گرمازدگی در کمین تان است

فصل تابستان زمان مناسبی است برای گشت و گذار در طبیعت یا رفتن به مسافرت, چراکه مدارس و دانشگاه ها تعطیل است و زمان خوبی است برای استراحت و تجدید قوای فکری و جسمی بخصوص برای بچه ها

فصل تابستان زمان مناسبی است برای گشت و گذار در طبیعت یا رفتن به مسافرت، چراکه مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل است و زمان خوبی است برای استراحت و تجدید قوای فکری و جسمی بخصوص برای بچه‌ها.

در این میان خیلی‌ها ترجیح می‌دهند از این فرصت خوب استفاده کنند و به ورزش بپردازند، از گل کوچک در زمین‌های خاکی و کوچه پس‌کوچه‌ها که هزینه‌ای ندارد گرفته تا ورزش‌های گرانقیمت‌تر مانند شنا و بدمینتون.

بالاخره هر کسی برای روزهای تابستان ممکن است برنامه‌ریزی داشته باشد تا بیشتر از روزهای بلند و طبیعت زیبا استفاده کند، اما اگر به برخی نکات ایمنی در این فصل گرم سال توجه نشود، هر کسی می‌تواند با خطرات و بیماری‌هایی مانند مسمومیت غذایی، بیماری‌های گوارشی و... مواجه شود.

یکی از بیماری‌های مربوط به فصل گرم سال، گرمازدگی است که چنانچه جدی گرفته نشود، می‌تواند دردسرآفرین شود.

گرمازدگی بخصوص برای مسافرانی که به شهرهای جنوبی کشورسفر کرده‌اند و به آب و هوای این مناطق عادت ندارند و بیشتر از همه برای گروه‌های سنی پرخطر و بیماران خاص و همچنین افرادی که در محیط سر باز به کار و فعالیت یا ورزش می‌پردازند زیاد مشاهده می‌شود و بخش عمده‌ای از مراجعه‌کنندگان اورژانس‌ها را در تابستان، افراد گرمازده تشکیل می‌دهند.

به افزایش دمای بدن بالاتر از ۳۸ درجه، به شرطی که ناشی از عفونت نباشد، یعنی به علت غیرعفونی هایپوترمی یا گرمازدگی می‌گویند.

شایع‌ترین علت گرمازدگی افزایش فعالیت بدنی در محیط گرم است، زیرا گرمای ناشی از متابولیسم داخلی بدن به دلیل گرم بودن محیط اطراف نمی‌تواند از بدن خارج شود؛ در نتیجه دمای بدن از حد طبیعی (۳۸ـ۳۶) بالاتر می‌رود و گرمازدگی ایجاد می‌شود؛ البته خداوند بدن انسان را چنان حساب شده و دقیق آفریده که قادر است در برابر هرگونه شرایط نامطلوب از خود واکنش نشان دهد و در جهت بهبود و اصلاح شرایط حرکت کند.

به طور مثال، برای تنظیم درجه حرارت بدن مکانیسم‌هایی وجود دارد که باعث تنظیم درجه حرارت بدن می‌شود. در هیپوتالاموس، مرکزی وجود دارد که درجه حرارت بدن را کنترل می‌کند و با توجه به میزان افزایش درجه حرارت بدن، مکانیسم‌های متفاوتی را برای تنظیم درجه حرارت به کار می‌گیرد.

یکی از این مکانیسم‌ها رادیاسیون حرارت یا انتقال حرارت به صورت تشعشع است؛ در شرایطی که محیط اطراف خنک‌تر از بدن باشد، حرارت اضافی از این طریق به محیط صادر می‌شود و به این صورت درجه حرارت بدن کنترل می‌شود.

از دیگر مکانیسم‌ها می‌توان به مکانیسم تبخیر اشاره کرد؛ در این روش غدد عرقی که در پوست وجود دارد، مقداری از آب خود را به سطح پوست منتقل می‌کند و این آب با جذب گرمای بدن، به شکل بخار درمی‌آید و عملا به این طریق دمای بدن کاهش می‌یابد.

