دوستان خوب

درآمدی بر مناسبات جمهوری اسلامی ایران با ترکمنستان

در این مقاله تلاش شده است با نگاهی توصیفی به مناسبات ایران و ترکمنستان که در ۲دهه گذشته و با بررسی عوامل همگرایی ۲کشور به‌ویژه در ۳بعد اقتصادی، فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی نگاهی به ارزیابی مناسبات انداخته شود.

از آنجا که عوامل همگرایی بین دوکشور از جمله روزهای طولانی مشترک، ویژگی‌های تاریخی و ریشه‌های مشترک فرهنگی و ظرفیت‌های متقابل دوکشور برای توسعه مناسبات آماده است، استفاده از این ظرفیت‌ها از جمله در زمینه انرژی گسترش لازم را نداشته و با نگاه به روابط سیاسی، استراتژی پیشنهادی برای جمهوری اسلامی ایران در نگاه عمیق به شرق و به‌خصوص، ترکمنستان سخن رفته است.

● ایران و ترکمنستان؛ روابط و پیوندها

پس از آنکه ترکمنستان در ۵ آبان ماه ۱۳۷۰ ه. ش (۲۷ اکتبر ۱۹۹۱م) مستقل شد، جمهوری اسلامی ایران جزو نخستین کشورهایی بود که ترکمنستان را به رسمیت شناخت و در دی‌ماه ۱۳۷۰ درعشق‌آباد پایتخت ترکمنستان اقدام به تأسیس سفارت کرد. این نمایندگی سیاسی برای مدتی در سطح کاردار بود و در اردیبهشت ۱۳۷۱ به سطح سفیر ارتقا یافت و این آغاز مناسبات بین دوکشور بود.(۱) جمهوری اسلامی ایران به دلایل ذیل به ایجاد و برقراری ارتباط با ترکمنستان اهمیت داده و بدان توجه دارد:

ـ وجود بیش از ۱۲۰۰کیلومتر مرز مشترک.

ـ تأثیرات مثبت یا منفی اوضاع ترکمنستان در امنیت داخلی ایران.

- اعتقاد به همکاری‌های منطقه‌ای و پیشبرد توسعه اقتصاد منطقه‌ای.

- مسلمان بودن اکثریت جمعیت ترکمنستان و اشتراکات مذهبی.

- ریشه‌های تاریخی و فرهنگی دوکشور که خودبه‌خود موجب نزدیکی دوملت می‌شود. (۲)

از سوی دیگر دلایل توجه ترکمنستان به برقراری و ایجاد ارتباط با جمهوری اسلامی ایران را می‌توان در موارد ذیل ذکر کرد:

- هم مرزی، همسایگی و ملاحظات امنیتی مشابه.

- استفاده از وزنه ایران برای توازن سیاسی در منطقه، خصوصاً با روسیه.

- استفاده از امکانات و توانمندی‌های اقتصادی جهت بازسازی اقتصاد ملی.

- اشتراکات تاریخی، مذهبی و فرهنگی.

● زمینه‌های همکاری جمهوری اسلامی ایران با ترکمنستان

تحقق همگرایی و برقراری روابط حسنه بین دوکشور، براساس ارزش‌های مشترک که قوی‌ترین عامل همبستگی و پیوند واحدهای سیاسی است، عملی خواهد شد. وابستگی متقابل سرزمین در امر انتقال انرژی و مایحتاج عمومی و وجود زمینه‌های تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و بالاخص جغرافیایی، توسعه روابط بین دوکشور را میسر می‌سازد و منافع دوطرف را در راستای ارزش‌های مشترک مذکور شکل می‌دهد. در این بخش عوامل مختلفی که همبستگی و توسعه روابط ۲کشور را عملی ساخته به شرح زیر اشاره می‌‌شود.

الف) همبستگی فرهنگی، اجتماعی

فرهنگ ترکمنستان اساساً ایرانی است. آداب و رسوم و شیوه زندگی مردم آن کشور مانند ایران است. روابط عمیق و گسترده فرهنگی بین آسیای مرکزی به‌خصوص ترکمنستان با ایران از دیرباز سابقه داشته و این امر موجب همبستگی و خویشاوندی دیرینه‌ای بین هر دوملت شده است. حضور سنن و آداب و رسوم ملی در آسیای مرکزی و ترکمنستان مشابهت زیادی با آداب و رسوم ایران دارد. مراسم دینی، حضور در مساجد، ازدواج، معاشرت، برخوردهای اجتماعی، ادبیات، موسیقی و شعر و... از آن جمله‌اند.

