سلامت محیط زیست در گرو حفظ جنگلها

نابودی جنگل ها که پوشش های ارزشمند محیط زیست هستند و اکثراً ناشی از تجارت غیرقانونی چوب, افزایش استفاده از ساخت و سازهای بی رویه ساختمانی و جاده ای است باعث تشدید بحران گرم شدن زمین, انقراض گونه های مختلف گیاهی و جانوری شده است

نابودی جنگل ها که پوشش های ارزشمند محیط زیست هستند و اکثراً ناشی از تجارت غیرقانونی چوب، افزایش استفاده از ساخت و سازهای بی رویه ساختمانی و جاده ای است باعث تشدید بحران گرم شدن زمین، انقراض گونه های مختلف گیاهی و جانوری شده است.

متأسفانه هم اکنون نابودی جهانی جنگل ها، بحرانی عظیم است که با آن روبرو شده ایم.

قطع بی رویه درختان در آسیا از ۶سال قبل تاکنون باعث از بین رفتن ۲۰درصد از جنگل های دنیا شد که در مقایسه با دامداری که زمانی اولین عامل نابودی جنگل ها بود رشد چشمگیری داشته است. دامداری هم اکنون باعث از بین رفتن ۵درصد از جنگل های دنیا می شود.

طبق بررسی های محققان دانشگاه لیورپول درختان کاج، گردو، بلوط، فندق، اوکالیپتوس و افرا، از خود موادی در هوا پخش می کنند که باعث از بین رفتن بسیاری از باکتری ها و قارچ های تک سلولی و برخی از حشرات مضر می شود این ماده تاکین نام دارد. به طور مثال اگر پشه و یا مگس را زیر سرپوشی قرار دهیم که در آن برگ های خرد شده اکالیپتوس و یا زبان گنجشک وجود داشته باشد حشره پس از مدتی می میرد.

برای مبارزه با بیماری سل در اورنج کانتی افراد مبتلا را برای استراحت به مناطقی که جنگل های کاج وجود دارد می فرستند. در واقع اهمیت جنگل فقط در تصفیه هوا از گرد و غبار نیست، بلکه جنگل در ضدعفونی هوا هم نقش مؤثری دارد و این مسئله ایجاد فضای سبز در اطراف و داخل شهرها و بیمارستان ها، و اماکن عمومی را بخوبی مشخص می کند.

جنگل به کمک شاخ و برگ درختان، از سرعت باد می کاهد و با ریشه گیاهان، خاک را حفظ می کند و مانع ایجاد فرسایش می شود. بعلت آرام بودن هوای داخل جنگل تبخیر بسیار ناچیز بوده و خطر خشک شدن خاک که از شرایط مهم آغاز فرسایش است از بین می رود.

● جلوگیری از فرسایش زمین

باران و برف در مناطق فاقد گیاه در روی زمین به صورت هرز آبهای سیل آسا جاری می شوند و چون مقاومتی در برابر خود نمی بینند ذرات ریز و درشت خاک را حمل می کنند و بتدریج در مسیر خود و یا در پشت سدها و دریاچه ها رسوب می دهند، گاهی سبب طغیان رودخانه ها می گردند و خسارات جانی و مالی زیادی بار می آورند.

در مناطقی که پوشش گیاهی وجود دارد، هنگام بارندگی قطرات باران به علت انرژی که در مسیر خود و همچنین تأثیر قوه جاذبه زمین کسب می کنند و می توانند موجب متلاشی شدن ذرات خاک و جابه جایی آن شوند در اثر برخورد به شاخ و برگ گیاهان به ذرات بسیار ریز تبدیل گشته و به آهستگی روی خاک می رسند.

از طرفی بقایای نباتی کف جنگل و مراتع همچون اسفنجی آب حاصل از بارندگی را در خود جذب نموده و به آهستگی روی خاک رها می کند و بدین وسیله خطر شست و شوی خاک از بین رفته و خاک حفظ می شود.

