خیریه در شیعه

در قرآن كریم در آیات فراوانی به موضوع خیریه پرداخته شده است و اهمیت موضوع خیرخواهی و احسان به دیگران كاملاً در آیات قرآنی مشاهده می شود

شیعه فرقه‌ای اسلامی است كه بی‌گمان از مهمترین مذاهب اسلامی موجود به شمار می‌آید.

شیعه كه در لغت به معنای گروه پیروان است، به مسلمانانی گفته می‌شود كه اعتقاد دارند پس از پیامبر مقام ولایت و سرپرستی پیامبر بر مسلمانان بنابر دستور خود او به پسر عمو و داماد او علی‌بن ابی‌طالب و پس از او به یازده نفر از فرزندان او رسیده است و تنها این دوازده نفر هستند كه شایستگی رهبری مردم در امور دینی و تفسیر صحیح از قرآن و دستورات پیامبر را دارند.

در این مقالهٔ كوتاه قصد آن را نداریم تا تاریخ سیاسی و اجتماعی شیعه را بررسی كنیم و صرفاً می‌خواهیم به مقولهٔ خیریه در اسلام و مذهب شیعه بپردازیم.

● خیریه در قرآن و سنت پیامبر

برای مطالعهٔ موضوع خیریه در شیعه و یا هر مذهب اسلامی ابتدا باید قرآن را به عنوان محور دین آسمانی اسلام بررسی ‌كنیم.

در قرآن كریم در آیات فراوانی به موضوع خیریه پرداخته شده است و اهمیت موضوع خیرخواهی و احسان به دیگران كاملاً در آیات قرآنی مشاهده می‌شود.

قرآن از امور خیریه با الفاظ مختلفی همچون، انفاق، احسان، خیر، و صدقه یاد می‌كند و همواره بر اهیمت این موضوع تأكید می‌كند.

«والباقیات الصالحات خیر عند ربك ثوابا و خیرها املاً» كهف: ۴۴

كارهای نیكوكارانه نزد خدا اجر بیشتری دارد و نتیجهٔ نیكوتری خواهد داشت.

«فاستبقوالخیرات» بقره: ۱۴۸

ای مسلمانان در كارهای خیر از یكدیگر پیشی گیرید.

در برخی آیات قرآن خداوند متعال با بیان مقدار پاداشی كه به كارهای خیرخواهانه تعلق می‌گیرد مسلمانان را به انجام این گونه كارها تشویق می‌كند.

«مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل‌ا... كمثل جه ابثت سبع سنابل»

در پاره‌ای از آیات قرآنی خداوند پیامبران خود را انسان‌هایی خیر معرفی می‌كند و تصویری خیرخواه از آنها ارائه می‌دهد.

و جعلناهم ائمه یهدون بامرنا و اوحینا الیهم فعل الخیرات انبیاءانهم كانوا یسارعون فی‌الخیرات

این گونه آیات در قرآن كریم بسیار آمده است و از مجموع این آیات تأكید قرآن به عنوان اولین مرجع دینی اسلام بر این مسئله بوضوح دیده می‌شود.

سیره و روش پیامبر اسلام نیز با تأكید بر امور خیریه به عنوان ضرورت برای جامعهٔ نو پای اسلامی همراه است.

پیامبر اسلام علاوه بر این كه در زندگی شخصی خود همواره خیررسانی به محرومان را در ادامهٔ رفتار خود قرار داده بود و از این جهت عملاً این رفتار را به پیروان خود آموزش می‌داد، همچنین با اقدامات و وضع قوانینی كه در جامعهٔ اسلامی انجام داد، این مسئله را نهادینه كرد.

به عنوان مثال یكی از اقدامات پیامبر به هنگام ورود به مدینه و تشكیل حكومت اسلامی در شهر یثرب برقرار ساختن پیمان برادری میان مسلمانان بود.

در این اقدام پیامبر مسلمانان را دو به دو با هم برادر اعلام كرد و برای آنها حق برادری قرار داد. مهاجرین در یثرب بدون سرپناه بودند و در فقر و غربت به سر می‌بردند و پیامبر با برادر اعلام كردن مسلمانان مهاجر با انصار عملاً دستور انفاق و خیررسانی به فقرا را برای آنان كه در رفاه بودند، صادر كرد.

● خیریه در شیعه

امامان شیعه نیز با اقتدا به پیامبر همواره در صدر كسانی بوده‌اند كه خیرخواهی و كمك به محرومان را در میان پیروان خود ترویج می‌كرده‌اند. در تاریخ حكومت كوتاه امام علی (ع) در كوفه این مسئله مكرر آمده است كه علی در نیمه‌های شب تنها و یا به كمك برخی اطرافیانش درب‌ خانه‌های محرومان را می‌كوفت و به طور ناشناس به آنها كمك می‌كرد. و همین روش در زندگی تك تك امامان شیعه وجود داشته است و تاریخ زندگی آنها مملو از حكایاتی است كه بر خیررسانی و احسان آنها به محرومان و فقرای زمان خود دلالت دارد.

اما شاید بتوان گفت كه این خیررسانی‌ها تا زمان امام ششم شیعیان، امام صادق (ع) دارای سازمان‌دهی خاصی نبوده است، اما از زمان امام صادق (ع) یعنی ابتدای قرن دوم هجری با ایجاد سازمان وكالت از سوی امامان شیعه مسئله خیریه و كمك به محرومان جامعه نیز شكل سازمان‌ یافته و منظمی به خود گرفت. در این قسمت به صورت كوتاه این سازمان وكالت را بررسی می‌كنیم.

