کودکان, نسل فراموش شده شهر

با غلبه شهرنشینی, شهر برای کودکان غیرقابل دسترس تر می شود و پاسخگوی نیاز آنان در آینده و حال نیست ارتباط کودکان نیز با طبیعت و محیط های طبیعی پیرامون محدودتر می شود و فرصت های بازی آنها در محیط های شهری, روزبه روز کاهش می یابد

با غلبه شهرنشینی، شهر برای کودکان غیرقابل دسترس‌تر می‌شود و پاسخگوی نیاز آنان در آینده و حال نیست. ارتباط کودکان نیز با طبیعت و محیط‌های طبیعی پیرامون محدودتر می‌شود و فرصت‌های بازی آنها در محیط‌های شهری، روزبه‌روز کاهش می‌یابد.تیله‌بازی، قایم‌باشک و گرگم‌به‌هوا بازی‌های نسلی بود که امروز مسئول تربیت نسلی دیگرند و این نسل نیز کودکانی‌اند که با اشتهای تمام ساعت‌های متوالی را سرگرم بازی پشت صفحه نورانی کامپیوتر سپری می‌کنند. فضای خصوصی به‌جای فضاهای عمومی بازی نشسته‌اند، بی‌صدا اما پرجاذبه و مؤثر.در سال ۱۹۸۹ میلادی در مجمع عمومی سازمان ملل، پیمان حقوق کودک به‌وسیله اعضاء آن به تصویب رسید. این عهدنامه ”کنوانسیون حقوق کودک“ نام گرفت.پانزده سال بعد در سال ۷۲ مجلس شورای اسلامی الحاق ایران به این کنوانسیون را تصویب کرد. براساس ماده ۳۱ بند یک این معاهده ”بازی و تفریح حق کودکان و برای آنها لازم است و باید امکانات لازم برای فعالیت‌های تفریحی آنان فراهم شود.“ در بند دوم همین ماده نیز اضافه شده است: ”ضروری است مسئولان، فضای مناسب و متعددی را برای بازی کودکان فراهم کنند.“با این همه و با وجود اینکه ایجاد فضاهای مناسب برای کودکان در فضاهای شهری و دیگر فضاهای عمومی جزء حقوق قانونی آنان محسوب می‌شود و اغلب کارشناسان نیز بر این نکته اتفاق‌نظر دارند، برنامه‌ریزی برای توسعه فضای مناسب و مجهز در این زمینه اغلب در حاشیه برنامه‌ریزی شهری قرار دارد.این در حالی‌است که به گفته کارشناسان یکی از مهمترین و تخصصی‌ترین حوزه‌های فرعی شهرسازی، ساخت و تجهیز بخش‌هائی از فضاهای شهری برای کودکان و تجهیز مناسب این فضاها برای بهره‌مندی آنها است.مهمترین فضائی که کودکان شهر (فضاهای عمومی) در آن حضور دارند، زمین‌های بازی است. با این همه نگاهی‌گذرا به وضعیت طراحی زمین‌های بازی در شهرهای کشور نشان‌دهنده این نکته است که کودکان سهم بسیار کمی از شهر و امکانات احتمالی آن دارند.

