نگاهی كوتاه به تجارت الكترونیك در ایران و جهان

امروزه در بسیاری از مجلات, روزنامه ها و نشریات, از عباراتی چون تجارت الكترونیكی, پول الكترونیك و ارتباطات الكترونیك سخن گفته می شود اما آنچه كمتر مورد توجه قرار می گیرد, وابسته بودن این مفاهیم به بدنه فناوری مدرن است به طوری كه گاه فراموش می شود تجارت الكترونیك یكی از پیامدهای طبیعی فناوری های مدرن و از نتایج توسعه ارتباطات است بسترها و ابزارهای تجارت همواره در حال تحول و دگرگونی است تا دسترسی به منابع را آسان كند

از آغاز انقلاب صنعتی در اروپا، نزاعی بر سر فواید و مضرات توسعه تكنولوژی و نیز توسعه ارتباطات در میان طیف گسترده‌ای از صاحب‌نظران درگرفت كه تا به امروز نیز ادامه دارد. اما اكثر این اندیشوران در مورد دو نكته هم‌رأی هستند:

۱) توسعه جریانی است كه موجب عقب راندن عناصر توسعه‌نیافته می‌شود؛ به‌گونه‌ای كه در بقای عناصر توسعه‌نیافته خلل ایجاد می‌شود.

۲) توسعه تكنولوژی در گرو توسعه ارتباطات است.

از این رو، در جهانی كه به استفاده از فناوری روی می‌آورد، به‌ناچار باید به سمت توانمند كردن فناوری پیش رفت و این امر جز در بستر ارتباطات مدرن میسر نیست.

● تجارت الكترونیك و زنجیره‌های تأمین

امروزه در بسیاری از مجلات، روزنامه‌ها و نشریات، از عباراتی چون تجارت الكترونیكی، پول الكترونیك و ارتباطات الكترونیك سخن گفته می‌شود؛ اما آنچه كمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، وابسته بودن این مفاهیم به بدنه فناوری مدرن است؛ به طوری كه گاه فراموش می‌شود تجارت الكترونیك یكی از پیامدهای طبیعی فناوری‌های مدرن و از نتایج توسعه ارتباطات است. بسترها و ابزارهای تجارت همواره در حال تحول و دگرگونی است تا دسترسی به منابع را آسان كند. هدف اصلی تجارت الكترونیك نیز نزدیك ‌كردن تولیدكننده به مصرف‌كننده و كم ‌كردن حجم و گستره زنجیره‌های تأمین است. زنجیره تأمین مسیری است كه مصرف‌كننده را به تولیدكننده یا تولیدكننده را به تولیدكنندگان دیگر متصل می‌كند و محصول برای رسیدن به دست مصرف‌كننده نهایی باید آن را بپیماید. در عرصه تجارت، رفتن به سطوح پایین این زنجیره، سهولت دسترسی به منابع را در پی دارد و رفتن به لایه‌های بالاتر آن، عرضه محصول را آسان می‌كند كه هدف كمپانی‌های اقماری است.

در نظام‌های اقتصادی كه مدیریت كمپانی‌های بزرگ كلاسیك بر اساس آنها بنا شده است، تنها راه رسیدن به بهره‌وری ایده‌ال، تسخیر كل زنجیره تأمین یا حداقل، تسخیر بخش عمده‌ای از این زنجیره است. به طور مثال، ممكن است یك كمپانی تولید كفش، خود به تولید چرم از پوست، ساخت چسب و لاستیك از مواد نفتی و برش و چاپ كاغذ مورد نیاز برای بسته‌بندی بپردازد و همچنین سعی كند برای خود، فروشگاه‌های زنجیره‌ای احداث كند و سیستم‌های حمل‌ونقل پیشرفته به وجود ‌آورد. بنابراین، شركتی كه می‌خواهد بازار صنایع چرمی را تسخیر كند، ممكن است به اجبار به عرصه بسیاری از صنایع دیگر وارد ‌شود. اما دو عامل زیر ممكن است مانع دستیابی به چنین اهدافی شود:

۱) موانع و معضلات دستیابی به سرمایه‌ای انبوه و یكپارچه كه برای ایجاد یك ابركمپانی نیاز است؛

۲) موانع مدیریتی و تكنولوژیكی بر سر راه دستیابی به دانش فنی و تجهیزاتی كه در هر یك از حلقه‌های این زنجیره مورد نیاز است.