مکانیسم تشعشع در شرایطی می‌تواند به کاهش دمای بدن کمک کند که دمای محیط کمتر از دمای بدن باشد بنابراین در فصل تابستان که دمای هوا بالاتر از ۳۸ درجه است، این مکانیسم نمی‌تواند کمکی به افراد در معرض گرما بکند.

اختلال در ایجاد عرق از موارد دیگری است که شرایط را برای گرمازدگی فراهم می‌کند. اختلال در تعریق می‌تواند به دلایل مختلفی پدید آید؛ از جمله این موارد می‌توان به برخی بیماری‌ها‌یی که باعث خشک شدن پوست می‌شود و می‌تواند در ایجاد عرق اختلال ایجاد کند، اشاره کرد.

در مواردی هم دیده شده که افراد سالم دچار اختلال در تعریق شده‌اند در توضیح آن باید گفت: در یک فرد طبیعی اگر میزان تولید عرق از یک حد مشخص فراتر رود، ممکن است غدد عرق قادر به ایجاد قطرات آب به شکل عرق نباشند و در این شرایط، فرد مستعد گرمازدگی شدید خواهد بود.

شاید بعضی‌ تصور کنند، تنها گرم بودن بدن که از نشانه‌های آن برافروختگی پوست بدن است، نشانه گرمازدگی باشد، در حالی که باید گفت از نظر پزشکی تنها بالا بودن دمای بدن دلیل گرمازدگی نیست، بلکه گرمازدگی با علائمی همراه است.

این علائم می‌تواند طیف وسیعی را در بر گیرد که از یک سردرد و سرگیجه و تهوع و استفراغ شروع می‌شود تا اختلال سطح هوشیاری که خود را به شکل تشنج و کما نشان می‌دهد.

اگر گرمازدگی از نوع خفیف باشد، می‌تواند با علائمی مانند ورم دست و پا از مچ به پایین همراه باشد. این نوع تورم با تورم‌های معمول مثل ورم دست و پا در بیماران قلبی که اثر فشار انگشت بر قسمت متورم مدتی باقی می‌ماند، متفاوت است و معمولا فرد گرمازده می‌تواند با احساس تنگ شدن کفش به آن پی ببرد.

بثورات جلدی و خارش در نواحی که در تماس با لباس بوده و به شکل برجسته و قرمز رنگ هستند از دیگر علائم گرمازدگی خفیف است.

گرفتگی عضلانی در ناحیه پشت ساق پا که با درد زیادی نیز همراه است، در فردی که مدت طولانی در محیط گرمی مانند کارخانه یا شهرهایی که دمای بسیار بالایی دارند مانند شهرهای جنوبی کشور فعالیت داشته، از جمله علائم گرمازدگی در طیف خفیف تا متوسط تعریف می‌شود، اما زمانی که گرمازدگی شدت بیشتری پیدا کند، گرفتگی عضلات دردناک نیست و به آن تتانی‌های عضلانی ناشی از گرمازدگی می‌گویند که با علائم دیگری مانند سردرد و سرگیجه همراه است و در حالت‌های شدید حتی فرد از هوش می‌رود و ظاهری شبیه بیماری که دچار غش شده، پیدا می‌کند.

پزشکان به چنین وضعیتی سنکوپ ناشی از گرما می‌گویند. از دیگر علائم گرمازدگی متوسط می‌توان تهوع و استفراغ، سرگیجه شدید و ضعف و بی‌حالی به حدی که شخص را زمینگیر کند اشاره کرد، اما در گرمازدگی نوع شدید فرد علامت‌هایی خواهد داشت که بسیار شاخص است.

شایع‌ترین علت گرمازدگی افزایش فعالیت بدنی در محیط گرم است، زیرا گرمای ناشی از متابولیسم داخلی بدن به دلیل گرم‌بودن محیط اطراف نمی‌تواند از بدن خارج شود

به طور مثال، مانند بیمار تبدار، بدن‌ فرد گرمازده فوق‌العاده گرم (۴۱ ـ۴۰ درجه) است و پوست بسیار خشکی دارد و علاوه بر آن علائم عصبی و تغییر سطح هوشیاری نیز در وی دیده می‌شود.

