جستاری معیارگرایانه بر مبانی و نظام ساختاری ارزشی NGOها

سازمان های غیردولتی استاندارد

رعایت و برخورداری از معیارهای صحیح، تلاش برای به روز بودن و بهره مندی از روش های اجرایی نوین، عباراتی است که کمابیش مورد نیاز و توجه «کیفیت گرایان» است و اهمیت تقاضای این گروه ها از مشتریان (مخاطبان) در مقابل «کمیت گرایی» روش ها و برنامه های «استانداردسازی» الگوی کاری در مدیریت استراتژیک را در اولویت قرار می دهد. سرعت پیشرفت تکنولوژی، رقابت پذیری در بازار، تغییرات پرشتاب و نوسانی تقاضای مصرف کنندگان، مشتری مداری، در این عرصه بر پایبندی سازمان ها به رعایت استاندارد تاکید می کند.

البته معمولاً این نکات ذهن را متوجه یک مجموعه تولیدی - صنعتی می کند، حال آنکه برخورداری از ویژگی استاندارد، فقط به انواع و اقسام سازمان ها و سیستم ها محدود نمی شود، یعنی اینکه استاندارد بودن را می توان به جوامع انسانی، سازمان ها و نهادهای مدنی، حتی رفتارهای عرفی و روابط اجتماعی و هر آنچه دارای معیار و شاخصی برای ارزیابی و مقایسه باشد، تعمیم داد.

مطابق با همین مبانی ضمن بازشناسی مفاهیم و مبانی NGO ها، اینکه «یک سازمان غیردولتی استاندارد چگونه است» سوالی اساسی و مهم است و به همین منظور در این نوشتار سعی می شود معیارگرایی (استانداردسازی) تشکل های غیردولتی در دو محور

۱) سازمان غیردولتی بر اساس مفاهیم و تعاریف (استاندارد) و

۲) سازمان غیردولتی بر اساس نظام ساختاری (استاندارد) مورد بررسی قرار گیرد.

۱) سازمان غیردولتی و تعاریف

سازمان غیردولتی، تشکل مردمی، تشکل غیرحکومتی، (NGO)، سازمان مردم نهاد (سمن) به گروه ها و جنبش هایی اطلاق می شود که توسط مردم، خودجوش، داوطلبانه و بر اساس احساسات مشترک، عواطف انسان دوستانه تشکیل شوند و به صورت غیردولتی، غیرانتفاعی، غیرسیاسی، غیرتجاری و مستقل فعالیت کنند.

▪ خودجوش؛ گروه هایی متشکل از مردم که با اهداف مختلف فرهنگی، اجتماعی، علمی، حقوقی و... با انگیزه های صرفاً معنوی، اخلاقی، ارادی و... بر اساس حس انسان دوستانه و حقیقیت جویی دور هم جمع شده و با یکدیگر تعامل فکری، فرهنگی و اجتماعی داشته و فعالیت می کنند.

▪ داوطلبانه؛ هیچ کس را نمی توان به عضویت و فعالیت در تشکلی مجبور یا مانع از فعالیت و حضور وی در یک یا چند NGO شد به این معنی که فضای فرهنگی - روانی جامعه نسبت به کنش ها و واکنش های اجتماعی، ضمن نفی احساساتی بودن باید حساس و دقیق باشد تا در مواقع ضروری در قالب های مختلف، بدون چشمداشت و انگیزه های مادی، حرکت های اجتماعی را همراهی کنند.

▪ غیردولتی؛ گروه هایی که اجزا و ارکان آن فقط و فقط از شهروندان با شخصیت حقیقی و حقوقی تشکیل شده و هیچ کدام از اعضای دولت در هر سطحی با شخصیت حقوقی دولتی یا حکومتی خود نمی توانند در هیچ یک از ارکان آن گروه حضور و نقش داشته باشند، یا به عبارتی تشکلی غیردولتی است که هیچ کدام از ردیف ها و بندهای بودجه سالانه دولتی به آن اختصاص داده نشود.

