تعاون و اسلام

در مکتب اسلام که دارای نظام اقتصادی خاص خود است بر تعاون و همکاری متقابل تاکید فراوان شده و در امور اقتصادی و اجتماعی تعاون یک اصل اساسی پذیرفته شده است در اصول ۴۳ و ۴۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که بر اساس شرع مقدس اسلام می باشد, یکی از سه بخش مهم اقتصادی به تعاونی تخصیص یافته است

در مکتب اسلام که دارای نظام اقتصادی خاص خود است بر تعاون و همکاری متقابل تاکید فراوان شده و در امور اقتصادی و اجتماعی تعاون یک اصل اساسی پذیرفته شده است. در اصول ۴۳ و ۴۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که بر اساس شرع مقدس اسلام می باشد، یکی از سه بخش مهم اقتصادی به تعاونی تخصیص یافته است. برای شناخت روح همبستگی و تعاون اسلامی، مطالعه و بررسی زندگی پیامبر اسلام و ائمه اطهار ضروریست. جامعه ای که براساس جهان بینی توحیدی استوار شده باشد هیچ نیرویی را جز خدا بندگی نمی کند و هیچ حکومتی را شایسته نمیداند، مگر حکومتی که در جهت تحقق امر خدا باشد. در چنین جامعه ای قدرت ها و ثروت ها در متن جامعه پخش می باشد و این امور جز با برپایی نظام اقتصادی اسلام امکان پذیر نخواهد بود.

اصل یکپارچگی و روح تعاون و ایثار از خصوصیات این نظام می باشد. حاکمیت نظام اقتصادی اسلامی در یک جامعه اسلامی متجلی می شود. جامعه اسلامی بالاترین ارزش های انسانی و اخلاقی است، کانون محبت و نیکی است، میدان برابری و دوستی و برادری است، یک دنیا گذشت، بخشش و تعاون است، صحنه برپاداری نماز، اعطا زکات، تخصیص خمس، پرداخت قرض الحسنه و انفاق و انجام کارهای عام المنفعه می باشد. در این جامعه مومنان برادران و دوستان یکدیگرند و تعاون و نیکوکاری از وظایف آنان است و تعاون یک موضوع عمومی در سازمان های اجتماعی جهان است. در اسلام مسئولیت های فردی و اجتماعی به طور غیر قابل تفکیکی به هم پیوسته که خدمت به دیگران و فعالیت جهت رفاه مسلمانان امیدوارکننده ترین راه برای افزایش فایده فردی و جلب رضای خداوند است. تعلیمات اسلامی به طور کلی و آیات قرآن به طور خاص مکررا ارزش تعاون و کارهای جمعی را تاکید می کنند. تعاون در کارهای نیک یک فرمان الهی است و پیغمبر تعاون بین مسلمانان را به عنوان بنیاد جامعه اسلامی و رمز کار در همه امور عبادی، سیاسی و اجتماعی تاکید می کند. پیغمبر می فرماید: مومنین از نظر عشق، محبت و کمک متقابل چون یک بدن واحد هستند که اگر قسمتی از آن در رنج باشد تمام بدن به بی قراری و تب دچار می شود.

بنی آدم اعضای یک دیگرند

که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار

دگر عضو ها را نماند قرار

در مکتب اسلام خداوند به رسول اکرم فرمان می دهد که در کارها با مردم مشورت کند و مومنان را می فرماید که کارشان با مشورت با یکدیگر باشد و در نیکوکاری و پرهیزکاری با یکدیگر تعاون نمایند و مشاور هم فی الامر(اعراف/۱۵۹)، ای محمد در کارها با آنان مشورت کن وامرهم شورا بینهم(شورا/۳۸۱)، در کارها با یکدیگر مشورت کنید و تعاونو علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الثیم و العدوان(مائده/۲۱) در نیکوکاری و پرهیزکاری تعاون کنید نه در گناه و ستمکاری. چنین فرامینی شکل سازمان های اجرایی اداره عمومی و خصوصی را در جامعه اسلامی مشخص می نماید. واحدهای اقتصادی با چنین محتوایی سازمان می یابند و اداره می شوند.

تصمیمات به طور مشورتی اتخاذ و اجرای آن با تعاون عمومی انجام می شود، پیروزی و موفقیت هر واحد اجتماعی و اقتصادی بدون شک به همکاری، همیاری و تعاون مردم وابسته است. بنابراین بهره گیری از شیوه تعاونی به عنوان بخشی از نظام اقتصادی اسلام نه تنها هیچگونه مغایرتی با اصول، مبانی و قوانین و مقررات اسلامی ندارد بلکه می تواند به عنوان یک تاکتیک و شیوه اجرایی مطلوب تحقق بخش اهداف و ارزش های والای اسلامی باشد. در اینجا ممکن است این سوال مطرح گردد که چطور شیوه و روشی که هم اکنون مورد استفاده مکاتب سرمایه داری و سوسیالیستی قرار می گیرد، می تواند در نظام اقتصادی اسلام نیز کاربرد داشته باشد و با اصول و مبانی اعتقادی اسلام مغایرت و تضادی نداشته باشد؟ گرچه پاسخ به این سوال احتیاج به یک بحث مفصل وجداگانه ای دارد، ولی اجمالا به بررسی و تجزیه و تحلیل این مساله می پردازیم.