ثابت شده است که پس از بریدن درختان یک جنگل، جریان آب حاصل از بارندگی در عرض دو سال در هر هکتار ۹۰کیلوگرم ازت نیتراتی و ۸۳کیلوگرم کلسیم را از بین برده است درحالی که در یک جنگل دست نخورده میزان ازت نه تنها از بین نرفته بلکه در هر هکتار ۲کیلوگرم نیز به میزان آن افزوده شده است. این مقدار ازت از باران دریافت شده است. همچنین کلسیم از بین رفته بسیار کم بوده و مقدار آن ۷کیلوگرم در هکتار بوده است.

طی بررسی های بعمل آمده یک هکتار از فضای سبز که حدوداً ۲۰۰درخت در آن کاشته شده باشد تا ۶۸تن از گرد و غبار را در هر بارندگی در خود جذب می کند. یعنی کاملاً واضح است که با وجود چنین درختانی زدودن ۶۸تن گرد و غبار، رایگان خواهد شد درصورتی که بدون این درختان باید هزینه بسیاری را برای این کار اختصاص داد.

● جنگل یعنی زندگی

هوای مورد نیاز انسان در روز حدود ۱۵ کیلوگرم است. درحالی که جذب غذای مورد احتیاج وی به آب ۱/۵ کیلوگرم و غذا ۲/۵ کیلوگرم می باشد. از این مقدار هوای سالم که به بدن انسان وارد می شود ۷۸ درصد آن را نیتروژن و ۲۱درصد آن را اکسیژن تشکیل می دهد.

گازهای دیگر مانند گاز کربنیک، نئون و هلیوم به همراه اکسیدهای ازت و گوگرد مقدار بسیار ناچیزی از وزن هوا را تشکیل می دهند. مثلا گاز کربنیک ۳درصد گاز کربنیک سریعا به مرگ انسان منتهی می شود. حال آن که مقدار زیادی از اکسیژن آزاد شده در طبیعت از طریق فضای سبز تولید می گردد.

اگر درخت و فضای سبزی وجود نداشته باشد مشکل انسان در رابطه با وجود گاز کربنیک در هوا و کمبود اکسیژن به خوبی مشخص می شود. علف ها و چمنزارها اگر چیده و کوتاه نشوند سطح سبز زیادی را به وجود می آورند مثلا یک مترمربع چمن چیده (بریده) شده به ارتفاع ۵-۳ سانتیمتر دارای ۶ تا ۱۰ مترمربع سطح سبز می باشد. در صورتی که همین چمن در حالت کوتاه نشده در هر مترمربع دارای ۲۰۰ مترمربع سطح سبز است. براساس این محاسبه تنها ۱/۵ مترمربع چمن کوتاه نشده می تواند به اندازه یک انسان در یک سال اکسیژن تولید کند.

بررسی های دانشمندان نشان می دهد که درختانی مانند گردو، کاج و بلوط که از خود ماده ای به نام فیتونسید در فضا رها می سازند که برای بسیاری از باکتری ها و قارچ های تک سلولی و برخی از حشرات ریز اثر کشندگی دارد. در عین حال تولید چنین موادی توسط درختان روی انسان اثر فرح بخشی دارد.

دلیل این مسئله این است که مغز انسان از دو نیمکره چپ و راست تشکیل شده است. نیمکره راست در تنظیم احساس غریزی و طبیعی انسان مانند احساس محبت، خواب و نیازهای دیگر طبیعی نقش دارد. درحالی که نیمکره چپ کار به نظم کشیدن کارهای مکانیکی انسان مانند تنظیم وقت و سروقت حاضر بودن را به عهده دارد.

انسان شهرنشین به دلیل درگیری در کارهای روزمره و شرایط محیط زیست شهری به مراتب کار بیشتری از نیمکره چپ خود می کشد که موجب اختلال بین دو نیمکره مغز و در نتیجه عملکرد طبیعی مغز انسان می شود.

دانشمندان پی برده اند که درختان به سبب رهاسازی مواد شبیه فیتونسید می توانند تعادل بین دو نیمکره مغز را به خوبی برقرار ساخته و حالت طبیعی و آرام بخشی را به انسان می دهند.