سابقه تاریخی دوکشور از بستر مشترک بیش از هزار ساله برخوردار است، در ادوار تاریخی گذشته و طی دوره‌های مختلف حکومتی، ترکمنستان بخشی از تاریخ سیاسی ایران پهناور بوده است. در قرن ۱۹ میلادی، وجود ارتباطات فرهنگی، تاریخی و روابط بازرگانی و کشمکش‌های نظامی باعث شد شمار زیادی از ایرانیان با پیوندهای قومی و قبیله‌ای گوناگون به ترکمنستان راه‌یابند و قشر ایرانیان مهاجر در این منطقه شکل گیرد. این سابقه تاریخی و میراث مشترک میان دوکشور موجب همبستگی و انسجام است. به علاوه دین و مذهب نیز به‌عنوان یک عامل در همبستگی و انسجام دو کشور مؤثر است. هرچند تفاوت‌های مذهبی بین مردم دو کشور وجود دارد اما تکیه بر اسلام و دوری از اختلافات احتمالی مذهبی می‌تواند عامل خوبی برای همبستگی و روابط باشد.

در بعد فرهنگی روابط ایران و ترکمنستان با تکیه بر گذشته مشترک تاریخی و فرهنگی و شخصیت‌های بزرگ فرهنگی که گذشته آنها را به هم پیوند می‌دهد، حائز اهمیت است. ایجاد نمایشگاه‌های هنری و جشنواره‌های مختلف و نیز برگزاری هفته فرهنگی ایران در ترکمنستان را در بحث روابط فرهنگی دوکشور می‌توان مطرح کرد. از جمله فعالیت‌های فرهنگی انجام شده، برگزاری هفته فرهنگی دوکشور در پایتخت‌های یکدیگر، برگزاری همایش مشترک بزرگداشت شخصیت‌ها و مفاخر دوکشور ازجمله مختوم قلی فراغی، خواجه یوسف همدانی، ابوسعید ابوالخیر و جارالله زمخشری را می‌توان نام برد. برقراری ارتباط فرهنگی میان دانشگاه مشهد و دانشگاه مختوم قلی، بازدیدهای مکرر اساتید و دانشجویان مراکز فوق از سرزمین‌های یکدیگر، تدریس زبان فارسی توسط اساتید ایرانی در دانشگاه مختوم قلی، تعمیر و بازسازی بناهای تاریخی ترکمنستان از سوی متخصصان و کارشناسان خراسانی و... نمونه‌هایی از روابط فرهنگی دوکشور است.(۳)

ب) همبستگی اقتصادی

آنچه به‌عنوان عوامل مؤثر در گستردگی روابط اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان حائز اهمیت است به قرار ذیل است:

- جهت‌گیری کلی سیاست خارجی کشورمان دایر بر کمک به کشورهای آسیای مرکزی.

- ضرورت بهبود وضعیت اقتصادی کشورهای همجوار و جلوگیری از تأثیرات منفی اوضاع نابسامان اقتصادی در بی‌ثباتی و ناامنی منطقه‌ای.

- اهداف برنامه‌های توسعه اقتصادی ایران و مشخصاً تأکید بر توسعه هر چه بیشتر صادرات غیرنفتی.

- مرز مشترک طولانی بین دوکشور که امکانات و تسهیلات لازم جهت مراوده و مبادله کالا و همکاری‌های اقتصادی صنعتی را فراهم کرده است.(۴)

ترکمنستان تنها کشور آسیای مرکزی است که با ایران مرز زمینی دارد و داشتن بیش از ۱۲۰۰ کیلومتر مرز خشکی و دریایی با کشورمان سبب شده تا آن کشور از اهمیت ویژه‌ای در سیاست خارجی منطقه‌ای برخوردار باشد. براساس سیاست کلی ایران مبنی بر حسن همجواری با همسایگان و استراتژی اتکا بر همکاری‌های منطقه‌ای به‌عنوان عامل تضمین‌کننده امنیت و ثبات منطقه، این اهمیت با گرایش مثبتی در مسیر همکاری و حسن تفاهم بین دوکشور مورد توجه قرار گرفته است.

