نسلی که «کارلوس فوئنتس» از میان آنها برخاست

نگاهی «دیگر» به ادبیات آمریکای لاتین

مفهوم «دیگران»، مفهومی است که مولد جریانات فکری و به تبع آن جریانات سیاسی فراوانی بوده است. مقصود از «دیگران»، «بیگانگان»، «غریبه‌ها» یا...، گروهی هستند که با آنچه به نام «ما» می‌شناسیم، تمایز دارند و این مفاهیم در دو معنا قابل بررسی هستند. نخستین وجه تمایز، تفاوت‌های زیست‌-محیطی، ژنتیکی، فکری و غیره هستند و دومین وجه تمایز، تفاوت‌های بنیادی‌تر. و جالب اینجاست که «دیگران» در فرهنگ کشورهای مختلف غالبا به معنای منفی کاربرد دارد. یعنی «دیگران» کمتر می‌دانند و «ما» بیشتر. «دیگران» خارج از حوزه فرهنگ و تمدن هستند و «ما» هستیم. «دیگران» به «ما» حسادت می‌ورزند و در پی غارت دستاوردهای «ما» هستند و «ما» باید از آن‌ها مراقبت کنیم. به این ترتیب، «دیگران» در طول تاریخ بشر گاه در هیات بربرهایی ظاهر می‌شوند که نیتی جز ویرانگری و چپاول «ما» ندارند و گاه در هیبت افکار نژادپرستانه‌ای مثل تقابل‌های عجم/عرب و غیره. هر چقدر «ما» جلوتر می‌رویم و پیشرفت می‌کنیم، «دیگران» هم به پیشرفت‌های غریب‌تری دست پیدا می‌کنند. نگاه کنید به ظهور «دیگران» در قالب موجوداتی فرازمینی که از سیارات دیگر آمده‌اند و اهدافی شوم دارند؛ اهدافی مثل ویران کردن زمین و قتل عام نسل بشر و همچنین دقت کنید به ظهور چنین موجوداتی در سینما و ادبیات، به‌ویژه در ابتدای قرن بیستم تا اواسط آن. با این تفاسیر، «ما» در طول تاریخ بشر، خود را با «دیگران» تبیین کرده‌ایم و همواره در تلاش بوده‌ایم با تعریف یا نفی «دیگران»، «ما» (یا بهتر است بگوییم خود) را بسازیم. این گزاره، در تاریخ ادبیات ایران نیز قابل بررسی است؛ تقابل‌های عرب/عجمی و ظهور گنجینه‌ای به نام «شاهنامه» از میان این تقابل‌ها. دقت کنید که ماجرا،‌ صرفا یک ماجرای نژادپرستانه نیست، بلکه لایه‌های روان‌شناختی دارد. گاهی نیز چنان در نفی «دیگران» اغراق می‌کنیم که به نظر می‌رسد اگر «آن‌ها» نباشند، «ما» نیز هویت خود را از دست می‌دهیم.

اگر «دیگران» نباشند، «ما» نمی‌توانیم خود را ثابت کنیم و به اهداف خود (هر چه هست)‌ برسیم. فارغ از اینکه این مسئله به کجاها انجامیده و چه در پی داشته، به دنبال ردپای آن در ادبیات آمریکای لاتین هستم. یعنی زمانی‌ که یک جریان فکری/ادبی آغاز می‌شود و اتفاقا آغاز آن هم ریشه در همین تقابل ما/دیگران دارد؛ یعنی آنچه به عنوان «آمریکا» می‌شناسیم و آنچه به عنوان «آمریکای لاتین». بهتر است بگوییم ادبیات آمریکا و ادبیات آمریکای لاتین. نتیجه اینکه در ادبیات آمریکای لاتین، نقش «دیگران» فوق‌العاده برجسته است؛ چه در معنای تقابل آمریکا و آمریکای لاتین و چه در لایه‌های پایین‌تر؛ یعنی تقابل موجودات زمینی و فرازمینی؛ تقابل موجودات مرئی و نامرئی؛ موجودات واقعی و فراواقعی؛ فیزیک و متافیزیک.... پس تا اینجای کار، از رویارویی ما/دیگران در ادبیات آمریکای لاتین، دو محصول داشتیم؛ اول ظهور اندیشه‌های سیاسی و بعد فوران‌های اساطیری. و چنانچه بخواهیم نمونه‌های ادبیاتی برای این پیامدها بیاوریم، می‌توانیم بگوییم محصول اول، از نوع تولیداتی مثل «گرینگوی پیر» (نوشته کارلوس فوئنتس) هستند و محصول دوم، از نوع تولیداتی شبیه «صد سال تنهایی» (نوشته مارکز). با این نگاه، به نوعی طبقه‌‌بندی خواهیم رسید و می‌توانیم نویسندگان بزرگ ادبیات آمریکای لاتین را ذیل هر یک از این دو طبقه بنشانیم.