درختان با تعریق و تعرق خود نقش حساسی در کاهش دمای میکروکلیما و افزایش رطوبت نسبی هوا ایفا می کنند. دمای یک هکتار فضای سبز در تابستان تا ۵ درجه کمتر از فضای مجاور خالی از درخت است. و به همین نحو رطوبت نسبی درون یک فضای سبز تا ۱۲ درصد بیش از محیط خارج اندازه گیری شده است. یعنی فضای سبز، وضعیتی به وجود می آورد که آسایش فیزیکی مناسبی برای زیست انسان در پی دارد.

درحالی که آلودگی هوا قابل دیدن است، بسیاری از مردم جنجال هیاهوی اطراف خود را آگاهانه یا ناخودآگاهانه نادیده گرفته و آن را جزئی تفکیک ناپذیر از زندگی شهری می دانند. صدای گوش خراش موتورسواران با سروصدا در هر ساعت از روز، اتومبیل ها با اگزوز ناقص و بوق زدن های بی مورد، صداهای گوناگون، فضای شهر را با آلودگی صوتی، آلوده می سازند.

به طور کلی هر صدای ناخواسته ای که به گوش انسان برسد آلودگی صوتی محسوب می شود و حتی صدای موسیقی ملایمی که به طور ناخواسته از خانه همسایه به گوش برسد آلودگی صوتی به حساب می آید.

عکس العمل انسان در برابر صدا بستگی به عوامل ذهنی مثل شدت صدا، فرکانس صدا و به عوامل عینی مانند مقبولیت یا عدم مقبولیت فرستنده صدا دارد. صداهای ملایم عکس العمل های خاصی را در انسان پدید می آورد هنگامی که شدت صدا به ۷۰ یا ۸۰ دسی بل می رسد تأثیرات سروصدا می تواند ایجاد کری موقتی یا دائمی کند، و آن درحالی است که سلول های گیرنده گوش به طور شدیدی در معرض صدا قرار گیرند.

این تأثیرات بر انسان به طور مستقیم صورت می گیرد. تأثیرات غیرمستقیم صدای ناخواسته بر انسان غیرقابل لمس است. بی خوابی، پاره شدن افکار، کم حوصلگی، عصبی بودن، بروز بیماری های روانی، از عوارض صداهای ناخواسته است.

سبک شدن خواب- کاهش زمان خواب عمیق که جزء آلودگی های ناخودآگاه هستند. کاهش مدت رویا- پریدن از خواب بر اثر صداهای ناهنجار که آلودگی آگاه شمرده می شوند. واکنش های فوق به وسیله آلودگی صوتی معادل ۵۰ دسی بل ایجاد می شود و حاصل این واکنش ها بدون تردید، کاهش بازده قدرت فکری و جسمی را در پی دارد.

● کاهش آلودگی صوتی با پوشش گیاهی

امروزه دانشمندان ثابت کرده اند که درختان و درختچه ها می توانند درکاهش آلودگی صدا موثر باشند اگر چه خود صدا ممکن است رشد گیاه را به مخاطره بیاندازد. کاهش رشدی در حدود ۴۴ درصدی دریک مزرعه که درمعرض صدای شدید قرارگرفته، دیده شده است. به هرحال کیفیت کاهش صدا در درختان و درختچه های مختلف برحسب اندازه برگ، تراکم شاخ و برگ، نوع و بلندی درخت تفاوت دارد.

با آزمایش هایی که به عمل آمده دیده شده که درختان و فضای سبزی که درحاشیه خیابان ها ایجاد شده است اثر کاهندگی بیشتری نسبت به دیوارهای صداگیر پیش ساخته و مصالح ساختمانی دارند. با این حساب نقش فضای سبزدر کاهش آلودگی صوتی و کاهش هزینه های ساختمانی مثل دو جداره شدن پنجره ها و دیوارهای بلند و زیبایی شهر کاملا مشخص می شود.

براساس گزارش سازمان جهانی فائو، نابودی ۱۲۰میلیون هکتار از جنگل ها طی سه سال گذشته معادل سه درصد از کل مساحت جنگل های جهان بوده است. بالا رفتن درجه حرارت کره زمین نیز مزید برعلت های دیگر نابود کننده جنگل ها شده است.

