نمای آبی آسمان

شاید ابتدا که اولین مجموعه های مناسبتی در ماه رمضان به نمایش درآمد, تصور نمی شد این رویکرد جدید رسانه ملی بتواند به یکی از پرطرفدارترین مجموعه های تلویزیونی بدل شود, به طوری که ساخت آن به مناسبت های مذهبی دیگری غیر از ماه رمضان نیز تعمیم یافت و شبکه های مختلف تلویزیونی در ساخت و تولید این مجموعه ها به رقابت سخت با هم پرداختند

شاید ابتدا که اولین مجموعه‌های مناسبتی در ماه رمضان به نمایش درآمد، تصور نمی‌شد این رویکرد جدید رسانه ملی بتواند به یکی از پرطرفدارترین مجموعه‌های تلویزیونی بدل شود، به طوری که ساخت آن به مناسبت‌های مذهبی دیگری غیر از ماه رمضان نیز تعمیم یافت و شبکه‌های مختلف تلویزیونی در ساخت و تولید این مجموعه‌ها به رقابت سخت با هم پرداختند.

بر اساس نتایج پژوهش‌های مرکز تحقیقات صدا و سیما در خصوص سریال‌های ماه مبارک رمضان مشخص شده است هرسال بر تعداد بینندگان این گونه سریال‌ها افزوده می‌شود، به طوری که میزان بینندگان پنج سریال ماه رمضان ۸۱، حداقل ۴۰درصد (سریال عروج) و حداکثر ۷۳درصد (پشت کنکوری‌ها)، چهار سریال ماه مبارک رمضان سال ۸۲ حداقل ۶۳ درصد (رویای ناتمام) و حداکثر ۷۹ درصد (فقط به خاطر تو)، میزان بینندگان چهار سریال ماه مبارک رمضان سال ۸۳ حداقل ۳۹ درصد (اگه بابام زنده بود)و حداکثر ۸۹ درصد (خانه به دوش) و میزان بینندگان چهار سریال ماه مبارک رمضان سال ۸۴ حداقل ۴۷ درصد (مرده متحرک) و حداکثر ۸۵ درصد (متهم گریخت) بوده است.

مقایسه این آمار نشان می‌دهد سریال‌هایی با مضمون طنز، بیشتر مورد پسند بینندگان است.

در ماه مبارک رمضان سال ۸۳، چهار سریال از شبکه‌های یک (اگه بابام زنده بود)، دو (کمکم کن)، سه (خانه به دوش) و پنج (رسم عاشقی) پخش شد و در ماه مبارک رمضان سال ۸۴ نیز چهار سریال از شبکه‌های یک (مرده متحرک)، شبکه دو (او یک فرشته بود)، شبکه سه (متهم گریخت) و شبکه پنج (برای آخرین بار) تولید و پخش شد که از نکات برجسته در تحلیل این سریال‌ها، نحوه تماشای آنهاست.

همچنین سریال‌‌های رمضان غالبا جزو برنامه‌هایی هستند که بینندگان آنها را پیگیری می‌کنند. مجموعه‌ های رمضان درسال ۸۳، توسط ۵۲ درصد و سریال‌های رمضان۸۴ به صورت میانگین توسط ۷۲‌درصد بینندگان پیگیری شده‌اند.

مجموعه‌های مناسبتی گرچه خود یک گونه جدید سریال سازی به حساب می‌آید که پیش از آن سابقه نداشته است، اما بتدریج به ژانرهای مختلفی تقسیم شد و معمولا هر شبکه‌ای به یکی از این ژانرها اختصاص یافت.

بر اساس این تقسیم‌بندی سه گونه طنز، اجتماعی و ماورائی، به عنوان ژانرهای متفاوت سریال‌های مناسبتی صورت‌بندی شد که شبکه سه به ژانر طنز، شبکه دو و یک متناوبا به ژانر ماورائی و اجتماعی و شبکه پنج نیز توامان به ژانر طنز و اجتماعی تمایل بیشتری نشان داده و نسبت معناداری با گونه‌های مختلف سینمایی پیدا کرده‌اند.

