مردگان در انتظار

هرکسی کاری که انجام می دهد, به قصد و هدفی انجام می دهد و منتظر است تا پیامدها و آثار آن را در زندگی اش ببیند هرچند که گاه کارهایی را انجام می دهیم و انتظار چیزی را داریم ولی چیز دیگری بهره ما می شود و یا این که گمان می کنیم این کار ما هیچ تاثیری هم ندارد, ولی می بینیم که آثار و پیامدهای خوش یا ناخوشی را برای ما به ارمغان می آورد

هرکسی کاری که انجام می دهد، به قصد و هدفی انجام می دهد و منتظر است تا پیامدها و آثار آن را در زندگی اش ببیند؛ هرچند که گاه کارهایی را انجام می دهیم و انتظار چیزی را داریم ولی چیز دیگری بهره ما می شود و یا این که گمان می کنیم این کار ما هیچ تاثیری هم ندارد، ولی می بینیم که آثار و پیامدهای خوش یا ناخوشی را برای ما به ارمغان می آورد.

● سنت حسنه یا باقیات صالحات

از آموزه های قرآنی این معنا به دست می آید که نه تنها برخی از کارهای ما دارای آثار مثبت و یا منفی در زندگی ماست، بلکه آثار آن تا ابد باقی می ماند و حتی پس از مرگ نیز خوبی ها و بدی های آن دامن ما را می گیرد و اوضاع ما را در عالم برزخ دگرگون می سازد. از این امور به سنت یا باقیات یاد می شود. سنت، رفتاری از ماست که به شکل آموزه های رفتاری درمیان آیندگان می ماند. در روایت است که «من سن فی الاسلام سنه حسنه کان له اجرها و اجر من عمل بها من بعده لاینقص ذلک من اجورهم شیئا و من سن فی الاسلام سنه سیئه کان علیه وزرها و وزر من عمل بها من بعده لاینقص ذلک من اوزارهم شیئا» به این معنا که هرکه سنتی را پی ریزد آثار آن برای عمل کنندگان و سنت ریز باقی می ماند. پس اگر سنت نیک و خوب باشد آثار و بهره های مفید آن به عامل و سنت ساز می رسد و اگر بد و زشت باشد از آثار زشت و بد آن نیز بهره مند خواهدشد.

باقیات نیز می تواند زشت و زیبا و یا خوب و بد باشد. در اسلام اموری چون فرزند خوب، نوشته و کتاب، آبادانی زمین ازطریق ساخت بیمارستان، مساجد، پل و مانند آن که فایده عمومی دارد یا حفر چاه آب، ایجاد قنات، باغ و بوستان، حفر نهر آب و مانند آن به عنوان باقیات صالحات معرفی شده است. این باقیات صالحات، صدقه جاری است که آثار آن پس از مرگ نیز نصیب وی می شود. دهخدا در لغت نامه، درباره صدقه جاریه نوشته شده است: «هرکاری خیری که در راه خدا انجام شود و نفع آن به طور مستمر به مردم برسد، صدقه جاریه است.»

اما اگر آدمی به جای فرزند خوب و صالح، فرزند طالح و بد، تربیت کند، وزر و وبال کارهای زشت این فرزند نیز دامنگیر او در عالم برزخ و قیامت می شود.

آن چه بیان شد درباره بازگشت آثار کارهای شخص به خود اوست، اما داستان تنها به این جا ختم نمی شود، بلکه براساس آموزه های قرآنی آثار کارهای هرشخص نه تنها به خود او بازمی گردد، بلکه به دیگران نیز سرایت می کند، به ویژه اگر نیت این سرایت نیز وجود داشته باشد. بنابراین، گاه کارهای ما نه تنها برای خودمان در زندگی دنیا مفید یا مضر است، بلکه آثار آن به دنیای مردگان نیز کشیده می شود.

● منازل رشد انسانی

شاید گمان توده های مردم به این باشد که منازل رشد را باید در همین مدت کوتاه عمر خلاصه کرد؛ در حالی که براساس آموزه های قرآنی، منازل رشد و کمال انسانی تنها محدود به دایره زندگی دنیایی نیست، بلکه رشد و بالندگی و کمال یابی انسان تا قیامت ادامه دارد. از این رو دنیای برزخ که حد فاصل میان دنیای مادی با سرای آخرت و جاودانگی ماست، جهان رشد است و انسان در زندگی برزخی خود هم چنان با باقیات و سنت ها و یا نیات دیگران رشد می کند و به بالندگی و کمال می رسد و یا از عذاب و سختی و تنگناهایی می رهد.

بنابراین پرونده اعمال آدمی با مرگ وی بسته نمی شود و در عالم برزخ نیز ادامه می یابد. البته ناگفته نماند که با مرگ شخص پرونده عمل شخصی او بسته می شود و دیگر قادر به انجام کاری نیست، چنان که امیرمومنان علی(ع) می فرماید: «وافد الموت یقطع العمل؛ مرگ که سرآمد، پرونده عمل هم بسته می شود.» (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ص ۱۶۴، شماره ۳۱۹۴) اما پرونده عمل به یک معنا، همچنان باز است. از این رو پیامبر (ص) می فرماید: «اذا مات المومن انقطع عمله الا من ثلات صدقه جاریه او علم ینتفع به او ولد صالح یدعوله؛ «هرگاه مؤمن از دنیا برود، عملش قطع می شود مگر سه عمل:

۱) صدقه جاریه؛ یعنی انجام کارهایی که عموم مردم از آن نفع ببرند. مثل بناء مسجد، احداث مدرسه، بیمارستان و...