واقعیت این است که ایران و ترکمنستان از موقعیتی بسیار مساعد برای ارتقای روابط خود به بالاترین سطوح برخوردارند و همکاری میان دوکشور می‌تواند منافع ملی و منطقه‌ای زیادی را دربرداشته باشد. این منافع زمانی می‌تواند به شکوفایی برسد و دوکشور و منطقه را از ثمرات خود بهره‌مند سازد که با گسترش مناسبات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی همراه باشد.

نیاز به همکاری‌های صادرات و وابستگی جغرافیایی ترکمنستان به ایران در زمینه انتقال انرژی (به‌ویژه گاز) و صدور اقلام صادراتی (به‌ویژه پنبه) و همکاری ۲کشور در سازمان‌های اقتصادی منطقه‌ای و جهانی (مانند اکو و... ) زمینه‌ساز همگرایی و همکاری خواهد بود. در زمینه ارتباطات اعم از شخصی (پست، تلگراف و تلفن، ارتباطات جمعی و مطبوعات، رادیو و تلویزیون)، رفت‌وآمد نخبگان (بخش‌های آموزشی، توریسم و دیدارهای دیپلماتیک) نقل و انتقالات (راه‌های زمینی، دریایی، هوایی و راه آهن) دوکشور می‌توانند با هم همکاری مناسبی داشته باشند. روابط اقتصادی دوکشور در بعد دو جانبه در بخش‌های تجارت، انرژی، نفت و گاز و سرمایه‌گذاری ضرورتی ملموس است که با ارزیابی‌های انجام شده در حال گسترش و تحکیم است.

کمیسیون‌های مشترک، روابط بانکی، ایجاد نمایشگاه‌های بازرگانی، مبادلات مرزی از جمله اقداماتی است که تاکنون با جدیت دنبال شده و گسترش نیازهای متقابل دوکشور به همدیگر را ضروری می‌کند. صادرات گاز که از ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر ترکمنستان است (این کشور چهارمین کشور استخراج‌کننده گاز در جهان است) و ۹۰درصد آن به صادرات اختصاص دارد که بخش عظیمی از آن به صادرات به کشورهای اروپایی تعلق دارد، با همکاری ایران محقق می‌شود.

ایران که در بهره‌برداری از منابع انرژی منطقه، منافع استراتژیک دارد، آمادگی خود را برای مشارکت جدی در تمامی مراحل اکتشاف، بهره‌برداری و انتقال نفت و گاز اعلام کرده است. در بخش نفت و گاز مهم‌ترین پروژه همکاری بین ایران و ترکمنستان، قراردادی است که بین دوکشور برای انتقال گاز ترکمنستان از ایران به ترکیه و اروپا امضا شد. این خط لوله به طول ۴۰۰۰ کیلومتر است که ۱۴۵۰کیلومتر آن در خاک ایران است که این پروژه با ۹/۳میلیارد هزینه سالانه قادر است ۳۰میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان را به اروپا منتقل کند.

همکاری‌های منطقه‌ای توسط دوکشور ایران و ترکمنستان در قالب سازمان همکاری اقتصادی (اکو) می‌تواند در یکی از مناطق استراتژیک جهان که در مسیر اتصال بازارهای شرق، غرب، شمال و جنوب قرار دارد و بازارهای عظیم چین، ژاپن، هند و کشورهای جنوبی خلیج‌فارس و آفریقا و از طرفی اروپا و امکانات عظیم اقتصادی آن را در بر می‌گیرد، می‌تواند زمینه همبستگی این دوکشور را تقویت نماید. ترکمنستان نیازمند استفاده از تجربه ایران در زمینه کاهش وابستگی و به‌کارگیری یک سیاست مستقل است، اکو نیز به‌عنوان یک ابزار مناسب جهت رشد و ترقی کشورهای عضو می‌تواند عمل نماید.

