بازار مکاره پژوهش و تحقیق

نقدی بر عملکرد علمی و پژوهشی مجله انجمن شیمیگران ایران

سال هاست که ما منتقدان وضع موجود پژوهش، بویژه در مورد تحقیقات شیمی - پرمقاله ترین رشته کشور، در نوشته های خود جامعه را هشدار می دهیم که در دانشگاه ها و مراکز علمی ما برخی از محققان ارشد و شاگردان چشم بسته ولی زحمتکش آنان، اغلب فقط مشغول تمرین تحقیق هستند و نه خود آن. طبیعتاً، حاصل آن نوشته هایی می شود که هر سال به میزان فزاینده در انواعی از مجلات سراسر جهان عرضه می شوند تا عددوار اعتباری را بیابند.

این نشریات گاه انتشاراتی هستند از یکی از کشور های جهان سوم با اهداف و محدودیت های کیفی خاص خود یا اکثراً از نوع کاملاً تجاری و با اهداف سودجویانه. محتوای هر دو گونه این مجلات غالباً فقط با روش های صوری داوری شده و جالب این که در آنها هرسال تعداد محققان تراز اول جهان نایاب تر و بیشتر از پیش، صفحات آنها به محققان جهان سوم اختصاص می یابند. در نتیجه، می توان تصور کرد که نتایج تحقیقات مهم و از لحاظ علمی- فنی ارزشمند کشور های پیشرفته کماکان اغلب در همان مجلات جوامع علمی خودشان با معیارهای واقعی مورد ارزیابی، رتبه بندی و چاپ می شوند.

در گذشته در پی این گونه نقد ها نه مسئولان محترم جامعه شیمیگران ایران و نه یکی از همکاران پر مقاله که علی الاصول مورد خطاب مستقیم نوشته های ما قرار می گرفته اند، نسبت به هیچ کدام از نوشته های ما رسماً و کتباً اعتراضی نکرده اند. بویژه، صحت هیچ کدام از آمار و ارقام زیربنایی نوشته های ما را زیر سؤال نبرده اند، اگرچه در خفا همواره ما را مورد لعن قرار داده اند!

در این نوشته نیز لازم می دانیم تکرار کنیم که نقد ما محدود به ادعایی است که لااقل بعضی از همکاران نسبت به اهمیت نتایج کار خود داشته و انتظاری که این محققان گرامی نسبت به دریافت تمجید، کسب پاداش و امتیاز از جامعه علمی دارند. وگرنه ما نیز واقفیم و قبل از آن نیز نوشته ایم که محققان جامعه ما در شرایط یکسان و یا قابل مقایسه با محققی مثلاً در کشور انگلستان کار نمی کنند. لذا آنچه که باعث انتقاد اصلی ما می شود، لزوماً کیفیت ذاتی مقالات عرضه شده ما نیست. این گونه نقایص، البته به طور تاریخی در جوامع جهان سوم نهادینه شده اند وگرنه قرن ها پیش به خواب فرو نمی رفتند و یا لااقل، ده ها سال پیش، در هنگام برخورد با فنون و توانایی های غرب، بیدار شده، درصدد یافتن ایرادهای خود به فکر فرو می رفتند. انتقاد ما بسیار محدود و صرفاً نسبت به ماهیت این مسابقه کاذبی است که توسط عده ای - شاید هم بسیار قلیل - صرفاً برای تجلیل از خود و به منظور کسب حداکثر امتیاز از جامعه و مقامات مسئول کشور، به نام تحقیقات یا اهدافی و تحت عناوینی مانند گشایش دروازه های علم بشر به راه انداخته شده است. به نظر ما، این مسابقه ای است، که به پیوستن کشور ما به بقیه جهان علم و صنعت منتهی نخواهد شد و برنده ای جز شخص محقق ارشد نخواهد داشت. جزء و یا کل جامعه ما نباید فکر کند و انتظار داشته باشد رقمی حتی بسیار بیش از ۴۵۰ مقاله و ۶ هزار و ۵۰۰ ارجاع (کمتر و یا بیشتر) به محققی ارشد، مفهومی جز بزرگداشت این گونه افراد خواهد داشت.

البته در بی بهره ماندن اجتماع ما از تراوش های علمی دانشمندان اعصار طلایی جهان اسلام شکی نیست، اما لااقل قرن ها بعد، دیگرانی در اجتماعاتی که به لحاظ فکری به ظاهر بسیار عقب مانده تر از جهان اسلام بودند، از این یافته ها استفاده زیادی بردند. شاید ارقام ظاهری استنادات به مقالات محققان کنونی ما نیز این توهم را در ذهن ها ایجاد کنند که اگر بار دیگر، خود ما قادر به استفاده از یافته های بزرگان فکری امروزی نیستیم، لااقل مانند گذشته، دیگران از این یافته ها سود ها خواهند برد. چه فرقی می کند؛ وقتی که جامعه ما خود قادر به برداشت از این خرمن های دانش نیست، دیگرانی خواهند بود که از آن سود ها ببرند! اگر واقعاً چنین باشد، هر چند که برای خود ما تأسف آور خواهد بود، ولی برای پیشرفت بشر هنوز مفید به نظر می رسد. در این صورت بد نیست در دنیای علم امروزی بگردیم تا بیابیم دیگرانی را که طبق ادعا از این نو دانسته ها این گونه استفاده ها می کنند.

