نجات از برده داری مدرن

نگاهی به نمایش «طوبی در جنگ»

نمایش «طوبی در جنگ» پیش‌تر به‌عنوان نمایشنامه برگزیده جشنواره بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس در سنندج ۱۳۸۶ و ادامه نمایش در تماشاخانه حوزه هنری (تهران) در معرض تماشای داوران، مسوولان، رسانه‌ها و مردم واقع شده بود.

این نمایش از هماهنگی خوب متن، کارگردانی، بازیگری، افکت، موسیقی، لباس، نورپردازی و... برخوردار بود. نمایشی در استانداردهای جهانی و ملی که برای اهل تئاتر تعریف شده است اما این نمایش یک ویژگی برجسته داشت که به‌عنوان «پدیده»ای خودنمایی می‌کرد. هرگاه متن از استحکام لازم توام با نوآوری برخوردار است، لاجرم اجزای دیگر نیز خود را بالا می‌کشند.

۱) نیک می‌دانیم حوزه نمایش در گونه رزمی و سوگنامه‌وار قدمتی ۳هزار ساله دارد و در ایران در زمینه دفاع‌مقدس و ارزش‌های حماسی از سه دهه پشتوانه برخوردار است. درخشش یک نمایش در این حوزه سخت، مستلزم نوسازی روایت از واقعیت، استفاده توامان از پرده‌های زندگی و مرگ، تقدیر و اختیار، ارزش‌های فردی و اجتماعی در گذر تاریخ، اسطوره، تمثیل و مردم با گفته‌ها و ناگفته‌هایشان است: و نمایش طوبی در جنگ زخم‌های پاک‌ناشدنی را در حافظه جمعی مردم زنده نگه می‌دارد.

محل نمایش چند کوچه متقاطع طولی و عرضی که به مغازه «عمو خلیل» منتهی می‌شود است، تقاطعی که به بن‌بست از یاد برده شده‌ها منتهی می‌شود. در روانپزشکی، بیشترین شدت خشونت را نادیده‌گرفتن کسی می‌دانند. بهزیستی محل از پذیرش نوزادان پسر «زال» به‌خاطر شیمیایی‌شدن پیش از تولد سر باز می‌زند.

مادران در طول ۳، ۴ سال میانی جنگ به نوزادان خود از قوطی‌های شیرخشک‌هایی که در سر کوچه‌ها قرار داده می‌شده‌اند، خورانده‌اند، از هوای بمباران شیمیایی استشمام کرده‌اند، بی‌آنکه باز هم بهزیستی یا بهداشت بر اموری نظارت داشته باشد و یا ماسک مناسب در اختیار غیرنظامیان گذاشته باشد.

۲) سازمان‌های عریض و طویل هرگز برای محل بن‌بست به‌غیر از به صدا درآوردن آژیرهای سفید، زرد و قرمز، کاری نکرده و زنان با چندین بچه علیل به حال خود رها شده‌اند. بنابراین اندک مردان مانده در محل همانند «عمو حشمت» کارگر بیمارستان هستند که یا از خماری در تب و تابند یا در نشئگی، حس و حساب فراموش کرده‌اند.

در چنین شرایطی مغازه عمو خلیل هم با قاچاق کالا مردم را دور خود جمع می‌کند، با نسیه‌دادن مهر منت بر گردنشان می‌زند و هم آرام‌آرام حساسیت‌ها را شکسته، برای بعثی‌ها خبرچینی می‌کند و با ظاهر خیرخواهانه دختران ۱۶ـ۱۳ ساله را از خانواده‌ها می‌خرد تا ظاهرا بعد از ۱۰ سال فعالیت در قالی‌بافی در ناکجاآباد با سر و وضع اروپایی شده برگردند.

هر دختری بعد از رفتن از پیش مادر، روی قپان ایستاده، وزن شده و هر کیلو وزنش ۳ هزار تومان محاسبه شده است که قسمتی صرف پرداخت نسیه‌ها و قسمتی هم برای خرج چند فردای دیگر گذاشته می‌شود که مجبورند به خود خلیل بدهند تا ماکارونی، روغن و... دریافت کنند. در غیاب نهادهای قانونی عموخلیل است که جان و مال و ناموس مردم را در گرو نگه داشته است.

نمایش با تکیه بر گویش میانه‌ای از بین لهجه‌های مختلف توانسته است همه ظرافت‌های بومی و فرهنگی را به کلی انتقال بدهد. افرادی که زندگی‌شان را به نمایش می‌گذارند: «طوبی که شوهرش قاچاقچی شده و در زاهدان دنبال کار خود است. او هر از گاهی پیامی می‌دهد و طوبی را به خاطر زاییدن بچه زال از شیمیایی آزار می‌دهد.

طوبی رختشویی می‌کند و دو برادر زال دارد. عمو حشمت کارگر بیمارستان فرزندان پسر خود را در روزهای اول جنگ از دست داده است و موهای سر زنش بر اثر شیمیایی شدن در حال ریختن است. در بیمارستان دکتری کار می‌کند که عهد کرده است تا سال آینده پول خریدن یک منزل شایسته و مطبی در شمال شهر تهران بخرد.

بنابراین چارچوب نمایش قابل نعیم به شهرهای اشغال شده ای مانند مهران، دهلران، سرپل ذهاب، خرمشهر و... است. نمایشنامه رنج‌ها و پایمردی‌ها و شهادت‌های مرزنشینان را به نمایش می‌گذارد که بعد از جنگ و ترمیم خرابی‌ها با پسران زال که هر کدام با آن اوصاف شیمیایی روزانه چندین هزار تومان هزینه درمان و تنفس و... دارند روزگار می‌گذرانند. این نمایشنامه رنج‌های این دوره را پیش روی تاریخ می‌گذارد.

۳) نمایشنامه طوبی در جنگ به رغم اندوه فراوانی که بر فضا جاری می‌سازد در پایان طوبی را همچون زنی صبور و رنج‌کشیده و بی‌پناه و عاصی که دیگر تحملش تمام شده است نشان می‌دهد. پیشنهاد بی‌شرمانه خلیل که طوبی برود و با راضی کردن مادرش چهارخواهرش را برای فروختن بیاورد طوبی را به اوج نفرت از بی‌عدالتی می‌رساند. پس علم طغیان برداشته عموخلیل و مغازه و دسته برده‌داری مدرنش را به آتش می‌کشد.

۴) قابل توجه است که قهرمان زنی برتر از دیگر زنان و مردان است که به هنگام فراخوانی وجدان فراجمعی برای نجات آیندگان از خطر لکه‌دار شدن استقلال،‌کاری ابرمردانه می‌کند چرا که او مکتب استقلال را در زندگی فردی خود به خوبی فرا گرفته است. فرد مذهبی که اراده را در محل مقدس به کار می‌گیرد قاطعانه به آن اقدام می‌کند. بی‌آنکه چشم به همراهی دیگران داشته باشد.

۵) طوبی در جنگ یک معیار برای نمایشنامه‌های دفاع مقدس است که می‌بایستی ارزش‌ها را به نسل سوم انقلاب منتقل کنند.

مجتبی حبیبی