یکی از دستاوردهای سریال‌های مناسبتی، شکل‌گیری ژانر جدیدی به نام ماورائی و از منظری دیگر معناگرا بود که تناسب ایدئولوژیکی با حال و هوای ماه رمضان داشت و اتفاقا ابتدا توانست نظر مردم و مدیران صدا و سیما را نیز به خود جلب کند، هرچند در سال جاری سیاست‌های سازمان در قبال ژانر ماورائی تغییر کرده، به طوری که میان مجموعه‌های امسال، ژانر ماورائی به چشم نمی‌خورد.

از نتایج دیگر سریال‌های مناسبتی، ظهور و برجسته شدن فردی به عنوان مشاور مذهبی بود که در به تصویر کشیدن مفاهیم دینی به کارگردان مشاوره می‌داد. علیرضا برازش و حجت‌الاسلام گلی از مشهورترین مشاوران مذهبی هستند که با این سریال‌ها همکاری داشته‌اند.

اگر بخواهیم این ژانرها را از منظر مخاطبان و میزان طرفداران آنها رتبه‌بندی کنیم، به ترتیب طنز، ماورائی و اجتماعی را خواهیم داشت.

در واقع طنز در انواع مدیوم‌ها و اشکال رسانه‌ای، بیشترین طرفدار را دارد. همان طوری که در آمار مرکز تحقیقات صدا و سیما هم آمده، مجموعه‌های طنز ماه رمضان بیشترین مخاطب را به خود اختصاص داده است البته سریال‌های طنز مناسبتی به دلیل این‌که در ماه رمضان پخش می‌شدند، سعی داشتند طی روایتی کمیک از داستان خود برخی مفاهیم اخلاقی را نیز به طور تلویحی در بستر قصه جای دهند، اما بیش از آن سریال‌‌های ماورائی بودند که بیشترین حجم پیام‌های اخلاقی را به خود اختصاص می‌دانند که ظاهرا به دلیل فرم جدید و تجربه نشده‌ای که برگزیده بودند تا حد زیادی در ابلاغ مفاهیم و انگاره‌های اخلاقی و دینی موفق بودند.

در میان سریال‌های ماورائی که از این منظر تاثیرات بسیاری روی مردم گذاشته‌اند، می‌توان به مجموعه‌های کمکم کن و او یک فرشته بود اشاره کرد که بویژه دومی به دلیل جایگاهی که در میان مخاطبان پیدا کرد و تاثیرات اخلاقی‌ای که بر جا گذاشت، در سال‌های بعد نیز در ساعاتی غیر از ساعات پخش سریال‌‌های آن سال، بار دیگر پخش شد. البته طرح مفاهیم اخلاقی در گونه اجتماعی نیز پیگیری می‌شد، اما دامنه و عمق کمتری داشت.

موفقیت طنز در سریال‌های مناسبتی موجب شد شکل‌های تاز‌ه‌تری از مجموعه‌های نود شبی طنز که بیشتر مبتنی بر طنز کلامی و فانتزی بود، شکل بگیرد و طنز موقعیت و داستانی رشد بیشتری کند. موفق‌ترین سریال‌‌های طنز مناسبتی نیز به رضا عطاران تعلق داشت و مجموعه‌هایی که او ساخت جزو پرطرفداران‌ترین سریال‌های ماه رمضان قرار گرفت به طوری که خانه به دوش، متهم گریخت و بزنگاه در حافظه تاریخی مخاطبان با نام رضا عطاران گره خورد و تثبیت شد.

البته اولین سریال طنز مناسبتی که از قضا جزو اولین مجموعه‌های مناسبتی ماه رمضان هم است، با کار گمگشته ساخته رامبد جوان شکل گرفت که سلسله جنبان سریال‌های مناسبتی محسوب می‌شود و به نوستالژی سریال‌های ماه رمضان بدل شد.