همجواری دوکشور و قرار گرفتن بر سواحل دریای خزر نیز انگیزه‌هایی جهت همکاری در زمینه‌های حفظ محیط‌زیست، ماهیگیری، کشتیرانی، قوانین دریایی، ترانزیت کالا، تحقیقات علمی، هیدروگرافی و... به‌وجود آورده است. وجود منابع غنی انرژی (نفت و گاز و منابع غنی آبزیان و اهمیت بحث ترانزیت دریایی و اتصال آن به بازارهای جهانی موضوع با اهمیتی برای کشورهای ساحلی خزر است. در مجموع اشتراک منافع و مشابهت‌های زیاد در ابعاد مختلف اقتصادی بین دوکشور زمینه‌های همگرایی و همبستگی بین ایران و ترکمنستان را فراهم کرده است.(۵)

در نخستین سال برقراری مناسبات تجاری بین ایران و ترکمنستان در سال۱۳۷۱، حجم مبادلات بازرگانی بین دوکشور ۱/۳۵میلیون دلار بود. در این سال صادرات ایران به ترکمنستان ۳/۲۷میلیون دلار و واردات از این کشور ۸/۷میلیون دلار بوده است. این ارقام برای سال بعد (۱۳۷۲) به ۴۱ و ۲۷میلیون دلار رسیده است. حجم مبادلات ایران و ترکمنستان در سال۸۱ به ۴۳۱میلیون و ۵۰۰هزار دلار رسید و ۲سال بعد یعنی در ۱۳۸۳(۲۰۰۴میلادی) به بیش از ۷۵۰ میلیون دلار رسید و نیز میزان سرمایه‌گذاری ایران در ترکمنستان براساس اعلام مقام‌های این کشور به میزان ۶۰۰ میلیون دلار برآورد شده است. به علاوه حجم مبادلات تجاری بین دوکشور در سال۱۳۸۵ (۲۰۰۶میلادی) به بیش از یک میلیارد و ۴۰۰میلیون دلار رسیده است. چنان‌که مؤسسه ملی آمار و اطلاعات ترکمنستان اعلام کرده که ایران در این سال با اختصاص دادن ۷/۱۱ درصد از صادرات ترکمنستان به‌خود، دومین کشور وارد‌کننده محصول و کالا از ترکمنستان بوده است. مبادلات تجاری دو کشور در سال ۱۳۸۷ (۲۰۰۸میلادی) به ۲میلیارد و ۹۷۰میلیون دلار رسید.(۶). آنچه مهم است، این است که ۱۰۰در صد صادرات ایران به این کشور غیرنفتی بوده که بالغ بر ۳۳۰میلیون دلار رسیده است و واردات عمدتا گاز بوده است.

در زمینه ترانزیت و حمل‌ونقل همکاری‌های عمده‌ای بین دوکشور صورت پذیرفته است. باتوجه به اهمیت راهبردی امکانات حمل‌ونقل و به‌ویژه ریلی ایران برای ترکمنستان و به تبع سایر کشورهای آسیای مرکزی بود که بهره‌برداری از راه آهن، «مشهد- سرخس- تجن» در سال ۱۳۷۵ صورت پذیرفت. ترکمنستان از مسیر فوق‌الذکر سالانه بیش از ۴۰میلیون دلار درآمد ارزی دارد. چنانکه روزنامه ترکمنستان درآمد ارزی آن کشور را در ۳ماهه اول سال ۲۰۰۶ میلادی، ۳۷ میلیون دلار از محل ترانزیت کالا و از طریق خط آهن «تجن- سرخس- مشهد» ذکر کرده است. که این رقم در سال۲۰۰۴ حدود ۲۵میلیون دلار بوده است.(۷)

آنچه واقعیت دارد این است که خط ارتباطی نقش مؤثری درترانزیت بار و کالای کشورهای منطقه به بازارهای جهانی و کسب درآمد ارزی برای ترکمنستان داشته است. چنان‌که ترکمن‌ها از آن به‌عنوان «حلقه طلایی» در اتصال آسیا و اروپا و احیا‌کننده «جاده ابریشم» نام می‌برند. به علاوه خط آهن بافق ـ مشهد که در ادامه خط آهن فوق‌الذکر احداث شد، مسیر دستیابی کشورهای آسیای مرکزی به بنادر خلیج‌فارس و آب‌های آزاد را بیش از ۸۰۰ کیلومتر کوتاه‌تر کرده و باعث کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل ریلی تا ۳۰درصد نیز شده است. افتتاح این خط آهن بیشترین تأثیر مثبت درمیان کشورهای آسیای مرکزی را برای ترکمنستان داراست و به‌عنوان شاهراهی مهم خطوط راه آهن آن کشورها را در منطقه مرزی سرخس به راه‌آهن ایران پیوند می‌دهد.

