در هوس بال و پرش

هر کس برای رسیدن به مقصد و دست یابی به هدف, زمانی را در نظر دارد

هر کس برای رسیدن به مقصد و دست‌یابی به هدف، زمانی را در نظر دارد. شتاب یا صبوری در رسیدن به بلندای اخلاق اسلامی نیز حکایتی در زندگی آخوند ملاحسین‌قلی همدانی دارد. او بعد از ۲۲ سال نتیجه گرفت و کسانی که دیر نتیجه می‏گیرند، پخته‏تر، قوی‌تر و بهتر نتیجه می‏گیرند؛ چون آمادگی و استعدادشان بیشتر می‏شود و داستان او هم از این قرار بود:

آخوند ملاحسین‌قلی همدانی در نجف در ایوانی نشسته بود؛ چشمش به تکه نان خشکی افتاد که کبوتری برای خوردن آن بر زمین نشست؛ ولی نتوانست با منقارش آن را خرد کند؛ رفت و بار دیگر بازگشت و چندبار رفت و آمد؛ تا این ‏که سرانجام، تکه نان را خرد کرد و خورد و دلش آرام گرفت و رفت. ملاحسین‌قلی همدانی از این واقعه الهام گرفت که باید صبر کند.

بزرگان درباره صبر، چنین گفته‌اند: اگر انباری به اندازه جهان و پر از دانه‏های ارزن وجود داشته باشد و پرنده‏ای هر روز یک دانه از این انبار بر‏دارد و بخورد، باید آن قدر صبر کنی تا این انبار ارزن، تمام شود و این عمل، هزار بار تکرار شود و انبار هزار مرتبه پر و خالی شود و آن گاه به نتیجه و مقصد خواهی رسید. باور کنید و بدانید که این موضوع، دروغ نیست و دیر نشده است.

آخوند ملاحسین‌قلی همدانی (۱۲۳۹ – ۱۳۱۱ق.) نامی آشنا در عرفان و اخلاق اسلامی است که در میان معاصرانش، نظیری در علم اخلاق و تهذیب نفس یافت نمی‏شد. او در نجف اشرف متولد شد و در مکتب فقهی و عرفانی دو شخصیت نامی، یعنی شیخ مرتضی انصاری و سیدعلی شوشتری، پرورش یافت.

مرحوم شوشتری در درس فقه و اصول شیخ انصاری حاضر می‏شد و شیخ هم در هفته یک بار در درس اخلاق آقا سیّد علی حاضر می‏شد.

آخوند ملاحسین‌قلی از نقطه‏های آغازین آشنایی خود با سید، چنین یاد می‏کند:

من متوجه شدم که شیخ انصاری هفته‏ای یک ساعت به منزل سیدعلی شوشتری می‏رود. این مسئله، توجّه مرا جلب کرد و با خودم گفتم که این موضوع، نباید بی‏حساب باشد؛ حتماً نکته‏ای در آن است. از این رو، به بهانه استخاره، در زدم و گفتم: «استخاره می‏خواهم». آقا سیدعلی فرمود: «بگویید بیاید داخل». داخل شدم و دیدم آقا سیدعلی موعظه می‏کند و شیخ انصاری نیز گوش می‏کند. جلسه که تمام شد، آقا سیدعلی بلند شد و شیخ را بدرقه کرد. من، مجذوب آن صحبت‏ها شدم و از آقا سیدعلی خواستم تا اجازه دهد من نیز گوش کنم. آقا سیدعلی فرمود: «شما هر وقت بیایید، مانعی نیست». خدمت آقا سیدعلی رفتم و دیدم که اصحاب خاصی دارد.۱

آخوند همدانی پس از درگذشت شیخ انصاری، در منزلش تدریس فقه و اصول را آغاز کرد و درسش محل اجتماع طلّاب فاضل شد. او پیش از آن، صبح‌ها در منزلش اخلاق درس می‏داد؛ تا آن که به توصیه استادش سیدعلی شوشتری، تنها به تدریس اخلاق و تربیت روحی و معنوی طلاب علوم دینی پرداخت.۲

حلقه درس آخوند، کانون تربیت شخصیت‌هایی چون شیخ محمد بهاری، سید احمد کربلایی، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، سید عبدالحسین لاری و سیّد جمال‏الدین اسدآبادی بود.۳

آخوند در یکی از نامه‏های خود، دستورالعملی بدین مضمون برای مرحوم سیّدعلی آقا ایروانی فرستاد:

«از چهار چیز دوری نمایید: زیاده‏گویی، زیاده‏خوری، زیاده‏خوابی، زیاده با مردم بودن و بر شماست که همه این موارد را نیز به یاد خداوندی که داننده شب‏ها و روزهاست، تبدیل نمایید.۴

او برای رسیدن به معرفت نفس، برنامه منظمی را لازم می‏شمارد که بدین شرح بود:

۱) برنامه غذایی؛ باید انسان یک مقدار زیاده بر معمول، تقلیل غذا و استراحت بکند؛ تا جنبه حیوانیت کمتر و روحانیت قوت بگیرد.

۲) برنامه خواب؛ یک ساعت از مقدار طبی کمتر باشد (مقدار طبی ۷ ساعت است).

۳) شب زنده‌داری؛ احدی به مقامی از مقامات معنوی نرسد؛ مگر آن که تهجد و شب زنده‌داری داشته باشد.

۴) ذکر؛ یعنی قدری از شب را باید مشغول ذکر باشد اگر بی‌مراقبت مشغول ذکر شود، بی‌فایده است.

۵) برنامه فکر؛ برای مبتدی می‏فرمودند: در مرگ و در سختی مرگ و جان کندن، فکر کند و فکر کند در این که مرگ برای دوستان خدا اول‏ آسایش است.

او همچنین به تسبیح حضرت زهراعلیها السلام، نماز با حضور قلب خواندن، خواندن روزانه حداقل یک جزء قرآن و دوری از غذای حرام، توصیه می‏فرمود.۵

گفت که سرمست نه‏ای، رو که از این دست نه‏ای‏

رفتم و سرمست شدم وز طرب آکنده شدم‏

گفت که دیوانه نه‏ای، لایق این خانه نه‏ای‏

رفتم و دیوانه شدم، سلسله بنده شدم‏

گفت که شیخی و سری، پیشرو و راهبری‏

شیخ نیم پیش نیم، امر تو را بنده شدم‏

گفت که تو شمع شدی، قبله این جمع شدی‏

جمع نیم شمع نیم، دود پراکنده شدم‏

گفت که با بال و پری، من پر و بالت ندهم‏

در هوس بال و پرش، بی‏پر و پرکنده شدم۶

پی نوشت:

۱. محمد حسین حسینی، رساله لُبّ اللباب، ص ۱۵۴ - ۱۵۸.

۲. آقا بزرگ تهرانی، نقباء البشر، ج ۲، ص ۶۷۶.

۳. بهاری، تذکره المتقین، ص‏۲۳۷؛ منوچهر صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفاء متأخّر، ص۱۳۲ .

۴. تذکرهالمتقین، ص‏۲۳۷.

۵. ر.ک: محمد سروش، «مکتب تربیتی عارف بزرگ آخوند ملاحسین‌قلی همدانی»، خلاصه مقالات کنگره بزرگداشت مرحوم ملاحسین‌قلی همدانی، همدان ۱۳۷۳، ص ۱۰.

۶. دیوان حافظ، غزل ۱۳۹۳.

یادی از آخوند ملاحسین‌قلی همدانی

احمد نبوی‏