● آلخو کارپانتیه

«کارپانتیه» در ادبیات آمریکای لاتین یک آغاز است. آغاز جریانی که بعدها موسوم شد به «رئالیسم جادو». همان چیزی که ادبیات آمریکای‌لاتین را غالبا به آن می‌شناسند. هر چند نویسندگان آمریکای‌لاتین، گاهی فارغ از این جریان نوشته‌اند اما ظهور کسانی مثل «مارکز» این جریان را پررنگ‌تر کرد و آن را به سراسر ادبیات این مرز و بوم تعمیم داد. «کارپانتیه»کوبایی آثار فراوانی نوشته است که جز معدودی در ایران ترجمه و منتشر نشده است که از جمله آن‌ها می‌توان به «انفجار در کلیسای جامع» اشاره کرد. او یکی از آغازگران است؛ یکی از آغازگران ماجرای ما/دیگران.

● خوان رولفو

در وجه پیامد اساطیری ماجرایی که شرح دادیم، «رولفو» نقش برجسته‌ای دارد؛ با آثاری مثل «دشت سوزان» و از آن مهم‌تر «پدرو پارامو». «رولفو» گرچه آثار چندانی خلق نکرد اما تأثیر فوق‌العاده‌ای بر جریان رئالیسم جادو داشت. او بعد از انتشار دو اثر نامبرده، عملا داستان‌نویسی را کنار گذاشت اما همچنان یکی از چهره‌های مطرح مکزیک باقی ماند. «رولفو» در سال ۱۹۴۴ مجله ادبی «پان»را پایه‌گذاری کرد و بعدها با همکاری «کارلوس فوئنتس» و «گابریل گارسیامارکز» یکی از بهترین فیلم‌نامه‌هایش به نام «ال گالدورو» را نوشت که فیلمی از آن در سال ۱۹۶۴ ساخته شد.

● خورخه لوئیس بورخس

«بورخس» از جمله چهره‌های شاخص در ادبیات آمریکای لاتین است. کسی که تمامی نویسندگان آمریکای لاتین و نویسندگان جهان از او به بزرگی یاد می‌کنند و عظمت دستاوردهای داستانی او را می‌ستایند. «بورخس» اندک‌نویس بود اما این اندک، چندان بزرگ بود که نام او را در فهرست نویسندگان بزرگ جهان ثبت کرده است. «کتابخانه بابل»، «هزارتوها» و... از جمله آثاری هستند که از این نویسنده در ایران ترجمه و منتشر شده‌اند. او را می‌توان در طبقه‌بندی شماره دوم قرار داد.

● گابریل گارسیا مارکز

ثبات و تعمیق جریان رئالیسم جادو به «مارکز» بازمی‌گردد. او در خاطراتش زمانی از تقلید از «کافکا» می‌نویسد؛ زمانی که «مسخ» را خوانده بود و به‌شدت تحت تاثیر قرار گرفته بود. در خلوت داستانی نوشته بود درباره موجودی شبیه هزارپا که در مترو کلمبیا ظاهر می‌شود و مثل باقی مردم سوار می‌شود و قصد رسیدن به مقصد دارد.... این داستان به‌قول خود نویسنده، یکی از مضحک‌ترین داستان‌هایی بود که نوشت اما بنیان «صد سال تنهایی» بود و همچنین بنیان آنچه به نام فوران‌های اساطیری از آن نام بردیم.

● ماریو بارگاس یوسا

اگر بخواهیم آثار «یوسا» را از دریچه ما/دیگران بررسی کنیم، بهترین مثال رمان «جنگ‌آخرالزمان» است. ماجرا از این قرار است که گروهی از تمدن کناره گرفته‌اند و در صدد ایجاد شرایطی هستند که خارج از زندگی عرف است. دولت نیز این زندگی نوین (یا بهتر است بگوییم به زعم خودش بربرگونه) را تاب نمی‌آورد و این گروه را نابود می‌کند. در رمان «مرگ در آند» نیز ماجرا به همین شکل پیش می‌رود. هرچند ارجاعات سیاسی در آثار «یوسا» فراوان است اما به یاد داشته باشید این ارجاعات نیز (از یک منظر) محصول تقابلی است که شرح دادیم. همچنین نگاه کنید به آثاری چون «سور بز»، «زندگی واقعی آلخاندرو مایتا» و «گفت‌وگو در کاتادرال» از همین منظر.

● کارلوس فوئنتس

و اما «فوئنتس»... او محصول تقابل‌های ما/دیگران در تمام وجوه است و در اکثر آثارش هم به لایه‌های روان‌شناختی/اساطیری نظر دارد و هم به پیامدهای سیاسی. درست است که داستان بلند «آئورا» بیشتر به جریان رئالیسم جادو نزدیک می‌شود و رمان «لائورادیاس» بیشتر رمانی تاریخچه‌مانند به نظر می‌آید، اما رمان‌های «پوست‌انداختن»، «سَرِ هیدرا» و «خویشاوندان دور»، آثاری بینابین هستند. درباره رمان «گرینگوی پیر» نیز ماجرا به همین شکل است. «گرینگو» به کسی گفته می‌شود که اهل مکزیک و به‌تبع آن آمریکای لاتین نیست و در معنای لغوی به معنی «غریبه» است. به همین جهت می‌توان آن را نمادی دانست از تقابل‌هایی که ذکرش رفت.

سیاوش کازرونی