اسناد باستانی اداری

در تخت جمشید چندگونه كتیبه از دوره هخامنشی دیده شده و به دست آمده است یكی, سنگ نبشته های پادشاهان هخامنشی كه به زبان و خط میخی «پارسی باستان» بر روی نمای سنگی كاخ ها و بناهای تخت جمشید نویسانده شده و معمولاً با ترجمان آن به خط میخی و زبان های «عیلامی» و «بابلی نو اكدی » همراه هستند

در تخت جمشید چندگونه كتیبه از دوره هخامنشی دیده شده و به دست آمده است. یكی، سنگ نبشته های پادشاهان هخامنشی كه به زبان و خط میخی «پارسی باستان» بر روی نمای سنگی كاخ ها و بناهای تخت جمشید نویسانده شده و معمولاً با ترجمان آن به خط میخی و زبان های «عیلامی» و «بابلی نو (اكدی)» همراه هستند. دوم، لوحه های زرین و سیمین داریوش بزرگ كه از صندوق های سنگی در پایه دیوارهای تالار آپادانا پیدا شد. سوم، كتیبه هایی كه بر روی اشیایی همچون سنگ وزنه، مهر دستگیره در، آجرهای لعابدار و آوندهای گوناگون دیده شده است. به جز این تعداد فراوانی كتیبه های جعلی در بسیاری از موزه های دنیا وجود دارند كه به اندازه ای با مهارت ساخته شده اند كه تا مدت ها جعلی بودن آنها دانسته نشد و در كتاب ها و كاتالوگ های قدیمی تر جزء آثار هخامنشی معرفی شده اند.

● لوحه های تخت جمشید و پیدایی آنها

اما گونه دیگری از كتیبه های تخت جمشید كه موضوع این گفتار است، عبارت است از حدود ۳۰هزار لوحه گلی یا «گل نوشته» كه در كاوش های باروی استحكامات خاوری تخت جمشید و نیز در كاخ خزانه به دست آمدند. این لوحه ها در كاوش های سال های ۱۳۱۳-۱۳۱۲ و ۱۳۱۷-۱۳۱۶ كشف شده اند. بیشتر آنها كه از باروی استحكامات شمال خاوری به دست آمدند، به نام «لوحه های بارو/ استحكامات» با علامت اختصاری (PF) و بخش دیگری كه از كاخ خزانه در جنوب خاوری تخت جمشید پیدا شدند به نام «لوحه های خزانه» با علامت اختصاری (PT) شناخته می شوند.

● ماندگاری لوحه ها تا به امروز

شمار این لوحه ها در اصل بسیار بیشتر از این تعداد بوده است؛ اما به دلیل اینكه بر روی گل خام یا نپخته نوشته شده بوده اند و قرار هم بر این نبوده كه برای زمان های بسیار دوری از آنها نگهداری شود، به مرور زمان از بین رفته اند. اما اینكه چرا همین تعداد از لوحه ها تاكنون سالم باقی مانده اند، داستان شگفتی دارد. پس از یورش سپاه نابكار اسكندر مقدونی به ایران زمین در سال ۳۳۰ پیش از میلاد (تقریباً ۱۷۰ سال پس از نگارش لوحه ها) و غارت و سوزاندن تخت جمشید كه با هدف آزادی و اتحاد ملت ها صورت گرفت، گرمای شدید ناشی از آتش سوزی كاخ خزانه و تالار صدستون (كه در كنار باروی خاوری قرار دارد) موجب پخته شدن و استحكام بیشتر آن لوحه های گلی و پایدار ماندن آنها تا به امروز می شود.

این لوحه ها تقریباً به اندازه یك كف دست هستند و بر روی گل خام نوشته و نگهداری می شده اند. هر لوح در چند نسخه نوشته می شده تا برای بایگانی ادارات دیگر شهرهای مورد نیاز فرستاده شوند و یكی هم در بایگانی تخت جمشید نگهداری شود. بر كنار حدود ۶۰۰ لوحه، اثر چند مهر فشاری و غلتان باقی مانده است كه متعلق به صادركننده و دریافت كننده آن سند بوده است. نقش و نگارهای این مهرها نیز می توانند آگاهی های فراوانی از هنر و باورهای آن روزگار در اختیار بگذارند.

