هنر فلزکاری و قلمزنی

هنر فلزکاری تاریخچه‌ای بس دیرینه در صنایع هنر در ایران دارد و آثار به دست آمده ، هزاره ی سوم پیش از میلاد را نشان می‌دهد. در این دوران این هنر جنبه‌ی آیینی داشت و باورهای مردم …

هنر فلزکاری تاریخچه‌ای بس دیرینه در صنایع هنر در ایران دارد و آثار به دست آمده ، هزاره ی سوم پیش از میلاد را نشان می‌دهد. در این دوران این هنر جنبه‌ی آیینی داشت و باورهای مردم آن روزگار در این هنر تجلی می‌یافت . نمونه‌های بارز این هنر در برنز لرستان و اشیای به دست آمده در خوزستان از تمدن ایلام بسیار چشمگیر است. هنر فلزکاری در دوران هخامنشی بیشتر هنری تجملاتی و تشریفاتی بود و انواع ریتون‌ها، جام ها و ظروف گوناگون از نوع برنزی، فولادی، زرین و سیمین تولید شد. فلزکاری در دوران اشکانیان رو به افول نهاد، لیکن از دوره‌ی ساسانی ظرف‌های فلزی فراوانی قبیل بشقاب، جام ، فنجان، گلدان و ... به جا مانده که بیشتر سیمین و گاهی نیز زرین هستند و با مهارت تمام و هنرمندی بی‌نظیر تولید شده‌اند. موضوعات بارز ترین ظروف در این دوره عبارتند از: صحنه‌های شکار، جلوس پادشاه، اعطای مناصب و ضیافت، رامش‌گری، پرندگان و حیوانات افسانه‌ای، گل‌ها و درخت زندگانی.

بیشتر این موضوعات، به ویژه داستان بهرام گور و ساز زن او آزاده، در فلزکاری و سفال سازی و سایر رشته‌های هنری دوران تاریخ ایران پس از اسلام مورد توجه و پیروی هنرمندان قرار گرفته است. هنر فلزکاری ایران در دوران اسلامی از نظر جنس و شیوه‌ی کار و نقش مایه‌ها، حتی با شکل سده‌های گذشته، دوران ساسانی، تفاوت چشمگیری نکرده و دگرگونی آن آرام و ملایم صورت گرفته است که بیننده به آسانی می‌تواند تداوم روش‌ها را در سراسر دوران اسلامی و پیش از آن دریابد. در سده‌ی نهم هجری ، هنر فلزکاری در خدمت ساخت جنگ افزارها هم چون زره، سپر، بر روی دسته و نیام شمشیر و خنجر بود و به بهترین نحو ساخته و پرداخته می‌شد و تزییناتی نیز بر روی آن‌ها ایجاد می شد . با روی کارآمدن دودمان صفوی، بار دیگر طلا و نقره در عرصه‌ی هنر ظاهر گشت و اشیای زرین و سیمین در نهایت ظرافت و هنرمندی تولید شدند بناهای با شکوه این دوره را تزیین نمودند. هرج و مرج‌هایی که با سقوط صفویه آغاز شد و تا دوران قاجاریه ادامه یافت ، دوران فترت هنر فلزکاری را به دنبال داشت. در دوران قاجاریه، زرگران ظروفی که جنبه‌ی صنعتی داشتند، می‌ساختند و روی آن را با مینا نقاشی می‌کردند .

قلیان‌هایی از طلا و نقره ساخته و روی آن را طرح‌های برجسته انداخته و با مینا و سنگ‌های قیمتی تزیین می‌نمودند. در اصفهان، ظروف برنجی گوناگون مانند سینی‌های بزرگ و کوچک، قندیل( چراغ‌های مشبک)، انواع کاسه، بشقاب، شمعدان، و ظروف سیمین نیز می ساختند و روی آنها طرح گل و تصاویر دیگر نقش می‌کردند . از پسندیده‌ترین نگاره‌های قلم زنان بر روی ظروف مسی وبرنجی در دوران قاجاریه نقش‌های غیر اسلیمی، گل‌های درهم پیچیده‌ای است که حیوانات و پرندگان بسیاری را در بر می گیرد. روی سرپوش فانوس‌ها ، بیشتر تصاویر بیان‌گر هنر دوره ی قاجاریه است. یکی از آثار بارز هنر ایران در این دوره ، تخت طاووس یا تخت خورشید است که به سال ۱۲۱۵ هجری به وسیله ی استادان، زرگران، جواهر تراشان، میناکاران و طراحان اصفهانی ساخته شد و پیش از فرا رسیدن نوروز ۱۲۱۶ هجری ساخت آن پایان پذیرفت. این تخت هم اکنون در موزه‌های جواهرات تهران به نمایش گذاشته شده است.

هم اکنون شهرهای اصفهان، کرمان، یزد و ... از شهرهای معروف هنر فلزکاری به شمار می‌روند. به ویژه شهر اصفهان که در انواع گوناگون آن هم چون قلمزنی و میناکاری بر سایر شهرها برتری دارد. در قلمزنی از فلزاتی چون مس، نقره و آلیاژ برنج استفاده می‌شود و در میناکاری از فلز مس و به شکل ظروفی چون گلدان، بشقاب و... استفاده می‌شود که لعابی سپید رنگ از جنس کائولن را به خود گرفته و هنرمند ظروف لعاب گرفته را هم چون نگاره‌گری به تزیینات اسلیمی، ختایی، گل و بوته و... می‌آراید و در مراحلی چند، رنگی و ترکیبی دلنواز را بر آن می افزاید و برای تثبیت رنگ ظرف مورد نظر را در کوره قرار می‌دهند. لعاب به کار رفته جهت میناکاری ترکیبی است از عاصری چون کائولن و لاجورد آسیاب شده و اکسید فلزاتی چون اکسید کروم (برای رنگ زرد ) ، اکسید قلع (برا ی رنگ سپید) ، اکسید کبالت (برای رنگ آبی)، اکسید منگنز ( برای رنگ بنفش) نقش رنگ آفرینی را در شیی مورد نظر ایفا می‌کند. در میناکاری، رنگ قالب در میان رنگ‌ها، هم چون کاشی‌کاری، رنگ آبی می باشد و اصفهان مهم ترین قطب تولید مینا در اشکال و حجم‌های کوچک تا بزرگ با کیفیتی عالی می‌باشد. ابزارهای قلم‌زنی شامل چکش، پرگار، خط کش، ورقه‌ی برنجی، اقسام قلم‌ها و پودر ذغال برای نمایش سیاه قلم در سطح کار می‌باشد.

منبع: اصفهان این همه هست این همه نیست، منصور قاسمی- انتشارات نقش خورشید، ۱۳۸۵،چاپ اول،صص ۱۲۴ تا ۱۲۶

http://noorportal.net