نگاهی به چیستی ولایت مطلقه فقیه در اندیشه سیاسی امام خمینی

نظریه ولایت فقیه امام خمینی به نظریه ولایت مطلقه فقیه معروف شده است البته این تعبیر در سخنان خود امام خمینی نیز به كار رفته است و از همین رو تلقی ها و تفسیرهای مختلفی از آن به عمل آمده است

مراد از ولایت مطلقه، ولایت در اجرای احكام اسلامی است؛ به این معنا كه فقیه و حاكم اسلامی، ولایت مطلقه‌اش اولاً محدود به حوزه اجرایی است و نه تغییر احكام الهی، ثانیاً در مقام اجرا نیز حق نخواهد داشت كه هرگونه اراده كرد احكام را اجرا كند، بلكه اجرای احكام اسلامی نیز باید توسط راه‌كارهایی كه خود شرع مقدس و عقل ناب و خالص بیان نموده است صورت گیرد.

نظریه ولایت فقیه امام خمینی به نظریه ولایت مطلقه فقیه معروف شده است. البته این تعبیر در سخنان خود امام خمینی نیز به كار رفته است و از همین رو تلقی‌ها و تفسیرهای مختلفی از آن به عمل آمده است. ایشان در موارد مختلفی این اصطلاح را به كار برده‌اند. از جمله پس از ایراد خطبه‌های نماز جمعه توسط آیت‌الله خامنه‌ای، ریاست جمهور وقت، در نامه‌ای خطاب به ایشان می‌فرماید: «... از بیانات جنابعالی در نماز جمعه این‌طور ظاهر می‌شود كه شما حكومت را به معنای ولایت مطلقه‌ای كه از جانب خدا به نبی اكرم(ص) واگذار شده و اهمّ احكام الهی است و بر جمیع احكام شرعیه الهیه تقدم دارد، صحیح نمی‌دانید. و تعبیر به آن كه این جانب گفته‌ام حكومت در چهارچوب احكام الهی دارای اختیارات است به كلی برخلاف گفته‌های اینجانب بود. اگر اختیارات حكومت در چهارچوب احكام فرعیه الهیه است، باید عرض حكومت الهیه و ولایت مطلقه مفوّضه به نبی اسلام(ص) یك پدیده بی‌معنا و بی‌محتوا باشد و اشاره می‌كنم به پیامدهای آن، كه هیچ‌كس نمی‌تواند به آنها ملتزم باشد: مثلاً خیابان‌كشی‌ها كه مستلزم تصرف در منزلی است یا حریم آن است در چارچوب احكام فرعیه نیست...».۱

پس از این مكتوب، آیت‌الله خامنه‌ای در نامه‌ای خطاب به امام خمینی توضیحاتی ارائه می‌دهد. حضرت امام نیز در پاسخ با تأكید مجدد بر ولایت مطلقه فقیه می‌نویسد: «... اینجانب كه از سالهای قبل از انقلاب با جنابعالی ارتباط نزدیك داشته‌ام و همان ارتباط بحمدالله تعالی تاكنون باقی است، جنابعالی را یكی از بازوهای توانای جمهوری‌اسلامی می‌دانم و شما را چون برادری كه آشنا به مسائل فقهی و متعهد به آن هستید و از مبانی فقهی مربوط به ولایت مطلقه فقیه جداً جانبداری می‌كنید، می‌دانم و در بین دوستان از جمله افراد نادری هستید كه چون خورشید، روشنی می‌دهید...» ۲

در برخی از منابع، هفت تلقی مختلف از ولایت فقیه ذكر شده است. از جمله اینكه: ۱) همه كاره بودن ولیّ فقیه و تمركز قدرت در دست او و هیچ‌كاره بودن مردم؛ ۲) تعمیم حوزه ولایت در تمامی عرصه‌های اجتماعی و شخصی افراد؛ ۳) شمولیت ولایت فقیه بر همه افراد جامعه؛

۴) شمولیت ولایت فقیه در همه مواردی كه موضوع یكی از احكام پنج‌گانه فقهی قرار گیرد؛

۵) محدود نشدن ولیّ فقیه به قانون بشری و فوق قانون بشری عمل كردن و وضع قانون توسط فقیه؛ ۶) فوق احكام اولیه عمل كردن و بنابر مصالح، احكام اولیه را ترك و بر ترك و بر طبق احكام ثانویه عمل كردن؛ ۷) عمل بر اساس مصلحت عقلی، نه تنها فوق قانون بشری، بلكه فوق قانون الهی و حتی تعطیلی بعضی از احكام بنابر اقتضای شرایط خاص. ۳

بعضی گمان برده‌اند مقصود از مطلقه یعنی ولیّ فقیه رها از هر قید و بندی است و هرگونه كه بخواهد می‌تواند عمل كند و مقید به احكام و قوانین قدسی اسلام هم نیست، چه رسد به احكام و قوانین بشری و غیر قدسی. از این رو به نفی چنین ولایت فقیهی پرداخته و آن را مساوی با حكومت مطلقه و استبدادی شمرده و شرك به خدا به شمار آورده‌اند

