جبر تاریخ و توان انسان

به باور نیچه, اَبَرمرد می تواند بر نیروی عنان گسیخته تاریخ که شرایط خود را بر انسان تحمیل می کند, فائق آید

فردریش ویلهم نیچه که سال ۱۸۴۴ میلادی چشم به جهان گشود و سال ۱۹۰۰ دیده از دنیا فرو بست، فیلسوف و شاعر مشهور آلمانی است که آرای‌ او در زمینه‌های گوناگون فلسفی برای دهه‌های متمادی از سوی کاوندگان وادی اندیشه مورد توجه و عنایت قرار گرفته و در رد یا تایید آن، بسیار سخن گفته و قلم فرسوده شده است.

آنچه هویدا می‌نماید، این کوتاه جستار را برای روشن ساختن تمامی‌ زوایای آشکار و پنهان اندیشه نیچه مجالی فراهم نیست که خود مثنوی هفتاد من کاغذی می‌طلبد. آنچه مطمح نظر نگارنده است، بررسی مختصر تفکر نیچه درباره تاریخ و نمایان ساختن وجوه برجسته نوع نگاه او به مساله تاریخ است. همان نگاهی که سبب شد امروزه بسیاری بر آن باور باشند که سیاستمداری چون هیتلر، با الهام گرفتن از باورهای نیچه، آتش جنگ دهشتناک جهانی را برافروخته بوده است.

کنکاش و کند و کاو در آثار نیچه، پژوهشگر را به این نتیجه رهنمون می‌سازد که از منظر او، تاریخ امری کاملا تصادفی و به دور از هرگونه معقولیت است. تاریخ بی‌رحم، خشن و حتی بی‌هدف است. درحقیقت، نیچه برخلاف هگل که تاریخ را مجموعه‌ای از وقایع برمی‌شمرد که در مسیری اجتناب‌ناپذیر و مطابق و همسو با عقلانیتی کلی تحقق می‌یابد، تاریخ را نوعی قدرت و نیروی عنان گسیخته می‌دانست که آن را نمی‌‌‌توان به مهار عقل و محاسبه متداول درآورد. او تاریخ و زندگی را رویارو و مقابل هم می‌دید.

نیچه چندان در این اعتقاد خود راسخ بود که بر مورخان می‌تاخت، آنها را به تاریخ‌زدگی متهم می‌کرد و همواره اعلام می‌داشت «ما به تاریخ نیاز داریم؛ اما به دلایلی متفاوت با آدم عاطل و باطلی که در بوستان‌های معرفت پرسه می‌زند، [با آنان] سر و کار داریم». او همان‌گونه که عبدالحسین زرین‌کوب نیز در کتاب ارزشمند‌ «تاریخ در ترازو» خاطرنشان کرده، اقرار می‌داشت که افراط در تاریخ و تاریخ نگری، پر و بال عمل را که اغلب برشور و هیجان عاری از عقل و احتیاط و بر فراموشی گذشته‌هاست، فرو‌می‌بندد. از این روی، او انبوه پژوهش‌های علمی‌ مورخان را بلااستفاده و ناکارآمد می‌خواند.

با تمام این اوصاف، نیچه به رغم دارا بودن دیدگاهی بدبینانه و تقدیرگرایانه به تاریخ، همان‌گونه که دکتر کریم مجتهدی نیز در کتاب فلسفه تاریخ خود بیان داشته است، به مساله بازگشت ازلی کاملا باورمند بود. نگاهی به کتاب مشهور نیچه (چنین گفت زردشت) بر درستی گفتار فوق گواه است. برابر متن کتاب یادشده، زرتشت در مسیر خویش به دروازه‌ای می‌رسد که بر دوراهی بازگشت ازلی یا آینده ابدی قرار دارد. کوتوله‌ای از او می‌خواهد تصمیم اختیار کند و یکی از آن دو راه را برگزیند. زرتشت بازگشت ازلی را انتخاب می‌کند.

گزینش بازگشت ازلی از سوی زرتشت را می‌توان نوعی «آری» گفتن به وجود از منظر نیچه قلمداد کرد. در حقیقت، نیچه که بر آن باور بود اهل فضیلت همواره برخلاف جهت تاریخ شنا خواهند کرد، تاریخ را نوعی حرکت مدور و دوری برمی‌شمرد که خواه ناخواه شرایط همیشگی خود را بر انسان تحمیل می‌کند، با وجود این، انسان می‌تواند با تلاش افزون، تسلیم آن نشود و از طریق اراده ای توانمند بر شرایط فوق غلبه یابد.

انتخاب مسیر آینده ابدی از سوی زرتشت چنین معنایی را تداعی می‌کرد که وی جبر تاریخ را پذیرفته است، اما او بازگشت ازلی را پذیرفت، تا اراده خویش را نشان دهد و یارای آن بیابد تا از تقدیر تاریخ، پیشی گیرد.

