پادشاهی با درس هایی که باید فراگرفت

شاه عباس اول; پادشاهی با درس هایی که باید فراگرفت نوشته دکتر منوچهر پارسادوست را باید از شمار تحقیقات باارزشی دانست که از این پس راهنمای کسانی خواهد بود که بخواهند آگاهی هایی مطمئن و متکی به اسناد و مدارک تاریخی درباره روزگار شاه عباس صفوی به دست آورند

"شاه عباس اول; پادشاهی با درس هایی که باید فراگرفت" نوشته دکتر منوچهر پارسادوست را باید از شمار تحقیقات باارزشی دانست که از این پس راهنمای کسانی خواهد بود که بخواهند آگاهی هایی مطمئن و متکی به اسناد و مدارک تاریخی درباره روزگار شاه عباس صفوی به دست آورند. این کتاب که با استناد به متن های تاریخی و مهم ترین پژوهش های صفویه شناسان پدید آمده است، بررسی تاریخ سیاسی ایران از روزگار سربرآوردن شاه عباس و تاجگذاری اوست تا زمانی که این شاه پیروزمند صفوی خود را آماده نبردهای سهمگین نظامی با دولت عثمانی می کرد.

پارسادوست با حوصله و بردباری بسیار، پابه پای وقایع متعدد و ریز و درشت پادشاهی شاه عباس پیش می آید و در چهار بخش که هر یک چندین فصل جداگانه دارند، به تشریح و بازکاوی رویدادها و بررسی متن های تاریخی می پردازد. بخش اول "از کودکی تا تثبیت قدرت" نام دارد و شامل هفت فصل است. این فصل ها عبارتند از "سرگشته ای در موج حادثه ها" که رویدادنگاری زندگی شاه عباس از تولد تا گماردن او به پادشاهی است.

فصل دوم، "عباس میرزا در آستانه قدرت"، به ماجرای برکناری شاه محمد خدابنده، اوضاع آشفته ایران در واپسین سال های پادشاهی او و تسلط شاه عباس بر دربار اختصاص دارد. در فصل سوم و چهارم "شاه عباس در راه تثبیت قدرت" و "شاه عباس و گیلان"، به سفرهای جنگی او به شمال و شرق کشور توجه شده است. سه فصل پایانی این بخش نیز رویارویی نهایی شاه با خان احمد گیلانی، مکاتبات با دربار عثمانی و دیگر کارهای او برای تسلط بر اوضاع داخلی کشور را دربر می گیرد.

بخش دوم "شاه عباس و ازبکان"، درباره طلیعه جنگ های شاه صفوی با دشمنان ایران و چگونگی رویارویی با آنان است. در فصل اول این بخش "ازبکان و تسخیر هرات"، به ویژه به جنبه های مذهبی یورش ازبکان ماورا» النهر به قلمرو ایران نگریسته شده است. در فصل دوم "شاه عباس و فتح هرات"، نبردهای شاه صفوی با عبدالمومن خان، امیر ازبک و پیروزی بر او، اساس جست وجوی تاریخی مولف کتاب بوده است. ادامه آن نبردهای دامنه دار را نیز در فصل سوم و با نام "شاه عباس، خواهان صلح با ازبکان" می خوانیم.

بخش سوم شامل پنج فصل است و "شاه عباس و اندیشیدن به عثمانی" نام دارد. در فصل های پنج گانه بخش سوم از چگونگی فراهم آوردن ارتشی مجهز و قدرتمند توسط شاه عباس و رنگ مذهبی حکومت و پای بندی دینی شاه و ارتباط با مسیحیان ایران، سخن به میان می آید. به ویژه کوچ اجباری ارمنییان به شمال کشور، خواننده را با جنبه های دیگری از شخصیت شاه عباس، که چندان خوشآیند نیست، رودررو می کند. عنوان فصل های این بخش که گویای محتوای آن هاست، عبارتند از: "حمله های پیشین عثمانی به ایران"، "ایجاد ارتش مستقل و مجهز به توپ و تفنگ"، "دشمنی مذهبی"، "حمایت از مسیحیان ساکن ایران" و "شاه عباس و ارمنییان."

"تلاش برای تغییر سیمای رنجور ایران" عنوان بخش چهارم کتاب پارسادوست است. در فصل اول "بنای زیر ساخت ها"، به مسایلی از قبیل برقراری امنیت، جاده های مواصلاتی، تسهیلات گمرگی بر می خوریم. "تشویق بازرگانی و رونق آن" عنوان فصل دوم است و همان گونه که از نام آن پیداست درباره موقعیت بازرگانی ایران و تجارت کالای مهم ابریشم و توجه شاه عباس به اهمیت اقتصاد کشور است. "شناساندن ایران" فصل پایانی بخش چهارم است. در این فصل به مسائل دربار و آداب شاهی و شیوه های مهمانداری و پذیرایی از سفیران بیگانه نگریسته شده است.

واپسین صفحات کتاب (از صفحه ۸۶۹ تا ۹۴۱) دربردارنده ضمائم است. آن پیوست ها شامل نامه هایی است که میان شاه و قدرت های سیاسی آن روز همانند خان احمد گیلانی، سلطان مراد عثمانی و عبدالمومن خان ازبک رد و بدل شده است. کتاب شناسی (شامل نزدیک به ۳۰۰ ماخذ فارسی، انگلیسی و فرانسوی که مولف با باریک بینی به آنها مراجعه کرده است)، فهرست تصویرها، نقشه ها و اعلام، پایان بخش کتاب دکتر منوچهر پارسادوست است.

هر چند شالوده کتاب یاد شده بر تاریخ سیاسی و پیگیری رویدادهای روزگار پادشاهی شاه عباس گذاشته شده است، اما از لابه لای مطالب گسترده و پژوهش دراز دامن مولف، به زندگی اجتماعی مردم ایران نیز کم و بیش می توان پی برد و شیوه گذران زندگی آنان را در آن تلاطمات سیاسی دنبال کرد.

به ویژه آنجایی که نویسنده از سخت دلی و قساوت قلب تکان دهنده شاه عباس در سرکوب و قتل عام مردم گیلان، هنگام سرکوب شورش خان احمد گیلانی سخن می گوید. (فصل ششم از بخش اول کتاب)، با جنبه هایی از زندگی دشوار مردم بخش هایی از سرزمین ایران آشنا می شویم. از همین نکته هم می توان دریافت که کتاب پارسادوست تنها ستایش نامه یا بازنویسی روایات خشک تاریخی نیست و نویسنده، همان گونه که در مقدمه کتاب وعده داده، کوشیده است که با تحلیل تاریخ، خواننده را در پندگیری از تجربه ها و درس هایی که از آن رویدادها می توان آموخت، یاری کند.

پای بندی مولف به اصالت روایات تاریخی و کوشش او برای سنجش متن های بازمانده از گذشته را نیز نباید فراموش کرد. این مایه از دقت و باریک بینی، به او این مجال را داده است تا در پیچ و خم گذر از راه های تاریخی، مسیر درست را بیابد و خود را از توجه دقیق به داده های تاریخی بی نیاز نبیند.

چاپ نخست کتاب "شاه عباس اول; پادشاهی با درس هایی که باید فرا گرفت" نوشته دکتر منوچهر پارسادوست، از سوی "شرکت سهامی انتشار" با شمارگان ۳۰۰۰ نسخه و بهای ۱۸۵۰۰ تومان منتشر شده است. این کتاب جلد دیگری در پی خواهد داشت که در آن مولف به رویدادهای پایانی روزگار شاه عباس و جنگ های او با عثمانی خواهد پرداخت.