اختلال سطح هوشیاری می‌تواند از خواب‌آلودگی شروع شود و تا تشنج و کما هم پیش رود که به آن هیت‌استروک می‌گویند و به معنی ضربه مغزی ناشی از حرارت بسیار زیاد است و از نظر علائم بسیار شبیه ‌بیماران مبتلا به سکته مغزی است؛ چراکه مانند آنان دچار کاهش سطح هوشیاری می‌شوند و به همین دلیل آنان را جزو دسته استروک‌ها یا سکته مغزی قرار داده‌اند و این شدیدترین و خطرناک‌ترین نوع گرمازدگی محسوب می‌شود که در این شرایط باید هرچه سریع‌تر با مرکز اورژانس تماس گرفت و بیمار را به مراکز درمانی رساند.

● وقتی گرمازدگی خطرناک می‌شود

خوشبختانه آمارها نشان می‌دهد ۹۵ تا ۹۸ درصد گرمازدگی‌ها از نوع خفیف یا متوسط است که تنها با کاهش و کنترل درجه حرارت بدن بیمارمی توان آن را درمان کرد و عارضه‌ای در پی نخواهد داشت.

تنها خطری که انواع خفیف تا متوسط گرمازدگی دارد، این است که علائم می‌تواند پیشرفت کند و به شدیدترین حالت برسد.

همان‌طور که اشاره شد، علائم شدید گرمازدگی معمولا در افرادی دیده می‌شود که بیماری خاصی دارند و در اغلب موارد با مصرف دارو همراه است، زیرا بیماری زمینه‌ای همراه با استرس شدیدی که گرمازدگی برای وی به وجود می‌آورد، می‌تواند وضع بیمار را از حالت نرمال به حالت پرخطر تبدیل کند.

بنابراین بیماران قلبی ـ عروقی یا قلبی ـ ریوی یا کلیوی که در حالت طبیعی بیماری آنها تحت کنترل است و می‌توانند مانند دیگر افراد جامعه فعالیت‌های روزمره خود را داشته باشند، چنانچه در شرایط استرس‌زایی مانند گرمازدگی یا سرمازدگی قرار گیرند، بیماری زمینه‌ای آنها از کنترل خارج می‌شود و همین مسأله می‌تواند سلامت آنها را در معرض خطرجدی قرار دهد، اما تنها عارضه‌ای که گرمازدگی می‌تواند برای بیمار ایجاد کند نارسایی کلیوی است، زیرا همان‌طور که می‌دانید، حجم بالایی از بدن را عضلات تشکیل می‌دهند.

عمل انقباض و انبساط در سلول‌های عضلانی از طریق ماده‌ای به نام مایوگلوبین انجام می‌شود که در شرایط سرمازدگی و بخصوص گرمازدگی آزاد می‌شود و وارد خون شده، برای دفع به کلیه‌ها می‌رود.

چنانچه این شرایط زود تشخیص داده نشود و اقدامات درمانی صورت نگیرد و شرایط دفع آن از کلیه‌ها تسهیل نشود، به عنوان یک ماده بسیار سمی بر کلیه‌ها اثر گذاشته، بیماری شبیه نارسایی کلیوی برای وی ایجاد خواهد کرد که بیمار مدت‌های طولانی درگیر عوارض کلیوی آن خواهد شد.

● کمک‌های اولیه در برخورد با فرد گرمازده

همان‌طور که قبلا اشاره کردیم، عامل اصلی گرمازدگی، فعالیت جسمانی در محیط گرم یا قرار گرفتن در محیطی گرم‌تر از دمای بدن است بنابراین اولین اقدام درمانی برای این دسته از افراد، خارج کردن آنها از محیط گرم و رساندن آنان به محیط سرپوشیده با دمای مناسب (۲۲درجه) است تا تبادل گرما به صورت تشعشع امکان پذیر شود و دمای بدن کاهش پیدا کند.