مفهوم ابرمرد یا ابرانسانی که نیچه درباره آن بسیار سخن گفته است نیز ناظر بر همین منظور است. به عبارت دیگر، به باور نیچه ابرمرد کسی است که بتواند با اراده قوی خویش بر تاریخ غلبه یابد یا دست‌کم تلاشی افزون کند تا بر آن فائق آید. ظاهرا این نظریه بود که مورد توجه هیتلر واقع شد و خود را در قامت آن ابرانسان و قهرمان برتر و مورد ستایش نیچه دید که یارای آن دارد تا مسیر تاریخ را دگرگونی بخشد.

شایسته و بایسته است یاد شود، مراد نیچه از بازگشت ازلی، هیچ‌گاه توجه تام به گذشته نبود. چرا که به عقیده او، آگاهی از گذشته ای که مانع از عمل طبیعی و اراده خودجوش می‌شد، ارزشی نداشت. او اذعان می‌‌‌‌کرد زندگی تنها در زمان حال است که واقعیت دارد و فقط از این رهگذر است که می‌توان شدت توان و قدرت آن را آزمود و تجربه کرد. شاید بتوان گفت براساس آنچه از خوانش آثار نیچه برمی‌آید، مفهوم بازگشت ازلی و حتی فلسفه تاریخ نزد نیچه به معنای متداول و رایج آن نیست، بلکه در نظر نیچه که بشدت تاریخ‌گرایی اندیشمندانی چون هگل و مارکس را نفی می‌کند، بیشتر تداعی‌کننده قدرت زندگی و نحوه برداشت ارادی از واقعیت بالفعل و اثبات برتری انسانی است که بر تقدیر پیروز می‌شود، حتی اگر این برتری به بهای از دست دادن جان فراهم آید.

به عقیده نیچه ـ که فلسفه تبلیغی تاریخ‌گرایان را موجب کرنش آدمی ‌در برابر نیروها و مولفه‌های تاریخ می‌دانست ـ جهت تاریخ همواره به سوی پیشرفت، ترقی و تکامل نبوده، بلکه بعکس در عرصه عمل دوره‌های انحطاطی آن، بیشتر و حتی کارسازتر بوده است. از منظر وی، تمامی تصورها و مفاهیمی ‌که در تاریخ بشر کاربرد افزون داشته‌اند چون نفس، روح، اراده مختار و... همه جنبه تصنعی دارند.

خلاصه کلام آن که نیچه را می‌توان به گونه‌ای پیرو مکتب اصالت اراده قرار داد و این از آرای او که رویارو ساختن اراده انسانی با تاریخ را فریاد می‌زنند، به آسانی برمی‌آید.

نیچه همچنین تاریخ را سودمند می‌پنداشت، اما به شرط آن که برای کمک به زندگی و عمل باشد، نه برای آن که انسان را از زندگی و عمل بازدارد.

او تصدیق می‌کرد که تاریخ، انسان را با کارهای بزرگ روزگاران گذشته آشنا می‌سازد، ذوق آفرینندگی را در انسان برمی‌ا نگیزاند، آدمی‌ را به ادامه سنت‌‌های افتخارآمیز گذشته تشویق می‌کند، زمان حال را زیبایی می‌بخشد و به انسان یاد می‌دهد که گذشته، محکوم به زوال است و هر چه هم به وجود آید، ناگزیر روزی ناپدید و نیست خواهد شد. با القای این تصور، تاریخ در واقع به زندگی کمک می‌کند و به زمان حال. به این گونه، فواید تاریخ را تا آنجا که به انسان و زندگی او خدمت می‌کند نمی‌توان انکار کرد. زیان و گزند دهشتناک تاریخ در آن هنگام هویدا می‌شود که آن را به علمی‌ مبدل سازند که هیچ‌گونه پیوستگی با زمان حال نداشته باشد. در آن صورت، تاریخ از انسان موجودی بی‌طرف، بی‌خاصیت و بی‌اثر خواهد ساخت که جز مجموعه‌ای اطلاعات آن هم اطلاعات بی‌حاصل نیست. غرقه گشتن در تاریخی چنین ممکن است کار انسان را به آنجا رساند که خود را تنها به آموختن تاریخ مشغول دارد و از ساختن تاریخ عاجز بماند. انسانی با این ویژگی نه تنها احساس ثبات و دوام نخواهد داشت، بلکه به خودش نیز باورمند نخواهد بود و تمام جهان را همچون یک سلسله نقطه‌های متحرک خواهد دید که وجودش در آن میان نامحسوس و نابودشده است.

امیر نعمتی‌لیمائی