برخی از مخالفین ولایت مطلقه فقیه معتقدند: «ولایت مطلقه فقیه از دید قرآن بی‌اساس و در حكم شرك است.» اینان بر این باورند كه قائلین به ولایت فقیه هیچ‌گونه دلیلی از قرآن برای اثبات ولایت فقیه ارائه نكرده‌اند حال آنكه در این دیدگاه برای ثبات ولایت فقیه می‌بایست از قرآن شاهد و قرینه‌ای آورده شود وگرنه پذیرفته نیست. در این تلقی، اولویت داشتن و مقدم بودن در آیه «النبی أولی بالمؤمنین»، «غیر از ولایت و آمریت و حاكمیت علی الاطلاق است، آن هم نه تنها

£ بعضی‌ها گمان برده‌اند مقصود از مطلقه یعنی ولیّ فقیه رها از هر قید و بندی است و هرگونه كه بخواهد می‌تواند عمل كند

£ مطلق بودن ولایت به معنای التزام فقیه به تبیین و اجرای همه احكام شریعت و چاره‌اندیشی در مواقع تزاحم میان آنها است

بر نفوس، بلكه بر اموال و حقوق و برای افراد غیر رسول(ص). موضع این آیه در مجموعه منسجم آیات قبل و بعد با سیاق عبارات و سال نزول آن، دلالت روشن بر مسائل و روابط خانوادگی دارد نه مسائل حكومتی و اداره امت. مضافاً به اینكه تاریخ سنت و سیره نشان نمی‌دهد كه رسول اكرم و امیرالمؤمنین در دوران حكومت و خلافت خود از چنین اولویت و ولایت استفاده‌ای نموده و از كسی سلب مالكیت و آزادی نموده یا بی‌اعتنا به بیعت شده باشند.» ۴

در بخش دیگری از این دیدگاه با اشاره به این كه ولیّ و والی در صدر اسلام و در دولت‌های اسلامی به معنای حاكم یا استاندار آمده است. منكر این هستند كه چنین ولایت و حكومتی كه از سوی امام علی به افراد واگذار می‌شد «سرپرستی مطلق و مالكیت بر اموال و انفس افراد باشد و حق خودكامگی و فعال مایشایی یا ادعای مافوق حقوق و قوانین و اصول را داشته باشند.» ۵

پرسش این است: از آنجا كه بنا به اعتقاد برخی، واژه ولایت مطلقه در مكتوبات و سخنان امام خمینی تبیین و تفسیر نشده است، ولایت مطلقه به چه معنا است؟ آیا همان‌گونه كه پاره‌ای پنداشته‌اند، مراد از ولایت مطلقه در اندیشه امام خمینی رهایی از هر قید و بندی است یا این كه ولیّ فقیه دارای قید است و واژه مطلقه به معنای استبدادی نیست؟ هدف این مقاله پاسخ به پرسش‌های مذكور است و در این ارتباط ضمن توجه به آرای مخالفان و موافقان، سخنان امام خمینی نیز در این‌باره بیان و دیدگاههای موافقان و موافقان در آرا و اندیشه‌ ایشان سنجش می‌شود. با توجه به وجود تلقی‌های ناصوابی كه از ولایت مطلقه فقیه انجام شده است ضرورت دارد به تبیین این مفهوم از دیدگاه قائلان و مفسران ولایت مطلقه انتصابی فقیه پرداخته شود. گرچه در آغاز می‌توان به طور كلی اشاره كرد كه ولی فقیه در چارچوب احكام اسلامی رفتار كرده و از شریعت تخطی نمی‌كند، اما در هر صورت چون این تعبیر در اواخر حیات امام خمینی به كار رفته و ایشان نیز پس از استعمال به تفسیر آن نپرداخته است، گمان شده كه ولی فقیه در حكومت، خودرأی و مستبد است و فراتر از قانون قدسی و بشری می‌تواند فرمان براند و هیچ چیزی نمی‌تواند بر او نظارت یا او را كنترل و محدود كند! اما پاره‌ای از قائلان و مفسران این نظریه به تبیین اصطلاح «مطلقه» پرداخته و ساحت فقیه را از استبدادورزی و دیكتاتوری بركنار دانسته‌اند.

آیت‌الله جوادی آملی معتقد است مراد از ولایت مطلقه، ولایت در اجرای احكام اسلامی است؛ به این معنا كه فقیه و حاكم اسلامی، ولایت مطلقه‌اش اولاً محدود به حوزه اجرایی است و نه تغییر احكام الهی، ثانیاً در مقام اجرا نیز حق نخواهد داشت كه هرگونه اراده كرد احكام را اجرا كند، بلكه اجرای احكام اسلامی نیز باید توسط راه‌كارهایی كه خود شرع مقدس و عقل ناب و خالص بیان نموده است صورت گیرد. از این رو ولایت مطلقه از سه ویژگی برخوردار است:

۱) فقیه عادل، متولی و مسؤول همه ابعاد دین در دوران غیبت است و شرعیّت نظام سیاسی اسلامی و اعتبار همه مقررات آن وابسته به او است و با تأیید و تنفیذ او مشروعیت می‌یابد.