در مرحله بعد باید لباس‌های بیمار را درآورد و با استفاده از کیسه یخ، دمای بدن بیمار را کاهش داد، اما لازم است به این نکته توجه داشته باشید که کیسه یخ را نباید مستقیما روی بدن بیمار قرار داد، چون تماس مستقیم یخ با پوست می‌تواند باعث سوختگی شود.

برای جلوگیری از تماس مستقیم یخ با پوست بدن می‌توان از یک حوله یا پارچه استفاده کرد. روش دیگری که می‌توان برای کاهش دمای بدن توصیه کرد، این است که آب خنک را بوسیله آب‌پاش معمولی به بدن فرد گرمازده اسپری کنید و پنکه‌ای را مقابلش قرار دهید، از این طریق براحتی می‌توان مکانیسم تبخیر یا تعریق را به شکل مصنوعی برای بیمار به وجود آورد.

این روش به طور چشمگیری در کاهش دمای بدن بیمار موثر است و به همین دلیل از این روش در سیستم‌های درمانی بیمارستانی نیز بیشتر استفاده می‌شود. فردی که دچار گرمازدگی و افزایش درجه حرارت بدن شده، چنانچه سرعت کاهش درجه حرارت بدن زیاد باشد، ممکن است دچار لرز شود، اما این‌که واقعا دچار سرمازدگی یا هیپوترمی ‌شود، خیلی محتمل نیست، چون به محض این‌که اقدامات درمانی قطع شود، بلافاصله درجه حرارت بدن افزایش پیدا می‌کند.

بنابراین اگر طی اقدامات درمانی بیمار دچار لرز شد، کافی است ۱۵ تا ۳۰ دقیقه از خنک کردن بدن بیمار پرهیز کنید و با برطرف شدن لرز، مجددا اقدامات درمانی را شروع کنید.

در این مرحله بهتر است از آب ولرم برای اسپری کردن و از دور کم پنکه استفاده کنید. استفاده از مایعات خنک برای بیمارانی که هوشیار هستند، می‌تواند کمک‌کننده باشد، زیرا همان‌طور که می‌دانید، تولید گرما درداخل بدن توسط سلول‌ها صورت می‌گیرد. پس با خوراندن مایعات خنک می‌توان به میزان زیادی دمای بدن فرد گرمازده را کاهش داد.

● توصیه به ورزشکاران برای پیشگیری از گرمازدگی

دسته دیگری از افراد جامعه که در معرض گرمازدگی قرار دارند، ورزشکاران هستند. بخصوص ورزشکارانی که مجبورند در فضای باز تمرین و ورزش کنند. این افراد بهتر است در فواصل زمانی کوتاه به ورزش بپردازند و سعی کنند در این فاصله استراحت کنند تا بدنشان کم کم به گرمای محیط سازگاری پیدا کند بنابراین اگر میزان فعالیت ورزشکاران کنترل شده باشد و به مقدار کافی از مایعات استفاده و به تغذیه مناسب خود توجه کنند، عملا به بدن خود فرصت می‌دهند تا سیستم‌های تنظیم درجه حرارت در برابر گرمازدگی سازگارتر و قوی‌تر شود و در چنین شرایطی، ورزشکار بدون مواجهه با اختلال گرمازدگی و با خیال راحت می‌تواند به فعالیت بپردازد.

● ریزگردها، عامل افزایش دمای هوا

پدیده‌ای که این روزها با آن روبه‌رو هستیم، مسأله ورود ریزگرد‌ها از بیابان‌های کشورهای همسایه به داخل کشورمان است.

این مشکل علاوه برافزایش آلودگی هوا (ریزگردها با باکتری و قارچ همراه هستند و باعث افزایش غلظت مواد آلاینده مانند سرب می‌شود) و پیامدهای ناشی از آن می‌تواند تاثیر مستقیم در افزایش دمای هوا داشته باشد و همین قضیه ریسک گرمازدگی را بالا خواهد برد.