براین اساس، افزایش گسترش آتش سوزی ها و بیماری ها، سلامت جنگل ها را به خطر انداخته است فائو بیش از همه از نابودی جنگل ها در آفریقا، آمریکای لاتین و منطقه کارائیب شکایت دارد.

درآمریکای لاتین و منطقه کارائیب در این مدت زمان ۶۴میلیون هکتار از سطح جنگل ها نابود شده اند که این میزان معادل دو برابر مساحت آلمان است. فائو اعلام کرده است سرعت نابودی جنگل ها از ۶۴/۰ درصد درسال درسال های ۱۹۹۰ به سالانه یک درصد از سال ۲۰۰۵ تاکنون رسیده است.

براساس گزارش فائو درسطح جهان چهارمیلیارد هکتار جنگل وجوددارد که ۳۰ درصد از مساحت کل کره زمین را تشکیل می دهد و از سال ۱۹۹۰ تاکنون بطور متوسط سالانه ۲/۰ درصد از مساحت جنگل ها نابود شده است.

● مقابله با حریق جنگل

سطح وسیعی از جنگل ها بعلت ازدیاد جمعیت به مناطق مسکونی، مراتع و زمین های زراعتی تبدیل شده است. میزان خسارتی که حریق به جنگل ها وارد می آورد برحسب نوع درختان و محیط متفاوت است.

درجه شدت حریق و در نتیجه خسارت وارده درجنگل های سوزنی برگ به مراتب بیشتر ازجنگل های پهن برگ می باشد.

ولی چون اکثر جنگل ها از گونه های پهن برگ تشکیل یافته است، خطر توسعه حریق درآنها به میزان جنگل های سوزنی برگ اروپا و یا جنگل های وسیع سوزنی برگ سایر مناطق دنیاست.

حریق و آتش گرفتن جنگل و مرتع، چه عمد و چه غیر عمد صورت گیرد، باعث از بین رفتن جنگل ها و مراتع می شود و قبل از آنکه توسعه یابد، باید از ایجاد آن جلوگیری شود.

حریق اصولا براثر عوامل مختلف به وجود می آید. گاهی یک جرقه آتش درجنگل خصوصا در فصلی که برگ درختان خزان کرده یا علوفه یک مرتع که در اواخر تابستان کاملا خشک شده و سطح زمین را پوشانیده است، به ویژه هنگامی که باد با آن همراه باشد، ممکن است حریق موحشی پدیدآورد و دامنه آن به نقاط دور دست کشد و خسارات هنگفت درست کند.

کبریت، ته سیگار وبقایای آتشی که از یک کوره زغال باقیمانده یا رهگذران درجنگل فراهم می کنند و براثر بی احتیاطی آن را خاموش نمی کنند، ممکن است رفته رفته برگ های خشک اطراف خود را مشتعل سازد و حریقی دامنه دار را ایجاد کند.

برای کنترل و مهار آتش سوزی ابتدا ما باید از وقوع حریق به سرعت آگاه شویم. مهار آتش سوزی در لحظات اولیه بسیار ساده تر از زمان گسترش و تقویت آن است. برای اطلاع از وقوع آتش سوزی می توان از برج های دیدبانی و امکانات ماهواره ای استفاده نمود و نیز هوشیاری ساکنین عرصه های مجاور جنگل ها یکی از عوامل آگاهی از وقوع آتش سوزی است.

با استفاده از بی سیم و تلفن می توان نهادهای اجتماعی، انتظامی و مسئولین منطقه ای را درجریان آتش سوزی قرارداد تا از وجود نیروهای امداد و نجات و آتش نشان برای اطفاء حریق استفاده کرد.

اما بهترین راه کنترل و کاهش خسارت اقدام ساکنین نزدیک محل آتش سوزی برای خاموش کردن آتش است درلحظات اولیه آتش سوزی چند نفر می توانند با امکاناتی از قبیل سرشاخه های درختان شعله های آتش را مهار کنند و یا جهت آن را به سوی نقاط کم تراکم و لخت جنگل یا به طرف صخره ها و کانال ها و نهرها هدایت کنند.