۲) عملی که دیگران از آن بهره مند گردند؛

۳) فرزند صالحی که برای او دعای خیر نماید.» (بحارالانوار، ج۲، ص ۲۲)

مطابق کلام صادق(ع) شش چیز است که مومن بعد از مرگ نیز از آن ها بهره مند می شود. آن شش مورد عبارتند از:

۱) فرزند صالحی که برای او طلب مغفرت کند؛

۲) کتاب قرآن که از آن قرائت کند؛

۳) چاه آبی که حفر کرده (و به مردم آب می دهد)؛

۴) درختی که کاشته است؛

۵) آبی که برای خیرات جاری کرده است؛

۶) روش پسندیده ای بنا نهاده و دیگران پس از وی، آن را ادامه می دهند.

بنابراین، هر کسی که باقیاتی را به جا گذاشته باشد، از آثار آن بهره مند می شود و یا اگر سنتی را به نام خود ثبت کرده و دیگری بر اساس آن سنت و الگوبرداری از آن کاری انجام دهد، پیامدها و آثار آن افزون بر عمل کننده برای سنت ساز نیز ثبت می شود.

براساس برخی از روایات حتی اگر کسی به نام مرده، کاری را انجام دهد، آن کار خیر و خوب در کارنامه عمل مرده در عالم برزخ ثبت می شود. از این جاست که قرآن و نماز خواندن برای مرده یا روزه گرفتن برای او، نقش مهمی در سامان یابی وضعیت مرده بازی می کند. گاه گناهی از او برداشته می شود و آثار گناه یعنی عذاب از او کم می گردد و یا از وضعیت خوب به خوب تر و بهتر ارتقا می یابد.

● اعمال پیش فرست و پس فرست

خداوند در آیه ۲۱ سوره یس می فرماید: «و نکتب ما قدموا و آثارهم»؛ هر آن چه خود پیش فرستادند و یا پس از مرگ از آثارشان می رسد، ثبت و ضبط می کنیم؛ پس هنگامی که انسان می میرد کارهایی که کرده و آثار کارهایش را به نامش می نویسند.

براساس این آیه و آیات دیگر قرآن، اعمال انسان دو نوع است: ۱- اعمال ماتقدم؛ ۲- اعمال ماتاخر. اعمال ماتقدم و یا همان متقدم اعمالی است که تاثیر آن بر نامه اعمال فرد و پرونده پاداش و یا جزای او تا زمان زندگی و حیات فرد است و پس از مرگ او این اعمال دیگر تاثیری بر کارنامه روز قیامت فرد ندارند مثل غیبت یا دروغ.

پس اعمالی که آثار و نتایج آنها محدود به دوران عمر انسان است و با مرگ او پرونده آنها نیز بسته می شود «آثار ماتقدم» و اما اعمالی که آثارش حتی بعد از مرگ و کوچ انسان از این جهان از بین نمی رود و با مرگ، پرونده آن ها بسته نمی شود و آثار مثبت یا منفی آنها در حیات برزخی نصیب او می شود همان آثار متاخر یا «آثار ماتأخر» است که در آیه به آن اشاره شده است.

به عنوان مثال کسی که در زندگی دنیوی امور خیری را بنیان گذاری کرده است نتایج معنوی این عمل در حیات برزخی نصیب او می گردد؛ یعنی سبب برخورداری وی از مواهب خداوندی و حتی بخشش پاره ای از خطاها و گناهانش می شود.

هم چنین اگر کسی بدعت ها و روش های نادرست و زشتی را بنیان گذاری یا تقویت کند؛ چنین شخصی در همه نتایج سوء و بدی که این بدعت ها در زندگی فردی یا اجتماعی افراد جامعه برجای می گذارند؛ سهیم و شریک است. بنابر این در هر کار بد و زشتی چون مدسازی ها؛ آداب و رسوم غلط در امر ازدواج؛ نشر خرافات؛ ایجاد انحرافات فکری در دیگران؛ گسترش بی عفتی و بی بندوباری؛ توسعه اعتیاد به مواد مخدر و مانند آن که همگی تا مدت زمان بسیار طولانی آثار و نتایج شومی در زندگی مادی و معنوی انسان ها بر جای می گذارند و سرچشمه بدبختی های فراوانی در جامعه می گردند، این شخص از پیامدهای بد آن در زندگی برزخی نیز رنج خواهد برد.

خداوند در آیه ۳۱ سوره قیامت نیز می فرماید: «ینبو الانسان یومئذ بما قّدم و اخّر؛ آن روز انسان از آنچه پیشاپیش فرستاده و آنچه به آینده موکول کرده باخبر شود.

هم چنین، اعمال خوب و خیری چون طلب مغفرت، نماز، انفاق اطعامی که بازماندگان برای درگذشتگان انجام می دهند، در سرنوشت مردگان در عالم برزخ مؤثر است و موجبات بخشش گناهان و یا بالا رفتن مقام معنوی آنان می شود. البته نفرین و طلب عذاب در انسان هایی که بدعت ها کرده و ظلم ها نموده نیز در صورتی که بحق بوده باشد، در افزایش شقاوت و عذاب مردگان ستمگر مؤثر است. بنابر این، منازل رشد آدمی مختص به دنیا نیست. مردگان در عالم برزخ در انتظار آن هستند تا از نقصی برهند و از گناهی پاک شوند و به خیر و عمل صالح و آثار آن دسترسی یابند و از آن ها بهره مند شوند.

باشد تا زنده ایم در فکر خود و مردگان باشیم و برایشان آرزوی مغفرت نموده و با کارهای نیک و انفاق و صدقه و اطعام، دستگیر مردگان باشیم که البته چیزی از ثواب عمل ما کم نمی شود بلکه به آن هم حتی افزوده می شود.

رضا محرابی