اقتصاد اسلامی حاصل و نتیجه یک جهان بینی خاص، یک مکتب خاص و بالاخره یک ایدئولوژی مخصوص به خود است که اسلام نام دارد. در حقیقت نظام اقتصاد در اسلام جزئی از اجزا نظام کلی اسلام است که در رابطه با سایر اجزا تشکیل مجموعه واحدی به نام مکتب اسلام را می دهد. به طور کلی هر مکتب دارای دو بعد است، یکی بعد اندیشه و دیگری بعد اندیشه دارای یک مرحله و زیر بنایی است که همان جهان بینی نامیده می شود و بر اساس جهان بینی اهداف و آرمان های انسان مشخص می شود. ایدئولوژی، اصول عقیده و راه رسیدن به این آن اهداف و آرمان هارا براساس اعتقادات نشان می دهد به عبارت دیگر ایدئولوژی رابطه بین اندیشه وعمل انسانی است. در بعد عمل و مرحله اجرایی نیز دو بخش وجود دارد: بخش اول استراتژی مکتب است که شامل مقررات و ضوابط همیشگی و ثابتی می باشد که اصول و خط مشی و عملکرد یک مکتب را مشخص می کند. بخش دوم تاکتیک یا روش های متغیری است که تابع زمان و مکان بوده و ریشه در چهارچوب استراتژی در ادیان الهی دارد و مکتب اسلام یک واژه قرآنی است که با توجه به شرایط فعلی جامعه می تواند بهترین روش در جهت بخشیدن به ارزش ها و آرمان های اقتصادی اسلام باشد. تفاوت عمده ای که تعاون با شیوه تعاونی در نظام های دیگر دارد در این است که اقتصاددر مکتب اسلام هدف نیست بلکه نردبانی است برای ارتقای بشر به صفای خداگونه و ابزاری است جهت تحقق در یک جامعه اسلامی.

نهایتا اصول تعاون با مبانی و اهداف نظام اقتصادی اسلام می باشد به طور مثال در جامعه سرمایه داری حاکمیت با سرمایه است، انگیزه فعالیت های اقتصادی سود است، بهره کشی و استثمار یک امر طبیعی و ثمره عملکرد این نظام است در حالیکه در شیوه تعاونی حاکمیت با انسان است، انگیزه فعالیت های اقتصادی رفع نیازهای مشترک و ارائه خدمات اجتماعی است و هدف از تشکیل و توسعه تعاونی مبارزه با بهره کشی و استثمار است. در جامعه سوسیالیستی اصل بر مالکیت خصوصی است. تمرکز قدرت در دست دولت بوده و اداره سازمان های اقتصادی به طور کلی به عهده دولت می باشد در حالیکه در تعاونی مالکیت خصوصی محترم شناخته می شود و همه اعضا به یک نسبت حق تصمیم گیری دارند و اداره شرکت تعاونی به عهده مدیرانی است که خود منتخب اعضا می باشند و هر یک از اعضا به یک نسبت در سرنوشت و اداره شرکت خود سهیم می باشند.

اگر اهداف و آرمان های اقتصاد اسلامی را در اصول عدالت اجتماعی، اصل برادری امت اسلامی، اصل توزیع عادلانه ثروت، اصل ایجاد جامعه فاقد فقر، اصل اقتصادی، اصل جامعه آزاد از تمرکز قدرت و اعمال طرد استثمار انسان، اصل طرد حاکمیت سرمایه، اصل واگذاری کار مردم به مردم و اصل تعاون عمومی و انفاق و بخشش مورد بررسی قرار دهیم مشاهده می کنیم بهره گیری از شیوه تعاونی و تطبیق اصول و شیوه های اجرایی آن در چهارچوب مبانی و ضوابط و مقررات اسلامی می تواند تحقق بخش کلیه این اهداف و آرمان ها باشد. با توجه به لزوم استقلال و استغنا اقتصادی جامعه در نظام اقتصادی و نقش تعیین کننده ای که مردم در اجرای این مهم بر عهده دارند انتخاب شیوه ها و روش هایی می تواند کارساز باشد که با گرایش و استقبال بیشتر مردم روبرو شده و عملی تر باشد.کارسازترین شیوه برای توسعه اقتصادی و اجرای عدالت اجتماعی و آزاد کردن جامعه از تمرکز قدرت و اعمال سلطه شیوه تعاونی است. استفاده از یک شیوه تعاونی منطبق بر احکام اسلامی در حقیقت تبلوری از شعارهای محوری یک جامعه اسلامی و پرهیز از دژ بلند دولت سالاری و جلوگیری از سقوط در رخنه باز سرمایه داری و تکثر ثروت در دست اقلیتی خواهد بود. کاربرد شیوه تعاونی به عنوان یک تاکتیک اجرایی نظام اقتصادی اسلام تضمین کننده و تداوم بخش ارزش ها و آرمان های استقبال اقتصادی، عدالت اجتماعی، آزاد کردن جامعه از تمرکز قدرت و اعمال سلطه گروهی بر گروه دیگر و محدود کننده استثمار ثروت در دست معدودی از افراد خواهد بود.

ناصر آسیابانی