سالانه از طریق خط آهن موسوم به جاده ابریشم هزاران تن انواع محصول و کالای تولیدی کشورهای همسود ازجمله گندم، چوب، ماشین‌آلات صنعتی و پنبه به بنادر ایران در خلیج‌فارس منتقل و از این طریق به بازارهای جهانی صادر می‌شود و در مقابل محصولات خام و انواع تولیدات صنعتی وارداتی این کشورها نیز از طریق ایران به این جمهوری‌ها ارسال می‌شود. ساخت راه‌آسفالته باجگیران به عشق‌آباد، اتوبان عشق آباد به گوگ تپه و اتصال راه آهن سرخس به تجن (به طول ۱۳۰ کیلومتر) از طرح‌های اجرا شده ایران در ترکمنستان است. به علاوه احداث پل کامیون‌رو سرخس روی رودخانه تجن، پل‌باجگیران، لطف‌آباد و سرخس و اعطای اجازه عبور ترانزیتی زمینی و هوایی وسایط نقلیه ترکمنستان از قلمرو ایران، برقراری خط کشتیرانی بین بنادر کراسنا و دسک و نوشهر و برقراری پرواز مستقیم تهران ـ عشق آباد ـ تهران و نیز خط اتوبوسرانی مشهد ـ عشق آباد در زمینه حمل‌ونقل قابل ذکر است.

غیراز حوزه حمل‌ونقل که در سال گذشته ۶۳هزار کامیون ایرانی وارد کشور ترکمنستان شده است، کارشناسان ایرانی پروژه مخابراتی بین‌المللی «فیبر نوری»، بازسازی واحدهای پالایشگاه ترکمن‌باشی، ۶سیلو، احداث یک جاده ۶بانده در مسیر عشق‌آباد- ترکمن باشی به طول بیش از ۵۰۰ کیلومتر و ۴ واحد ترمینال گاز مایع در مناطق مختلف ترکمنستان را به اجرا درآورده‌اند(۸) که آخرین آن ساخت اسکله دریایی گاز مایع در بندر کیان‌لی در ساحل خزر ترکمنستان بود.(۹)

یکی دیگر از زمینه‌های همکاری میان ۲کشور بخش انرژی است. در زمینه برق ترکمنستان در سال ۱۹۹۹، قرارداد فروش و ترانزیت برق را با ترکیه و ایران به امضا رساند که بر پایه آن ترکمنستان سالانه ۶۰۰ میلیون کیلووات ساعت برق به ترکیه صادر می‌کند. در این قرارداد شرکت توانیر ایران برق صادراتی ترکمنستان را به ترکیه ترانزیت می‌کند.(۱۰)

مهم‌ترین بخش روابط اقتصادی متقابل بخش نفت و گاز است. خط لوله ۲۰۰ کیلومتری موسوم به «کربچه- کردکوی» با هزینه ۱۹۵میلیون دلار توسط شرکت طراحی و ساختمان نفت ایران در سال۱۹۹۷ میلادی به بهره‌برداری رسید که سالانه بیش از ۸میلیارد متر مکعب گاز از طریق این خط لوله به ایران صادر می‌شود.

در ماه دسامبر ۱۹۹۷ میلادی ترکمنستان خط لوله «کرپز- کورت کیو» تا ایران را به ارزش ۱۹۰میلیون دلار شروع کرد و این نخستین خط لوله صادرات گاز طبیعی از آسیای مرکزی است که از روسیه می‌گذرد.(۱۱) صادرات ترکمنستان به ایران در سال۲۰۰۰ از راه این خط لوله ۱۰۶بیلیون فوت مکعب بود که در سال ۲۰۰۱ تا ۱۵۴ بیلیون فوت مکعب افزایش یافت. طبق شرایط این قرارداد ۲۵ ساله که بین ۲کشور منعقد شده است، ترکمنستان سالانه بین ۱۷۷ تا ۲۱۲بیلیون فوت مکعب گاز طبیعی به ایران می‌فرستد که ۳۵درصد آن به پرداخت سهم ایران درساخت خط لوله اختصاص دارد. در دولت نهم و دهم نیز خط لوله دوم انتقال گاز دولت آباد- سرخس- خانگیران با بیش از ۳۰کیلومتر طول و با قطر ۱۰۲۰میلی‌متر و ظرفیت سالانه حدود ۱۲میلیارد متر مکعب مورد بهره‌برداری قرار گرفت. هر ۲کشور توافق کرده‌اند که در سال‌جاری میلادی ۱۴ میلیارد و در آینده‌ای نزدیک ۲۰میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان به ایران صادر شود.(۱۲)