علاوه بر مخاطبان و بینندگان این سریال‌ها، تهیه‌کنندگان و برنامه‌ریزان سازمان نیز به طور کلی از پخش این مجموعه‌ها رضایت داشتند که دامنه این رضایتمندی تا علمای دینی و مراجع مذهبی نیز گسترش یافت. به اعتقاد آنان صدا و سیما توانست از ظرفیت هنری و رسانه‌ای این مجموعه‌ها در جهت تبیین و تبلیغ مفاهیم و ارزش‌های دینی و اخلاقی بدرستی استفاده کند.

گرچه ابتدا برخی روحانیان و ائمه جماعت نسبت به زمان پخش این سریال‌ها معترض بودند و آن را دلیلی بر کاهش حضور مردم در مساجد و انجام فرایض دینی ماه رمضان می‌دانستند که این انتقاد با تغییر زمان پخش آنها رفع شد. بر اساس نظرسنجی سازمان، نکته مهم در مورد سریال‌های رمضان، همخوانی پیام‌های سریال با انتظارات مردم است.

گرچه بدرستی تجمیع این موارد امکان‌پذیر نیست، اما از مطالعات صورت گرفته چنین منتج می‌شود که پرداختن به مسائل معنوی و رفتارهای مناسب، توجه به موضوعات مذهبی، فطری و آموزش مسائل مورد نیاز، مهم‌ترین پیام‌های این سریال‌ها هستند.

در وجه مقابل نیز طولانی و کشدار بودن موضوع برخی سریال ‌ها، پایان بد و نامناسب، اغراق در مشکلات، بی‌محتوا بودن موضوعات و... از مهم‌ترین انتقادهای مطرح شده از سوی بینندگان سریال‌ها بوده است.

در نظرسنجی‌های مرکز تحقیقات‌، تاثیرگذارترین بخش‌های هر سریال از نظر مخاطبان مورد سوال قرار گرفته است که در جمع‌بندی مواردی همچون تحول روحی پس از تماشای سریال‌ها، جنبه‌های مثبت و مهم چون احترام به والدین، تربیت صحیح فرزندان، مردانگی و غیرت، تفکر در مورد آخرت و بررسی نتیجه اعمال، آگاهی نسبت به موضوع مرگ، ضرورت زندگی سالم، تاثیر مال حرام در زندگی، پرهیز از برخی معایب اخلاقی همچون تهمت، غیبت، حسادت و... بیشترین تاثیرات این سریال‌‌ها بوده‌اند.

اگر بخواهیم به تاریخچه سریال‌های مناسبتی نگاهی بیندازیم باید نقطه عطف و عزیمت این مجموعه‌ها را گمگشته به کارگردانی رامبد جوان بدانیم که با ترکیب طنز و مفاهیم اخلاقی، تصویری دلنشین از یک سریال تلویزیونی به نمایش گذاشت که طبق نظرسنجی مرکز تحقیقات صدا و سیما هنوز هم به عنوان محبوب‌ترین سریال مناسبتی میان مردم جا دارد. گمگشته در واقع جزو اولین مجموعه‌های تلویزیونی بود که مفاهیم و مسائل تربیتی و اخلاقی را در بستر طنز موقعیت روایت ‌کرد که بعدها به نوعی در آثار رضا عطاران دنبال شد، گرچه سویه کمیک آثار عطاران بیش از تبیین دینی داستان و مضمون آن بود.

در ضمن داستان گمگشته به لحاظ مضمونی به آثار کمدی‌ای شباهت داشت که با جابه‌جایی نقش و موقعیت دو انسان به جای هم، ضمن خلق موقعیت طنز از این وضع، به بازنمایی تاثیر این جابه‌جایی در رفتار و منش فرد می‌پرداخت. در این ساختار روایی معمولا از دو نیروی خیر و شر و قهرمان و ضدقهرمان استفاده می‌شود که به‌واسطه این جابه‌جایی، دچار تحول می‌شوند.