به موجب همین لوحه ها دانسته شده است كه از چرم و اوراق پوست گیاهی (در فارسی باستان به نام «پَوَستا») نیز برای نوشتن بهره برداری می شده كه امروزه هیچ نمونه ای از آن به دست نیامده است. محتوای این لوحه ها نشان می دهد كه تاریخ نگارش لوحه های بارو به سال های ۵۰۹ تا ۴۹۴ پیش از میلاد، یعنی سال های سیزدهم تا بیست و هشتم پادشاهی داریوش بزرگ برمی گردد. اما لوحه های خزانه در فاصله سال های ۴۹۲ تا ۴۵۸ پیش از میلاد، یعنی در فاصله سی امین سال پادشاهی داریوش بزرگ تا هفتمین سال پادشاهی اردشیر یكم نوشته شده اند. تقریباً همگی لوحه ها به خط و زبانی نگاشته شده اند كه امروزه به خط و زبان «عیلامی» معروف هستند. امروزه اطلاعی از نام واقعی این خط و زبان در دست نیست. برخی كسان به اشتباه تصور كردند كه چون این لوحه ها به عیلامی نوشته شده است، متعلق به عصر فرمانروایی عیلامیان هستند. اشتباهی كه ناشی از تمایز ندادن میان زبان و حكومت عیلامی است. به جز این، حدود ۵۰۰ لوح به زبان آرامی (آریایی)، ۸۰ لوح همراه با ترجمه به آرامی، سه لوح به زبان بابلی نو (اكدی)، یك لوح به زبان یونانی و یك لوح دیگر به زبان فریگیه ای نوشته شده است. شنیده ام كه چند لوح هم به خط و زبان پارسی باستان به دست آمده است كه هنوز آگاهی كاملی در این باره ندارم.

از آنجا كه كاوش های تخت جمشید توسط هیاتی از دانشگاه شیكاگو و به سرپرستی باستان شناس بزرگ و نام آور آلمانی (كه پژوهش های باارزش و ماندگار فراوانی درباره ایران انجام داده است) انجام می شد، چنین توافق شد كه لوحه ها برای خوانش و پژوهش بر روی آن، به صورت امانت به دانشگاه شیكاگو منتقل شوند. دانشگاه پس از چند سال، شماری از لوحه ها كه از شدت آسیب دیدگی، خواندن آنها امكان پذیر نمی شد را به ایران بازگرداند و پژوهش بر روی شماری از آنها كه سالم تر و خواندنی تر بودند را آغاز كرد. پس از آن تعداد ۳۰۰ لوح دیگر به ایران بازگردانده شده و بقیه آن همچنان در امانت دانشگاه شیكاگو است.

این لوحه ها برخلاف دیگر كتیبه های هخامنشی تخت جمشید كه بیانیه ها و گفتارهایی رسمی برای همگان و برای آیندگان بوده، برای خواندن عموم نوشته و عرضه نشده بوده اند و در واقع اسناد داخلی و حسابداری كاركنان تخت جمشید و یك بایگانی اداری بوده است. آنها بازگوكننده رویدادهای رسمی و حكومتی و سیاسی نیستند، بلكه در كنار آگاهی های فراوان دیوانی و اداری، اطلاعات فراوانی از زندگی روزمره و روزگار مردمان عصر هخامنشی در اختیار ما می گذارند كه تاكنون با كمبود حیرت انگیزی در زمینه منابع و اسناد آن روبه رو بوده ایم. البته به جز لوح های تخت جمشید، چندین بایگانی اداری دیگر از عصر هخامنشی در مصر و بابل (همچو بایگانی «موروشو») پیدا شده است.

كشف این لوحه ها و خوانش آنها، انقلابی در دنیای تاریخ و باستان شناسی هخامنشی به شمار می رفت. چرا كه اكنون پژوهشگران به جز كتیبه های رسمی و آثار مكتوب تاریخ نگاران یونان به سرچشمه ای غنی و گسترده از اسناد هخامنشی دست یافته اند كه چون برای همگان نوشته نشده بوده و قصد تبلیغ و كسب مشروعیت و یا هرگونه ملاحظه های سیاسی و تاثیرگذاری بر افكار عمومی را در سر نداشته اند، از ارزش استنادپذیری فراوانی برخوردار بوده و هستند. از سوی دیگر، هیچ تاریخ نگار یا سیاستمداری نمی توانسته است مانند همیشه متن تاریخی آن را به نفع اهداف خود تحریف و بازنویسی كند. محتوای لوحه ها نشان داد كه سخنان بسیاری از مورخان عصر كلاسیك یونان همچو هرودوت نادرست و آكنده از تحریف واقعیت های مربوط به ایران بوده است و نشان داد كه برخلاف برخی ادعاها، یونانیان در ساخت تخت جمشید مشاركت نداشته اند. نوشته های روی لوحه ها آگاهی های فراوانی از نظام گاهشماری خورشیدی- مهی هخامنشی و نیز بسیاری از نام های كسان و نام های جغرافیایی (همچو شیراز و نیریز) به دست می دهد.

رضا مرادی غیاث آبادی

---