می کند: «و نضع الموازین القسط لیوم القیمه، فلاتظلم نفس شیئا» و ترازوهای داد را روز رستاخیز قرار می دهیم پس هیچ کس در چیزی ستم نمی بیند.

روشن است که «میزان» هر وسیله اندازه گیری است که متناسب با آنچه اندازه گیری و وزن می شود فرق می کند.

۳) واداشتن مسلمانان به تحقیق و بررسی

وجود آیات متشابه و تعبیرات چندوجهی یا مجمل و استعارات و امثال آن در قرآن مجید انگیزه ای بوده تا مغزهای متفکر و شخصیتهای حقیقت جو را به کاوش و پژوهش واداشته است. نگاهی به تاریخ فرهنگ و ادب اسلامی نشان می دهد که علت به وجود آمدن تحقیقات ادبی و تاریخی و بخشهای کلامی و فقهی حل دشواری های قرآن مجید بوده که بخشی از آنها مربوط به آیات متشابه می باشد.

۴) توجه دادن به مفسر الهی

همان طور که آثار علمی برای درک مطالبش نیاز به مفسر و استاد معلم دارد، کتاب خدا هم که متضمن حقایق دو جهان و امور پیدا و نهان است و احکامش برای همه زمان ها و مکان ها خاتم ادیان می باشد، به طریق اولی مفسر و معلمی در حد اعلای دانش و دور از خطا و لغزش می خواهد. به ویژه در توضیح مراد خدای متعال از آیات متشابه، گویی خداوند، خواسته است به این وسیله ارتباط علمی ما را با آورنده قرآن و خاندان معصومش پایدار کند. گواه این سخن آیه۷ سوره انبیاء است که می فرماید: فاسئلوا اهل الذکر

ان کنتم لاتعلمون» اگر نمی دانید از «پژوهندگان کتاب های آسمانی» بپرسید. در اینجا خود آیه مصداقی از آیات متشابه است به دلیل اجمالی که در تعبیر «اهل الذکر» و تعیین مصداق آن می باشد. بنابراین مفسران در این که «اهل الذکر» چه کسانی هستند اختلاف نظر دارند. از علی(ع) روایت شده که فرمود: «نحن اهل الذکر» ما اهل ذکریم. (تفسیر کشف الاسرار، ج۶، ص۲۱۴) بنابراین علی(ع) و خاندان پاک و معصومش عالمان به تفسیر و تأویل قرآنند و کلید گشایش تأویلات و متشابهات قرآنی نزد آن بزرگواران است.