▪ غیرانتفاعی و غیرتجاری؛ هدف اصلی گروه های مردمی هرگز کسب سود و منافع مادی، اقتصادی و انجام معاملات تجاری نیست و منافع مادی و معنوی حاصل از فعالیت های قانونمند یک تشکل، هیچ گاه و هرگز میان موسسان، مدیران و اعضا به هر نسبتی و سهمی نباید تقسیم شود، بلکه منافع حاصله، صرفاً و انحصاری جهت توسعه فعالیت و برنامه ها و تحقق اهداف تشکل غیردولتی، هزینه، یا به عنوان سرمایه و دارایی تشکل غیردولتی ذخیره یا سرمایه گذاری می شود.

▪ غیرسیاسی؛ گروهی که با هدف نفوذ در ارکان سیاسی، مدیریتی و اجرایی، کسب قدرت و حضور در دولت حاکم فعالیت کند «حزب» نام دارد، حال آنکه تشکل غیردولتی هیچ گونه فعالیت سیاسی جهت کسب قدرت سیاسی نداشته و معمولاً حوزه قدرت آن در کسب جایگاه در لایه های مردمی و تقویت پایگاه های اجتماعی است.

▪ مستقل؛ یک سازمان غیردولتی بدون وابستگی به نهادهای دولتی یا غیردولتی شکل گرفته، برنامه ریزی، فعالیت و رشد می کند و سازمان های دولتی و غیردولتی دیگر در تشکیل ارکان، عملکرد، تصمیم گیری و فعالیت آن هیچ گونه نقشی ندارند.

۲) سازمان غیردولتی و نظام ساختاری

سازمان های مرد م نهاد به روش ها و دلایل مختلف شکل می گیرند و به تبعیت وضعیت و ساختار فرهنگی - اجتماعی جوامع به صورت بسته (تک محور) یا باز (جمع محور) پایه ریزی می شوند، البته می توان بر اساس نظام ساختاری الگوی رفتاری سازمانی سه دسته سنتی، نیمه سنتی و مدرن را نیز برای NGOها قائل شد. به طور مثال «سازمان های غیردولتی سنتی» معمولاً حول محور یک فرد تاثیرگذار، محرک و پرانرژی تشکیل می شوند، اعضا فقط به وی نگاه می کنند، همیشه ایده های او را می پسندند و تایید می کنند، اغلب با او مخالفت نمی کنند و همواره با او فاصله بسیاری در تمام موارد دارند، معمولاً این سازمان ها عمری به میزان انگیزه آن فرد دارند. شاید میزان مشارکت در همکاری و اجرا بالا باشد، اما میزان مشارکت و همکاری در ایده پردازی، نوآوری و خلاقیت بسیار پایین است. گردش اطلاعات بسیار کند و ابزارها و روش های سنتی مانند گردهمایی های بسته و محدود الگوی عمل در این گروه هاست، اغلب می بینیم خودآگاهانه شعار گروه «همه برای یکی» بیان می شود.

«گروه ها و تشکل های نیمه سنتی» معمولاً با محوریت و خیزش یک فرد آغاز می شوند اما همفکرانی هم او را به دلایلی شخصی و مقطعی حمایت می کنند، البته این حمایت مشروط و دوجانبه است. معمولاً این نوع تشکل های مردمی به صورت گروهی تشکیل و به صورت «هیات امنایی» اداره می شوند، هرچند این ساختار حلقه مدیریتی را کمی وسیع تر از گروه های سنتی می کند اما هنوز بسته است و ورود به آن کار زیاد ساده یی نیست. این نوع سازمان ها تا زمانی زنده هستند که اهداف اولیه توسط امنا و معتمدین پیگیری شود. مطالعات نشان می دهد انعطاف پذیری کمی در این گونه سازمان ها وجود دارد. انجمن های خیریه، کانون های مذهبی و علمی جزء این گروه هستند. شعار این گروه ها معمولاً و به صورت انتخابی و دوره یی «یکی برای همه» تبیین می شود.

اما مدرن ترین نوع نظام ساختاری در NGO ها بر اساس «مدیریت باز» یا «مدیریت گردشی» و عضوپذیر بودن از اواسط قرن بیستم آغاز شد؛ فعالان حقوق بشر، فعالان محیط زیست، گروه های جوانان، فعالان اجتماعی، تشکل های صنفی، موسسات هنری و گروه های بدون مرز (پزشکان، خبرنگاران، وکلا و...) در این دسته قرار می گیرند، کاریزما در روند شکل گیری این گروه ها آن چنان تاثیری ندارد، افراد به حفظ خود و ارتقای جایگاه نمی اندیشند، بلکه همه به هدف فکر می کنند و سعی می کنند به نحوی در دستیابی به آن، سهم داشته، اثرگذار بوده و انرژی بگذارند. شعار این گروه ها ناخودآگاه و غیرارادی «یکی برای همه و همه برای یکی» نهادینه می شود.