بنابراین با توجه به‌وجود زمینه‌های مختلف همکاری اقتصادی میان دو کشور، سطح خوب روابط سیاسی، بعد کم مسافت میان ایران و عشق‌آباد و با توجه به اهتمام زیاد کشور ترکمنستان در جهت جلب سرمایه‌های خارجی و در اولویت قراردادن ایران درتمامی زمینه‌های سرمایه‌گذاری و با توجه به توانایی‌های فنی و اقتصادی ایران، زمینه‌های مشارکت در طرح‌های اقتصادی و تجاری ترکمنستان فراهم است و نگاهی اجمالی به شاخصه‌های همکاری اقتصادی بین دوکشور نشان‌دهنده پیوند منافع اقتصادی دوکشور است. جمهوری اسلامی ایران توانایی اقتصادی خود را با مشارکت در پروژه‌های اقتصادی ترکمنستان به ثبوت رسانده است.

ج) وابستگی جغرافیایی (تأثیر جغرافیایی همکاری دوکشور)

پیوستگی سرزمینی، نیازهای متقابل ژئوپلیتیکی، جایگاه ایران به‌عنوان پل ارتباطی و جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان مناسب‌ترین مسیر ترانزیتی از موضوعات مهم در زمینه همکاری و تأثیر جغرافیا برای همکاری دوکشور است. محدودیت مرزهای آبی و محصور بودن ترکمنستان و همچنین سایر کشورهای آسیای مرکزی در خشکی، از مهم‌ترین محدودیت‌های ژئوپلیتیک این کشورها است. یکی از شاخصه‌های مؤثر در توجه این کشورها بالاخص ترکمنستان به همسایگان جنوبی بالاخص ایران همین وضعیت جغرافیایی است. اگر کشورهای معبر دارای راه‌های پیشرفته و تسهیلات بندری کافی باشند و رفتار دوستانه توأم با همکاری در پیش گیرند، می‌توانند نیاز ژئوپلیتیکی همدیگر را برآورده کنند. مشکل دیگری که کشورهای محصور در خشکی دارند، وجود حالت روانی است که همواره خود را به کشورهای معبر وابسته می‌بینند. وضعیت دو کشور ایران و ترکمنستان نیز به‌گونه‌ای است که برای استفاده از مسیر ترانزیتی، راه‌های مواصلاتی و... ایران توسط کشورهای آسیای مرکزی و بالاخص ترکمنستان همکاری و همگرایی را ضروری می‌نماید. از طرفی ترکمنستان نیز می‌تواند حلقه اتصال ایران با سایر کشورهای آسیای مرکزی و شرق دور باشد. لذا پیوستگی جغرافیایی و وابستگی متقابل ژئوپلیتیکی از عوامل همگرا بوده و زمینه همبستگی این دو کشور را فراهم می‌کند.(۱۳)

در مجموع طرح‌های صنعتی عظیمی همچون خط راه آهن تجن - سرخس - مشهد، خط ارتباطی بین‌المللی فیبر نوری، سد دوستی، احداث خطوط انتقال برق بالکان‌آباد - گنبد، مجتمع تصفیه‌خانه آب شرب شهر مرو مرکز استان ماری، سیلوهای گندم در مراکز ۵ استان و شاهراه ۱۸۰کیلومتری عشق‌آباد- بهارلی در استان آخال، جاده عشق‌آباد باجگیران و سایر طرح‌های بزرگ که از سوی شرکت‌های ایرانی در سراسر ترکمنستان احداث شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند و نیز خط لوله گاز جدید ترکمنستان به ایران که گاز میدان دولت آباد ترکمنستان در منطقه سرخس را به شبکه ملی گاز ایران در خانگیران منتقل خواهد کرد نیز از نمونه بارز دوستی، روابط حسن همجواری و همکاری‌های متقابل مفید اقتصادی و تجاری بین تهران و عشق‌آباد است.