طبق اطلاعیه مجله انجمن شیمیگران ایران که در سال ۲۰۰۴ اولین جلد آن منتشر شده است، تاکنون در آن تعداد ۲۰۵ مقاله علمی به چاپ رسیده و به آنها مجموعاً ۳۴۴ بار استناد شده است. طبق روشی که برای ارزیابی کیفیت مجلات، معمول شده است، کیفیت یک مجله علمی مساوی است با JIF یا ضریب تأثیر آن مجله و برابر است با تعداد استنادات به مقالات دو سال قبل یک مجله در سال مشخص، تقسیم برکل مقالات منتشر شده در آن مجله در دو سال مذکور. به این ترتیب برای این مجله شیمی ایران در سال ۲۰۰۷ ضریب ۱‎/۳۸۹ محاسبه شده است.لازم به ذکر است که این ضریب برای رشته های علوم یکسان نبوده و از سال به سال نیز تغییراتی را نشان می دهد. در رشته شیمی، در حال حاضر مجله آلمانی - بین المللیAngewandte Chemie که معمولاً مقالات جدیدترین کشف را عرضه می کند، با ضریب ۱۰‎/۰۳۱ از دیگران پیشی گرفته است. بدین ترتیب مقالات چاپ شده در آن معمولاً بسیار ارزشمند تلقی می شوند.

در مقایسه، در لیست رتبه بندی چند هزارتایی مجلات علمی، معمول است که مجلات انجمن های علمی کشور های جهان سوم با ضرایبی بسیار کوچک تر از یک، در آخر آن قرار می گیرند. ضریب اثرگذاری اخیر چند مورد از مجلات از قدیم مشهور انجمن های شیمیِ کشور ها به این شرح است: سوئیس ،۱‎/۵۱۵ کانادا ،۱‎/۲۰۴ لهستان ،۰‎/۴۸۳ ژاپن ،۱‎/۴۰۴ هندوستان ۰‎/۳۳۰ و استرالیا ۱‎/۲۵۷‎/ به نظر ما، بدون هرگونه توجه به ارقام پرمفهوم اضافی، نه تنها تعداد کمی مقالات و به طور نسبی تعداد قلیل استنادها به این مجله علمی ایرانی، هرگونه نتیجه گیری آماری را بی معنی می کنند، بلکه نکته جالب و بسیار سؤال برانگیز این است که مجله انجمن شیمیگران ایران JICS چگونه موفق شده است این ضریب مورد بحث را در عرض یک سال (۲۰۰۷- ۲۰۰۶) از رقم ۰‎/۶۶۴ به ،۱‎/۳۸۹ یعنی تقریباً دو برابر ضریب سال قبل خود برساند و به این ترتیب همکاران دست اندرکار شیمیگر ما - معجزه آسا - موفق شده اند در مدتی بسیار کوتاه با نشریه جدید خود، از مجلات جوامع علمی بسیار باسابقه و نسبتاً مشهور دنیا مانند کانادا، لهستان، هندوستان و.‎/‎/‎/ به میزان قابل ملاحظه ای پیشی گیرند و اکنون کم مانده است تا به ارزندگی فعالیت شیمیگر های کشور های با سابقه اعتبار بس طولانی، مانند ژاپن، سوئیس، استرالیا و.‎/‎/‎/ هرکدام با سالیانه بیش از یکصد مقاله و چند هزار استناد در سال، برسند. در ظاهر امر، این پیشرفت باید برای همه ما مایه خوشحالی شود و لذا باید به همه دست اندرکاران محترم این مجله، برای این موفقیت یک خسته نباشید بگوییم. (در مورد جهش های اینچنینی، لازم به ذکر است که لااقل در یک مورد: مجله Biodiversity چاپ کانادا که تا سال ۲۰۰۴ با ضریب تأثیر بالای ۴‎/۰ برای خود تبلیغ می کرده است، در سال های بعدی نا گهان از لسیت مربوطه مؤسسه آی اِس آی حذف شده است)‎.

دکتر محمد یلپانی

دکتر اکبر حیدری

استاد سابق شیمی آلی دانشگاه شریف

استاد شیمی آلی دانشگاه تربیت مدرس

---