در سه مدل اشاره شده مشترکاتی در دغدغه ها و ضرورت های تشکیل یک NGO به چشم می خورد، اما نظام مدیریتی هر یک با دیگری به شدت متفاوت است که میزان رعایت استاندارد و معیارهای مورد نظر به قوت و ضعف ویژگی های (نظام ارزشی عمومی) سازمان های غیردولتی (به شرح ذیل) از زمان ایجاد انگیزه تا زمان ثبت و تداوم فعالیت قانونی بستگی دارد؛

۱) اجزا و ارکان آن با حضور و عضویت شهروندان شکل می گیرد و تولد و دوام آن بر اساس احساسات، انگیزه ها، عواطف و ارزش های مشترک است.

۲) حول یک موضوع خاص تشکیل شده و متعهد بوده و دارای اهداف مشروع هستند.

۳) نظام مند و قانونگرا بوده و دارای اساسنامه و مرامنامه هستند.

۴) دارای هویت و شخصیت مستقل بوده، عضوپذیر و توسعه مدار هستند.

۵) آرمان گرا می اندیشد، اما عملگراست و فعالیت آن رسمی و قانونی است.

۶) دارای برنامه و فعالیت مشخص و مدون بوده و مدیریت در آن از یک نظام شایسته سالار تبعیت می کند.

۷) فعالیت در آن داوطلبانه و خروج از آن آزاد و منعی برای حضور اعضا در تشکلی دیگر نیست.

۸) خوداتکا، خودجوش و خودگردان است و محور فعالیت آن انسان دوستانه و خیرخواهانه است.

۹) انعطاف پذیر است، دارای روحیه کارگروهی و خرد جمعی، ابتکار، خلاقیت بوده و احساس مسوولیت در آن موج می زند.

۱۰) ضمن عدم وابستگی به دولت، تنظیم کننده روابط و میزان درجه فاصله بین دولت و ملت است.

۱۱) بیان کننده مطالبات ملت در برابر دولت است و تقاضاها و خواسته های مردم را از دولت مطالبه و پیگیری می کند.

۱۲) ضمن رفع نقایص توسعه یی، مکمل فعالیت های دولت بوده و می تواند دارای مقام مشورتی هم نزد دولت باشد.

۱۳) به منزله ناظر و دیده بان به نمایندگی از مردم در مقابل عملکرد نخبگان منتخب مردم (دولت ها) عمل می کند.

۱۴) به عنوان اهرم فشار در برابر زیاده خواهی ها یا کوتاهی های سازمان های دولتی عمل می کند.

۱۵) اطلاعات در آن محرمانه نیست و تصمیم گیری ها در آن دموکراتیک است.

البته اینکه یک تشکل غیردولتی این ویژگی ها را داراست یا خیر، به ما کمک می کند در تشخیص تفاوت و دسته بندی ساختاری یا معیار نظام مدیریتی، بین تشکل های سنتی، نیمه سنتی و مدرن دقت نظر داشته باشیم، بلکه باید کمی دقیق تر در یک کالبدشناسی سازمانی گونه های مختلف و جهت گیری NGO را نیز واکاوی کرد.

در همین رابطه سازمان های مردم نهاد را می توان بر اساس گونه فعالیت یا جهت گیری فعالیت که رابطه مستقیم با خدمات قابل عرضه دارد، به این شرح تقسیم بندی کرد. البته این موضوع به این بستگی دارد که یک NGO بتواند نیاز و دغدغه اصلی گروه مخاطب (مشتری) را تشخیص داده و مطابق با آن خود را سازماندهی کند.

یک سازمان غیردولتی استاندارد؛

۱) مجوز های رسمی و قانونی بر اساس قوانین داخلی حوزه فعالیت (کشور محل ثبت و فعالیت) را اخذ کرده است.

۲) پایگاه اجتماعی نسبتاً وسیع (گروه مخاطب) و حداقل ۲۰۰ عضو (خدمت رسان) دارد.