● سازمان وكالت

می‌توان گفت سازمان وكالت به صورت نظام یافته‌اش از زمان امام صادق (ع) پی‌ریزی شد و در دوران امامت فرزندش، امام موسی كاظم (ع)، امام هفتم شیعیان وارد مرحلهٔ فعالیت گسترده شد.

سازمان وكالت همچون مجموعه‌های سازمان‌یافته كه در پی‌ انجام هدف مشتركی هستند، دارای شالوده‌ای منظم و منسجم بود. این ساختار به منزلهٔ هرمی بود كه بالاترین بخش آن را رهبری سازمان، یعنی امامان معصوم تشكیل می‌داد و پس از آن وكیلان ارشد و سپس وكیلان جزء كه در نواحی مختلف مقیم بودند، قرار داشتند. علاوه بر وكلا گاهی نمایندگانی از سوی امامان به صورت سیار بین محل استقرار امام (ع) و محل اقامت وكلای نواحی در رفت و آمد بودند و وظیفهٔ ارتباط بین ائمه و وكلا را ایفا می‌كردند.

وكلای به كار گرفته شده در سازمان وكالت می‌بایستی طبق دستورالعمل‌ مشخصی كه در ابتدای نصبشان به وكالت برای آنها معین می‌شد، وظایفشان را انجام می‌دادند و در صورت تخلف مؤاخذه می‌شوند. و البته همهٔ این فعالیت‌ها باید در خفا و دور از چشم خلفای عباسی انجام می‌گرفت.

این سازمان برای ایجاد شبكه ارتباطی مطمئن نیازمند راه‌های قابل اعتماد بود و همواره پیك‌ها و فرستاده‌هایی بین وكلا و امامان در رفت و آمد بودند و گاه خود وكیلان با سفر به محل استقرار امام ضمن دیدار امام (ع) وجوه و اموال و نامه‌ها را تحویل می‌دادند و مشكلات را در میان می‌گذاشتند.

مراسم حج ابزاری مطمئن برای ملاقات وكلا با ائمه و سایر وكیلان به شمار می‌رفت. سازمان وكالت اگر چه فعالیت‌های مختلفی از جمله فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی انجام می‌داد، ولی مهمترین وظیفه این سازمان جمع‌آوری و مدیریت وجوه شرعی و هدایات و نذورات بود و همین مسئله باعث شده بود كه این سازمان بیشتر جنبهٔ اقتصادی داشته باشد.

یكی از مهمترین وظایف سازمان وكالت این بود كه وجوه شرعی مسلمانان كه شامل زكات (یك دهم مال مسلمانان از زراعت‌ها و دام‌ها و طلا و نقره كه در اسلام واجب است به عنوان صدقه پرداخت كنند) و همچنین خمس (مالیاتی مخصوص كه با صلاحدید امام مصرف می‌شود) و صدقات دیگری كه پرداخت آن برای مسلمانان گاه واجب و گاه نیكو به شمار می‌آید و همچنین هدایای مردم را جمع‌آوری كند و آنها را در راه درست، توزیع و مصرف كند.

یكی از راه‌های مصرف این وجوهات كمك به محرومان بوده است. وكلای امامان محرومان محل سكونت خود را شناسایی می‌كردند و به طور منظم اساسی‌ترین نیازهای آنان را از محل وجوه شرعی مسلمانان تأمین می‌كردند. و می‌توان گفت این نهاد خیریه به این صورت منظم و سازمان‌یافته اولین الگوی مؤسسه خیریه در تاریخ شیعه بوده است.

در تاریخ شیعه داستان‌ها و حكایت‌های تاریخی فراوانی در مورد نحوهٔ برخورد سازمان وكالت با محرومان و چگونگی سازماندهی آنها وجود دارد كه در این مقاله فرصت پرداختن به آنها نیست.

سازمان وكالت به عنوان نخستین سازمان گسترده شیعه كه یكی از اقدامات آن به طور مشخص امور خیریه بود، در نواحی مختلف دنیای اسلام در آن زمان به طور فعال وجود داشته است. این سازمان در ناحیهٔ جزیره‌العرب شامل مكه، مدینه، یمن، بحرین و ناحیهٔ عراق شامل كوفه، بغداد، سامرا، بصره، موصل و ناحیهٔ شمال افریقا شامل مصر و مغرب و ناحیهٔ ایران شامل قم، ری، قزوین، همدان، آذربایجان، اهواز و همچنین ناحیه خراسان و ماوراءالنهر شامل بیهق نیشابور، مرو، بلخ، كابل، سمرقند و بخارا فعالیت می‌كرده است.

امام هفتم (ع) ۱۳ وكیل، امام رضا (ع) ۱۰ وكیل، امام جواد (ع) ۱۳ وكیل، امام هادی (ع) ۱۴ وكیل، امام حسن عسگری (ع) و امام مهدی (ع) ۴۵ وكیل در نواحی مختلف داشته‌اند كه نام‌ها و تاریخ آنها در كتاب‌های معتیر تاریخی آمده است.

پس از دوران غیبت امامان شیعه نهادهای خیریه شیعه غالباً توسط و زیرنظر مراجع تقلید شیعه كه وجوهات شرعی مردم به آنها سپرده می‌شد، به كارهای خود ادامه داده‌اند.

سید رضا موسوی‌نژاد