در حقیقت، ابركمپانی‌ها با هدف آسان‌كردن ارتباطات، سعی می‌كنند اتصالی یكپارچه در میان زنجیره‌های تأمین خود ایجاد كنند و به احداث زنجیره‌های داخلی بپردازند. به همین دلیل امروزه، مدیران صنایع به‌خصوص مدیران صنایع كوچك، سعی می‌كنند خود را برای قرار گرفتن در زنجیره‌های بزرگ تأمین آماده كنند؛ به صورتی كه بتوانند با سرمایه‌های كوچك و تكنولوژی‌های محدود، به عرصه فناوری و تولید وارد شوند. تجارت الكترونیك یكی از ابزارهای نیل به این هدف است.

● ابزارهای تجارت الكترونیك

▪ صاحب‌نظران، ابزارهای تجارت الكترونیك را به دو بخش تقسیم می‌كنند:

۱) EDI (یا Electronic Data Interchange) یا مبادله الكترونیك داده‌ها

شبكه‌های ارتباطی هر روز در حال تحول و دگرگونی است و اجزای آن زنجیره‌وار جایگزین یكدیگر می‌شود؛ نامه‌های كاغذی جای خود را به نامه‌های الكترونیك می‌دهد و شبكه‌های ماهواره‌ای، كابل‌های نوری و اینترنت جایگزین خطوط تلفن، فكس و تلكس می‌شوند. در اكثر عرصه‌های اداری و صنعتی، مكتوب كردن اطلاعات به صورت دستی منسوخ شده است و دفاتر و بایگانی‌ها جای خود را به كامپیوترها و بانك‌های اطلاعاتی داده‌اند. در این میان، EDI مجموعه‌ای از فناوری‌هاست كه ذخیره، نگهداری، بازیابی و انتقال اطلاعات را در بستری الكترونیك میسر می‌كند. این اطلاعات ممكن است مجموعه‌ای از اطلاعات مالی، مدیریتی، حساب‌های شخصی، اعتبارات مالی یا داده‌هایی در زمینه بورس اوراق بهادار یا وضعیت موجودی انبار یك شركت باشد. EDI درصدد است تا بتوانند دستیابی به اطلاعات را در قالبی ایمن و حفاظت‌شده تسهیل كند. EDI را نمی‌توان بخشی از تجارت الكترونیك نامید؛ بلكه EDI ابزاری است در خدمت تجارت الكترونیكی كه ارتباطی مدرن را بین زنجیره‌های تأمین، ایجاد می‌كند و انتقال اطلاعات مالی و اعتباری و دسترسی به مشخصات كنترلی و همچنین اطلاعات فنی را میسر می‌سازد.