۳) مکانی برای استقرار، انجام امور اداری و تمرکز فعالیت به صورت ثابت و مستقل در قالب اداری و حتی المقدور نزدیک به حوزه مورد هدف یا گروه مخاطب، دارد.

۴) دارای تیم کاری شامل برنامه ریزی، اجرایی و هماهنگی، اداری - مالی، آمار و اطلاعات، تبلیغات و... به صورت حرفه یی بوده، چارت تشکیلاتی متوازن، متقارن، سبک و چابک داشته و امور را بر اساس مشارکت جویی اعضا طراحی و به نسبت توان اعضا تقسیم کار می کند.

۵) دارای نشان (لوگو) مشخص و گویا، سربرگ و مهر منحصر به فرد است.

۶) اهدافی مشخص، موضوع فعالیتی تخصصی و روش های دستیابی به اهداف (شفاف) دارد.

۷) وسایل ارتباطی موثر، دوطرفه، فعال و در دسترس عمومی (تلفن، دورنگار، و ب سایت، صندوق پستی، صوتی و الکترونیکی و...) دارد.

۸) از ابزار های متنوع و شفاف اطلاع رسانی و تبلیغات در موارد ذیل بهره می برد؛

الف) معرفی سازمان غیردولتی (اهداف، برنامه ها (گذشته و آینده)، دستاوردها، مدیران، نحوه عضویت و...).

ب) ارائه آمار و اطلاعات درخصوص تعداد و نوع اعضا، درآمدها و هزینه ها، شیوه های خدمت رسانی و...

ج) نشانی دفاتر، شعب، مراکز و مسوولان مربوطه و نحوه تماس برای ارائه یا دریافت خدمات.

د) انتشار و توزیع بروشورهای عمومی و تخصصی در خصوص موضوع فعالیت ها و برنامه های آتی.

۹) ظرفیت گردش و دسترسی به اطلاعات از طریق شبکه های ارتباطی برای اعضا و عموم را داراست.

۱۰) قابلیت و امکان انجام کار تیمی و رشد در سطوح افقی و عمودی به صورت یک نظام شایسته سالار برای همه اعضا بدون در نظر گرفتن انحصار یا تبعیض در آن وجود دارد.

۱۱) ظرفیت ها و توانایی های لازم برای چانه زنی، لابی و امتیازگیری در حوزه تخصصی فعالیت و در حیطه اهداف سازمانی خود را دارا بوده و تقویت می کند.

۱۲) توسط مدیرانی توانا، مطلع، متخصص و متعهد اداره می شود. در این خصوص نه تنها اصول حرفه یی مدیریت را مبنی بر دانش روزآمد رعایت می کنند بلکه معیارهای اخلاقی روانی و شخصی یک مدیر را نیز به نمایش می گذارند، به طور مثال تفاوت مدیری که به نمایندگی از یک NGO در جلسه یی عمومی با ارائه مستندات، آمار و نمودار سخنرانی می کند یا در یک مهمانی ضمن برقراری روابط کاری و گفت وگو کارت ویزیت خود را به مدیران دیگر ارائه می کند، با مدیری که توانایی اداره یک جلسه، خواندن یک مقاله یا برقراری ارتباط با سایر مهمانان در یک ضیافت و معرفی خود یا موسسه اش را ندارد را مورد بررسی قرار دهید.

۱۳) توانایی و قابلیت ایجاد شبکه (ارتباطی و تعاملی) با سایر نهادهای هم راستا (دولتی و غیردولتی) در اهداف و موضوع فعالیت خود را در سطوح مختلف (محلی، منطقه یی، ملی و بین المللی) داراست.

سازمان های غیردولتی (استاندارد) مقاوم هستند اما در عین حال منعطف اند، ریشه دارند اما میوه هم می دهند، در کل معتقدم سازمان های مردم نهاد خوب است که سرو باشند، بلندقد و مقاوم، اما بهتر است گندمزار باشند، منعطف و دارای محصول، سرو ممکن است در مقابل تندباد بشکند، اما گندمزار در مقابل تندباد با هارمونی (نظم) خاصی تا نهایت ممکن خم می شود (انعطاف نه تسلیم) اما با گذر تندباد، مجدداً برمی خیزد و می ایستد.

داود نخ کوب نیاسر