● استراتژی پیشنهادی

با توجه به آنچه آمد، نگارنده، استراتژی پیشنهادی برای جمهوری اسلامی ایران در مناسبات با ترکمنستان را به‌صورت فشرده عرضه می‌دارد تا راهنمای عمل استراتژیک در نگاه به این کشور همسایه باشد.

۱) در زمینه سیاسی، دفاعی و امنیتی

- تأکید بر استقلال و تمامیت ارضی در روابط فیمابین.

- مشارکت و توسعه همکاری‌های مرزی و منطقه‌ای، دفاعی، امنیتی و سیاسی (دوجانبه و چند جانبه).

- تشکیل و تقویت گروه پارلمانی دوستی و ارتباط مجالس دوکشور با یکدیگر.

- دعوت از مسلمانان و مقامات ترکمنستان جهت شرکت در کنگره‌ها و کنفرانس‌های وزارت امور خارجه.

- گسترش همکاری‌های دوکشور با توجه به اشتراکات تاریخی و مذهبی.

- آشنا کردن ترکمنستان با خطرات پذیرش فرهنگ‌های الحادی، غربی، وهابیت، بهائیت و صهیونیسم.

- تلاش در جهت انتقال ارزش‌های اصیل اسلامی و تقویت نهاد مذهب و ابعاد اجتماعی فرهنگی آن.

- تعیین و تبیین رژیم حقوقی مناسب دریای خزر با همکاری کشورهای همسایه این دریا، همکاری‌های زیست‌محیطی و همکاری‌های مشترک در گستره این دریا و پیگیری منافع ملی ایران و دفاع از تمامیت ارضی و محدوده تعیین شده ایران در دریای خزر.

- مشارکت فعال در طرح‌ها و ترتیبات امنیتی منطقه همچون پیمان شانگهای جهت کاهش تنش‌های میان کشورهای منطقه و مقابله با اقدامات قدرت‌های فرامنطقه‌ای.

- مقابله با اندیشه‌های تفرقه‌افکنانه در وحدت اسلامی.

- بهره‌گیری از موقعیت مهم جمهوری اسلامی ایران در برقراری ارتباط میان کشورهای آسیای مرکزی و ترکمنستان.

- در اختیار قرار دادن تجربه‌های سیاسی و کمک‌های فنی و اقتصادی به آن کشور جهت استقلال سیاسی و اقتصادی آن.

ـ برقراری روابط سیاسی محکم با ترکمنستان برای جلوگیری از در اختیار قرار دادن پایگاه به دشمنان ایران (قدرت‌های فرامنطقه‌ای) و نیز برقراری ارتباطات اقتصادی و سیاسی مناسب.

- کمک به مبارزه با قاچاق مواد‌مخدر با کمک سازمان ملل متحد.

- تلاش جهت ایجاد اتحادیه‌ای منطقه‌ای شامل چندین کشور که اهداف مشترک سیاسی و نظامی داشته باشند.

- تقسیم منافع اقتصادی در ترکمنستان با روسیه.

۲) در زمینه فرهنگی و اجتماعی

- گسترش ارتباطات فرهنگی و تاریخی با توجه به اشتراکات تاریخی و دینی دوکشور.

- ارتباط (غیر حساسیت‌آمیز) با شخصیت‌های مذهبی با نفوذ این کشور.

- بهره‌گیری از شرایط مناسب گرایش به مذهب در میان مردم مسلمان ترکمنستان.

- اشاعه زبان فارسی، ساختن مراکز فرهنگی، ارتباط دانشگاه‌های دو کشور، تبادل استاد و دانشجو، دادن بورس تحصیلی به دانشجویان ترکمنستان که خواهان فراگیری زبان فارسی هستند در دانشگاه‌های ایرانی، فعال کردن رایزنی فرهنگی ایران در آن کشور؛ ایجاد کرسی زبان فارسی در دانشگاه‌های آن کشور و برگزاری تورهای علمی، سیاحتی و زیارتی و... .