باید توجه داشت که یکی از عوامل گسترش آتش سوزی وجود باد است. بنابراین خلاف جهت باد به هیچ وجه نمی توان آتش را مهار کرد.

● حفاظت از جنگل با تکنولوژی

کشورهای اتحادیه اروپا، آمریکا و کانادا در حال حاضر آتش سوزی جنگل ها را با استفاده از ابزار گوناگونی شامل ایستگاه های هواشناسی خودکار کنترل شونده از راه دور پیش بینی و ردیابی می کند.

البته این ایستگاه ها گران قیمت بوده ولی نواحی گسترده ای را تحت پوشش خود قرار می دهند. حسگرهای الکترونیکی می توانند با فراهم آوردن اطلاعات آب و هوایی محلی بهتر، در مدل های پیش بینی آتش سوزی ها و تهدیدهای اولیه نقش مهمی ایفا کرده و درختان را از خطر آتش سوزی حفظ کنند.

از آن جایی که دسترسی به این سنسورها اغلب خیلی دشوار است، بنابراین شارژ دوباره یا تعویض دستی باتری های آن ها، انجام این پروژه را غیرعملی و گران قیمت می کند.

سیستم سنسور جدید با جاسازی سنسورها در درختان که خودشان تغذیه خودشان را برعهده دارند، از بروز این مشکل خودداری می کند. این سنسورها به باتری هایی مجهز شده اند که می توانند با استفاده از برق تولیدی از انرژی درختان به آهستگی خودشان را دوباره شارژ کنند.

سیستم جدید برق را به میزان کافی تولید می کند تا به سنسورهای دما و سنسورهای رطوبتی این اجازه را بدهد تا آن ها بتوانند در هر روز چهار بار سیگنال ها را به طور بی سیم ارسال کنند و یا در صورت وقوع آتش سوزی، سیگنال ها را به سرعت ارسال کنند.

هر سیگنال از یک سنسور به سنسور بعد جهش می کند تا زمانی که به یک ایستگاه هواشناسی موجود برسد. سپس این سیگنال ها توسط ماهواره به مرکز کنترل و مدیریت جنگل واقع در شهر مخابره می شود.

● استفاده از مردم محلی

در مواردی که گستردگی حریق و وزش باد کار مهار را دشوار نماید باید از نیروهای سازمان یافته امداد و نجات و امکانات هوایی استفاده نمود و یا با قطع درختان و پاکسازی مسیر آتش سوزی برای ادامه آن محدودیت ایجاد کرد.

در مجموع ما در وضعیتی قرار داریم که بیشترین تلاش خود را در راه جلوگیری از ایجاد و وقوع آتش سوزی به کار گیریم. هم چنین با جلوگیری از قطع درختان که سبب تبدیل تنه های تنومند و تنک به بوته های پراکنده می شود می توان از امکان آتش سوزی در جنگل جلوگیری کرد.

کنترل رفتار مردمی که در عرصه های جنگلی زندگی می کنند و آموزش آنان برای اجتناب از روشن کردن آتش در جنگل و جلوگیری از آتش زدن پس چر مزارع حاشیه جنگل و یا کنترل چنین آتش سوزی هایی با شخم زدن اطراف مزرعه و ایجاد دیوارهای سنگ چین در حاشیه این مزارع مهم ترین راه پیشگیری حریق است.

هم چنین با اطلاع رسانی و انتشار پیام های هشداردهنده به گردشگران، کوهنوردان و شکارچیان و بهره برداران عرصه های جنگلی می توان خطرات ایجاد شعله در جنگل ها را بصورت جدی برایشان بیان کرد.

تجربه نشان می دهد در صورتیکه باتمام این مسایل در منطقه ای حریق ایجاد شود تلاش برای محدود کردن خسارت و جلوگیری از گسترش و نهایتاً اقدام برای مهار و اطفاء آن با مشارکت مردم محلی و نیروهای امداد و پس از آن نیز برای احیاء و بازسازی منطقه سوخته و رویش مجدد و یا جنگل کاری دوباره اصول اساسی حفظ و پایداری محیط زیست است.

علیرضا سزاوار