”آیدا ایزدپناه جهرمی“ کارشناس ارشد شهرسازی، بازی و سرگرمی برای کودک را یکی از شاخص‌های کمک‌کننده در بلوغ کودکان عنوان می‌کند.از دیدگاه این کارشناس، کودکان اساس دنیای آینده هستند و بازی در کنار سایر نیازهای اساسی همچون غذا، بهداشت و سرپناه برای رشد استعدادهای بالقوه آنان ضروری است اما این امر در جامعه شتاب‌زده امروزی، جایگاه واقعی خود را ندارد و به فراموشی سپرده شده است و به‌جای این امر فعالیت‌های رقابت‌گونه‌ای جایگزین شده‌اند که به همراه تنش و ایجاد تصویر ذهنی مثبت از فرد است.ایزدپناه با بیان این مطلب ادامه می‌دهد: ”از دیدگاه ”انجمن بین‌المللی حق بازی برای کودکان“ (IPA)، بازی ارتباط، بیان و ترکیب فکر و عمل است که احساس خشنودی کودک را فراهم می‌کند.“بازی کودکان در اوایل قرن گذشته امری متداول و مشخص نبود. تعداد محدود فضاهای بازی و روستانشینی جمعیت غالب، باعث می‌شد که تجربه یادگیری کودک از طریق تعامل با بزرگترها محقق شود و بازی‌ها به بالا رفتن از درخت، بازی در برکه‌ها، دویدن در کشتزار و مزارع و بازی‌های محلی در زمانی معین محدود شود.ایزدپناه در مقایسه وضعیت گذشته با دنیای امروز معتقد است: ”زندگی امروز کودکان با محدودیت‌های بیشتری روبه‌رو است. با غلبه شهرنشینی، شهر برای کودکان غیرقابل دسترس‌تر می‌شود و پاسخگوی نیاز آنان در آینده و حال نیست. ارتباط کودکان نیز با طبیعت و محیط‌های طبیعی پیرامون محدودتر می‌شود و فرصت‌های بازی آنها در محیط‌های شهری، روزبه‌روز کاهش می‌یابد.“این محقق و پژوهشگر مسائل شهری می‌افزاید: ”بسیاری از والدین شاغل از امنیت کودکان‌شان نگرانند به همین دلیل از طرف آنان به کودک اجازه خروج از منزل داده نمی‌شود. زیرا پدر و مادر در این شرایط کنترل مستقیمی بر بازی کودک ندارند و او مجبور است ساعت‌های طولانی را در خانه‌ای کوچک به همراه ابزارهای بازی محدودی سپری کند.“با تحقیقات دانشمندان و روانشناسان، این محرومیت‌ها از عمده‌ترین علل بروز ناهنجاریظهای اجتماعی کودکان و رواج خشونت بین آنان به شمار می‌آید.سطح بازی کودکان باید چگونه باشد تا توانائی برانگیختن استعداد کودکان را داشته باشد؟”فراید برگ“ یکی از طراحان زمین بازی کودکان معتقد است: ”جهان، لابراتواری (آزمایشگاهی) برای کودک است و کودک دانشمند و محقق آن.“ ایزدپناه معتقد است: فعالیت‌هائی که بازی محسوب می‌شوند باید مشوق باشند و در کودک انگیزه ایجاد کنند، شرکت در این فعالیت باید آزادانه و فعالانه باشد و نیز لذت‌بخش و مفرح. از سوی دیگر محیط و بستر بازی باید توانائی به‌کارگیری تخیل و تصور را به کودک اعطا کند.“وی بستری که این فعالیت‌ها در آن شکل می‌یابد را بسیار مهم ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: ”طرح و الگوی بستر بازی کودکان، نشان‌دهنده ارزش‌گذاری جامعه به بازی کودکان و دقت و توجه به این امر است. ایجاد فرصت بازی در پارک‌ها از عوامل سنجش موفقیت یک پارک محسوب می‌شود. به همین دلیل نیز زمین بازی کودکان همواره یکی از اجزاء مهم پارک‌های شهری به شمار می‌آید.“نخستین زمین بازی برنامه‌ریزی و طراحی شده در امریکا، در حومه ”بوستون“ و در سال ۱۸۶۲ میلادی به بهره‌برداری رسید. اولین وسیله‌های بازی این زمین، لوله‌های گالوانیزه تک‌منظوره‌ای بود که جدا از یکدیگر و در سراسر پارک قرار داشت که برای استفاده از آن والدین باید بر کودک نظارت می‌کردند. اما در انگلستان در سال ۱۹۱۱ زمین‌های بازی منطبق با ضوابط پارک‌های شهرداری ساخته شد. زمین بازی دختران و پسران نیز از یکدیگر جدا بود که این امر نه به‌دلیل شرایط مذهبی یا اخلاقی، بلکه تصور می‌شد که در زمین‌های مختلط پسران فرصت بازی را از دختران می‌گیرند.ایزدپناه کسب ارزش و اعتبار زمین‌ها و وسایل بازی را مربوط به دوران بعد از جنگ‌جهانی دوم می‌داند و می‌افزاید: ”در این دوران و پس از جنگ‌جهانی دوم انواع زمین‌های بازی شکل یافتند مثل زمین‌های بازی سنتی، که در قبل بود و بعد شکلی تازه به‌خود گرفت از وسایلی مثل تاب، سرسره و همانند اینها در آن استفاده می‌شد. زمین‌های بازی معاصر نیز گونه دیگری بودند که از کنار آمدن قطعات و تشکیل یک مجموعه مرکب‌بازی و با عملکردی گوناگون شکل می‌گرفتند. زمین‌بازی خلاق و ماجراجوئی هم که شامل قطعاتی مثل تایرهای فرسوده، الوار، جعبه و همانند اینها است به کودکان امکان ساخت اشکال مختلف را می‌دهد. حضور یک مربی نیز در این فضا بی‌تأثیر نیست.“شکل دیگری از فضاهای بازی با بهره‌گیری از عوامل طبیعی مثل درختان، گل‌ها، آب‌ و شن، حیوانات و حشرات و همانند اینها برای بازی کودکان بسیار مفیدند.ایزدپناه معتقد است: نوعی ”حس بکر و طبیعی“ در این‌گونه فضاهای بازی نهفته است که برای شکوفائی خلاقیت و شناخت محیط طبیعی مؤثر است.این کارشناس شهرسازی یکی از راه‌های مقابله با تنگناهای زندگی امروز کودکان را، احیاء ارزش‌ها و مفاهیم محله‌ای؛ از طریق آگاه‌سازی اهمیت فضاهای بازی عنوان می‌کند در نزدیکی محل سکونت، با استفاده از عناصر طبیعی و ایمن‌سازی، ایجاد فضاهای چندمنظوره تفریحی و با کمک استعدادها و ابتکار ساکنان هر محل گامی است برای ایجاد یک محله سالم و فضای بازی.“چهره رنج‌کشیده کودکانی که امروز در میان هیاهوی آموزش همسالان خود به سختی کار تن در می‌دهند و سیمای کودکانی که در اروپای سده‌های میانه، همچون بزرگسالان کوچک ترسیم شده‌اند گویای یک‌چیز است؛ کودکان سال‌ها است که در رنجند.رنجی که با فراهم کردن بستری برای شادی آنها به ذوق تبدیل می‌شود. فراهم آوردن این بستر بر عهده مدیریت شهری است؛ مدیریت شهری که امروز شاید ناآگاهانه گروه وسیعی از مردم را فراموش می‌کند. کودکان در هیاهوی روزمره به فراموش سپرده شده‌اند، باید در همه جا آنها را با چشم باز دید.

راحله شیراسب