- همکاری‌های مشترک علمی، پژوهشی در زمینه‌های مختلف و از جمله پزشکی و بهداشتی.

- تشکیل انجمن‌های دولتی بین ایران و ترکمنستان و لزوم تعمیم آن در روابط ایران با سایر جمهوری‌های آسیای مرکزی.

ـ همکاری فرهنگی در چارچوب آموزش و پرورش و اعزام مدرس زبان فارسی به ترکمنستان.

- تأسیس خبرگزاری مشترک بین دوکشور که کاهش‌دهنده فعالیت‌های سوء تبلیغاتی دشمنان جمهوری اسلامی ایران است.

- همکاری‌های سازمان‌های داخلی دوکشور همچون جمعیت هلال احمر، توریسم، گردشگری، میراث فرهنگی، سینما و... .

۳) در زمینه اقتصادی

- تلاش برای خرید نفت و گاز این کشور و مصرف آن در داخل و انتقال آن به پایانه‌های صادراتی در خلیج‌فارس.

- همکاری‌های مشترک اقتصادی در گستره دریای خزر.

- گسترش و تعمیق روابط اقتصادی و تجاری، مرزی و استانی و حضور بیشتر در بازارهای این کشور.

- همکاری‌ها و سرمایه‌گذاری‌های مشترک در زمینه‌های حمل‌ونقل کالا و مسافر، صیادی، حفر چاه‌های اکتشافی منابع نفتی و نصب دکل‌های حفاری در سطح دریای خزر.

- بهره‌گیری از خطوط ارتباطی دوکشور برای ترانزیت کالا و خدمات.

- انعقاد قراردادهای کلان اقتصادی در سطح منطقه‌ای بین دوکشور.

- ایجاد نمایشگاه‌ها و بازارچه‌های بازرگانی به‌صورت موقتی و دائمی و استفاده از بازار ترکمنستان برای صادرات و واردات.

- پشتیبانی از شرکت‌های اقتصادی ایرانی فعال در ترکمنستان.

- تأسیس کارخانجات صنعتی و شرکت‌های مشترک.

- سرمایه‌گذاری‌های مشترک در امور صنعتی و کشاورزی، کمک در راستای احداث سد و خطوط ارتباطی (برای دسترسی آن کشور به آب‌های آزاد).

- افزایش ارتباطات اقتصادی بین شرکت‌ها، سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها و صادرات کالا به آن کشور.

- افزایش حمل‌ونقل خطوط هوایی و زمینی بین دو کشور.

- اعزام متخصصان ایرانی در زمینه‌های مختلف صنعتی و علمی به این کشور.

- کسب جایگاه مناسب اقتصادی در ترکمنستان با بالابردن سطح کیفی و کمی محصولات اقتصادی، شناخت نیازهای اقتصادی و فراهم کردن تسهیلات ویژه در امر فعالیت اقتصادی و تجاری.

- توسعه همکاری‌های اقتصادی و انعقاد قراردادهای دوجانبه و چند جانبه اقتصادی فیمابین دوکشور ایران و ترکمنستان و کشورهای منطقه.

- انتقال تجربه‌های علمی، پژوهشی و کاربردی جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌های اقتصادی به ترکمنستان.

برات شمسا

منابع و مآخذ:

۱- عباسعلی فرزندی، خلاصه‌ای از وضعیت اقتصادی ترکمنستان، مجله بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۰، ص۲۰۴

۲- حسین کریمی، ترکمنستان، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ۱۳۷۵، ص ۹۶

۳- نسرین احمدیان شالچی، دیار آشنا، ویژگی‌های جغرافیایی کشورهای آسیای مرکزی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸، ص ۲۶۶

۴- پیشین، حسین کریمی ص ۹۸

۵- پیشین، عباسعلی فرزندی، ص ۲۰۵

۶- خبرگزاری فارس، ۱۹/ دی /۸۸

۷- خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۲۲/۲/۸۵

۸- خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۲۲/۲/۸۵

۹- خبرگزاری فارس، ۱۹/۱۰/۸۸

۱۰- خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۱۳/۲/۸۵

۱۱- سایت ندای گاز، اردیبهشت ۸۴

۱۲- خبرگزاری فارس، ۱۹/۱۰/۸۸

۱۳- پیشین، عباسعلی فرزندی، ص ۲۰۶