اگر بخواهیم بر اساس تقسیم‌بندی سه‌گانه‌ای که درباره سریال‌های ماه رمضان ارائه کردیم، به مجموعه آنها در دهه اخیر نگاهی بیندازیم باید به گمگشته، خانه به دوش، متهم گریخت، زیرزمین، بزنگاه، پشت کنکوری‌ها، بوی خوش زندگی و مامور بدرقه اشاره کرد که البته برخی از آنها در قالب ژانر اجتماعی نیز می‌گنجد.

سریالی‌هایی مثل کمکم کن، او یک فرشته بود، اغما و روزحسرت نیز در قالب ژانر ماورائی می‌گنجد و آثاری چون رویایی ناتمام، فقط به خاطر تو، رسم عاشقی، برای آخرین بار، یک وجب خاک و مثل هیچکس را می‌توان در ذیل آثار اجتماعی قرار داد.

اگر نام رضا عطاران با گونه طنز سریال‌های مناسبتی گره‌خورده است، در مجموعه‌های ماورائی نیز نام سیروس مقدم بیش از دیگران به چشم می‌خورد که به این نام‌ها می‌توان علیرضا افخمی را هم به عنوان ناظر کیفی افزود که حضور گسترد‌ه‌ای در ساخت سریال‌های مناسبتی داشته‌اند.

گرچه دو گونه طنز و ماورائی بیشترین مخاطبان سریال‌های مناسبتی را به خود اختصاص داده بودند، اما در رمضان سال گذشته هر دوی آنها با انتقادات جدی مواجه شدند که مهم‌ترین آنها بزنگاه رضا عطاران بود. از سوی دیگر، سریال‌های ماورائی بویژه روز حسرت که به نام الیاس، شخصیت متافیزیکی داستان معروف شد، انتقاداتی را برانگیخت و نشان داد ساخت چنین آثاری حرکت کردن بر لبه تیغ است، اگرچه این آثار به دلیل جذابیت‌های بصری و معنایی، تاثیر بسیاری در جذب مخاطبان داشت، اما این خطر را هم به همراه داشت که بر اثر بی‌دقتی در روایت مسائل متافیزیکی به نوعی خرافه‌پرستی و تاویل غیرعقلانی از دین و تفکر مذهبی منجر شود.

اگر بخواهیم به لحاظ مضمونی به مجموعه سریال‌های مناسبتی نگاه کنیم، در گونه طنز این آثار با یک شخصیت منفی مواجه هستیم که بتدریج و بر اثر اتفاقاتی که برایش می‌افتد، دچار تحول اخلاقی شده و به راه راست هدایت می‌شود.

پایان‌بندی بیشتر این آثار با تصویری اخلاقی به پایان می‌رسد و ضدقهرمان به قهرمان تبدیل می‌شود. اما در آثار ماورائی عکس این داستان اتفاق می‌افتد، به این معنی که قهرمان داستان ـ‌که شخصی باایمان و مثبت است ـ تحت تاثیر وسوسه‌های شیطانی و نفسانی قرار می‌گیرد و به امتحانی سخت دچار می‌شود و در پایان با بیداری مجدد موفق می‌شود بر این وسوسه‌ها غلبه کند.

در واقع اگر بخواهیم به لحاظ طرح مفاهیم اخلاقی، این سریال‌ها را مورد بازشناسی قرار دهیم باید بگوییم مفاهیم و ارزش‌های اخلاقی مانند توبه، آزمایش الهی، وسوسه‌های شیطانی، نفی دنیاطلبی و نهی جاه‌طلبی، نوعدوستی، رحمت و مفاهیمی از این دست که ارتباطی عمیق با فلسفه این ماه دارد، مطرح می‌شود.

سید رضا صائمی