از طرفی فردی که بیماری زمینه‌ای دارد و گرمازده شده، چنانچه در محیطی قرار گیرد که غلظت غبار ناشی از ریزگرد‌ها در آن بالاست، علائم بیماری زمینه‌ای در وی شدت خواهد یافت و این مسأله می‌تواند حتی به قیمت جان بیمار تمام شود.

از جمله این افراد می‌توان به بیماران آسمی و قلبی اشاره کرد، زیرا از یک طرف ریزگردها باعث تشدید بیماری می‌شود و از طرف دیگر استرس ناشی از گرمازدگی می‌تواند اثر مضاعفی بر شدت علائم بیماری داشته باشد بنابراین به افرادی که بیماری زمینه‌ای ریوی یا قلبی ـ عروقی دارند، توصیه می‌شود ـ هنگام افزایش دما و آلودگی هوا از منزل خارج نشوند و در صورت لزوم، هنگام خروج از منزل از ماسک فیلتردارN۹۵ استفاده کنند.

استفاده از ماسک تنها مختص این بیماران نیست، بلکه همه افراد و بخصوص کودکان و سالمندان هم باید در روزهایی که حجم ریزگردها یا آلودگی هوا بالاست، از ماسک استفاده کنند.

چنانچه ماسک فیلتردار در دسترستان نیست، بهتر است همزمان از دو ماسک کاغذی استفاده کنید یا داخل یک ماسک از یک یا دو گاز استفاده کنید، زیرا این نوع ماسک‌ها دارای منافذ بزرگی هستند که ذرات موجود در هوا را براحتی از خود عبور می‌دهند و خیلی در جذب ریزگردها و جلوگیری از ورود آنها به داخل سیستم تنفسی موثر نیستند.

نکته‌ای که باید در اینجا متذکر شویم، این که این ماسک‌ها باید در فواصل زمانی کوتاه تعویض شوند. در غیر این صورت، استفاده نکردن از آنها بمراتب بهتر از استفاده طولانی‌مدت از آنها خواهد بود. برای تردد در شهر از خودرو استفاده کنید و تا جایی که امکان دارد، از خودرو خارج نشوید و شیشه‌های ماشین را بالا بکشید.روزهایی که آلودگی هوا بالاست زمان مناسبی برای پیاده روی نیست.

بنابراین بهتر است تا جایی که امکان دارد، همه افراد و بخصوص گروه‌های در معرض خطر از منزل خارج نشوند. داخل منزل نیز می‌توانید با تدابیری از ورود این ذرات موذی جلوگیری کنید. در و پنجره‌ها را ببندید و به جای هوای آزاد از سیستم تهویه و دستگاه‌های تصفیه هوا استفاده کنید. پنجره‌های دوجداره گزینه‌های بسیار مناسبی برای جلوگیری از ورود ریزگردها و گردوغبار هوا هستند. بنابراین اگر به سلامت خود و خانواده‌تان اهمیت می‌دهید، هر چه زودتر اقدام به نصب این پنجره‌ها کنید.

● چه کسانی بیشتر در معرض گرمازدگی هستند

معمولا دو گروه سنی در معرض خطر ابتلا به انواع بیماری‌ها هستند که کودکان زیر ۱۰ سال و افراد مسن یا بالای ۵۰ سال را شامل می‌شود.

این دسته از افراد جامعه مستعد ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها ازجمله گرمازدگی هستند. از دیگر افرادی که در معرض خطر هستند، می‌توان به بیماران قلبی ـ عروقی، روحی ـ روانی و ریوی اشاره کرد.

ریسک ابتلا به گرمازدگی در این دسته از بیماران چنانچه تحت درمان باشند و دارو مصرف کنند، بیشتر خواهد شد. همچنین افرادی که الکل مصرف می‌کنند، بیشتر در معرض گرمازدگی قرار دارند.

دکتر داوود فارسی

متخصص اورژانس