۲) كاتالوگ‌های شبكه‌ای

پس از تحقق EDI كه فقط پروتكل و قراردادی برای انتقال ایمن اطلاعات است، نوبت به بهره‌گیری از فناوری اطلاعات می‌رسد. كاتالوگ‌های شبكه‌ای در واقع همان كاتالوگ‌های سنتی هستند كه در بستر الكترونیك قرار گرفته‌اند و امكان عرضه و تقاضای مستقیم و همزمان را فراهم می‌كنند. تولیدكنندگان و مصرف‌كنندگان كالا و خدمات می‌توانند با ایجاد كاتالوگ‌های شبكه‌ای (معمولاً در بستر اینترنت) و بهره‌گیری از ابزارهایی همچون بانك‌ و پول الكترونیكی، به خرید و فروش محصولات خود بپردازند. همچنین، تولیدكنندگان می‌توانند برای تهیه مواد اولیه مورد نیاز خود از همین كاتالوگ‌های شبكه‌ای، در سطحی بالاتر بهره گیرند. از فواید این سیستم می‌توان به سهولت جستجو، دسترسی به نتیجه‌های مطلوب‌تر، سهولت مقایسه و تأمین اعتبار نزد مشتریان نام برد. ضمناً به دلیل ارتباط بی‌واسطه تولیدكنندگان با مشتریان و مصرف‌كنندگان اصلیِ كالا و خدمات در این سیستم، تولیدكنندگان می‌توانند بهتر و آسان‌تر به جلب رضایت مشتریان بپردازند. تجارت الكترونیك با بهره‌گیری از این سیستم‌ها و فناوری‌ها سعی می‌كند كه مشتری را به تولیدكننده نزدیك كند و با سازمان‌دهی جدید و تقسیم‌كاری نوین و حذف واسطه‌ها، هزینه‌ها را كاهش دهد و از ایجاد قیمت‌های كاذب جلوگیری كند. همچنین، تجارت الكترونیك، بر سامانه‌های حمل و نقل تأثیر می‌گذارد و با ایجاد بهینه‌ترین حالت انتقال كالا، از جابه‌جایی‌های بیهوده جلوگیری می‌كند. می‌توان گفت تجارت الكترونیك لازمه مدیریت پویای امروزی است و در سیستم‌های تولیدیِ پیوسته و بازارهای پویا نقشی اساسی را ایفا می‌كند.

● تجارت الكترونیك و سوءاستفاده از آن

همراه با عرضه و توسعه یك فناوری،‏ مجرمان و سودجویان درصدد بهره‌برداری غیرقانونی و نامشروع از آن برمی‌آیند كه تجارت الكترونیك نیز از این امر مستثنی نیست. به‌طور عمده، مشكلات ناشی از سوءاستفاده سودجویان در حوزه الكترونیك، به دو شكل زیر بروز می‌كند:

۱) مشكلاتی كه به علت ضعف‌های فنی سیستم‌ها به‌وجود می‌آید كه از آن جمله می‌توان به سرقت الكترونیك اطلاعات و پول اشاره كرد. این مشكلات با توسعه دانش فنی IT و پیشرفت‌های EDI و همچنین با سازمان‌دهی شبكه‌های اینترنتی و ایجاد پلیس اینترنت توانمند، تا حدود زیادی مرتفع می‌شود.

۲) مشكلاتی كه به علت بی‌اطلاعی عمومی به وجود می‌آید كه از آن جمله می‌توان به ایجاد مراكز تقلبی فروش اینترنتی، شبكه‌های فروش زنجیره‌ای نظیر Gold qoest و Gold mind و مؤسسات تبلیغاتی و سایت‌های سرمایه‌گذاری مجهول‌الهویه اشاره كرد. گردانندگان چنین سایت‌ها و شبكه‌هایی از بی‌اطلاعی كاربران سو‌ءاستفاده می‌كنند؛ امری كه سابقه آن به پیش از قرن ۱۸ باز می‌گردد، یعنی زمانی كه هنوز تلگراف نیز به وجود نیامده بود!

اما با وجود چنین مسائلی، توسعه تجارت الكترونیك امری اجتناب‌ناپذیر در چرخه ارتباطات مدرن است و نمی‌توان به‌خاطر وجود چنین مشكلاتی، آن را محكوم كرد. در عین حال كه می‌توان با توسعه دانش عمومی و تخصصیِ استفاده از این ابزار و ایجاد روش‌های بهینه و ایمن‌سازی ساختارها، این سوءاستفاده‌ها را كاهش داد.

● تجارت الكترونیك در ایران

با وجود آنكه برخی ایرانیان مقیم خارج، از طلایه‌داران این فناوری در جهان به حساب می‌آیند، متأسفانه تجارت الكترونیك هنوز در ایران شكل نگرفته و حتی زیرساخت‌های لازم برای آن به وجود نیامده است؛ این امر موجب بروز معضلات فراوانی در عرصه تجارت ایران شده است. به طور كلی، معضلات و مسایل صنعت تجارت الكترونیك در ایران را می‌توان از دو دیدگاه داخلی و خارجی نقد و بررسی كرد.

نوید حسن‌پور

منبع : شركت نو آوران پرند سیستم

---