۲) اجرای همه احكام اجتماعی اسلام كه در نظم جامعه اسلامی دخالت دارند، بر عهده فقیه جامع شرایط است كه یا خود او به طور مستقیم آنها را انجام می‌دهد و یا به افراد دارای صلاحیت تفویض می‌كند.

۳) در هنگام اجرای دستورهای خداوند، در موارد تزاحم احكام اسلامی با یكدیگر، ولیّ فقیه برای رعایت مصلحت مردم و نظام اسلامی، اجرای برخی از احكام دینی مهم را برای اجرای احكام دینی مهم‌تر، به طـــور موقت تعطیل مــی‌كند و اختیار او در اجــرای احكام و تعطیل موقت اجرای برخی ا احكام، مطلق است و شامل همه احكام گوناگون اسلام می‌باشد؛ زیرا در تمام موارد تزاحم، مهم‌تر بر مهم پیش داشته می‌شود و این تشخیص علمی و تقدیم عملی بر عهده فقیه جامع شرایط است. ۶ بنابراین در این برداشت، ولایت مطلقه فقیه به معنای مطلق و بی‌قیدی نیست تا به صورت حكومت استبدادی درآید، بلكه دارای شرایط و قیود علمی و عملی فراوانی است كه حفظ آن شرایط از حیث حدوث و تداوم و استمرار ضروری است. از این رو مطلق بودن ولایت به معنای التزام فقیه به تبیین و اجرای همه احكام شریعت و چاره‌اندیشی در مواقع تزاحم میان آنها است. تزاحم در هنگام اجرای برخی احكام با احكام دیگر روی می‌دهد به گونه‌ای كه انجام یكی سبب كنار گذاشتن و ترك دیگــری مــی‌شود و دوحكم را نمی‌توان در یك زمان با هم اجرا كرد. فقیه از باب ولایت مطلقه در چنین مواردی آنچه به اصطلاح مهم‌تر است را بر مهم ترجیح می‌دهد. البته در ساز و كارها و چگونگی این ترجیح نیز بحث است كه یكی از این سازوكارها استفاده از كاربست مشورت است. ۷ به این معنا كه فقیهی كه رهبری جامعه مسلمانان را بر عهده دارد در مواقعی كه میان احكام شریعت تزاحم واقع می‌شود به مشورت با متخصصان و كارشناسان می‌پردازد و آنگاه رأی صواب و یا نزدیك به صواب را انتخاب می‌كند و جامعه را از بلاتكلیفی خارج می‌سازد.

نویسنده:شریف لك‌زایی

منبع:فصلنامه حضور، شماره ۵۱

پی‌نوشتها:

۱. صحیفه امام (مجموعه آثار امام خمینی)، ج ۲۰، چاپ نخست، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸، ص ۴۵۱.

۲. همان، ص ۴۵۵.

۳. ر.ك: علی‌رضا پیروزمند. نظام معقول، تحلیل مبنایی نظام ولایت فقیه با نگاهی به نظرات منتقدین. چاپ نخست، تهران: ۱۳۷۸، ص ۱۹۹.

۴. تفصیل و تحلیل ولایت مطلقه فقیه. نهضت آزادی ایران. ۱۳۶۷، ص ۱۳۹ ـ ۱۳۶.

۵. همان. همان‌گونه كه از این قطعه پیدا است، مطلقه به معنای فعال مایشاء و سرپرستی مطلق و فراقانون پنداشته شده است. باید دید آیا ولایت مطلقه فقیه در اندیشه سیاسی امام خمینی به این معنا است یا خیر.

۶. عبدالله جوادی آملی. ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت. چاپ نخست، قم: اسراء، ۱۳۷۸، ص ۲۵۱.

۷. برای اطلاع بیشتر بنگرید به همان منبع، ص ۲۵۲ـ ۲۴۹، ۴۶۳، ۴۶۴، ۴۸۲ـ ۴۸۰.

۸. همان، ص ۴۸۱. برای اطلاع از مستندات قرآنی و روایی و سیره پیامبر و معصومان در باب لزوم مشورت حاكم مسلمانان بنگرید به مقاله: محمدجواد ارسطا، «نگاهی به مبانی فقهی شورا» فصلنامه علوم سیاسی، سال نخست، شماره چهارم، بهار ۱۳۷۸، ص ۲۴ ـ ۴۸.

۹. محمدهای معرفت، ولایت فقیه، چاپ نخست، قم: یاران، ۱۳۷۷، ص ۷۴.

۱۰. همان، ص ۷۴ و ۷۵.

۱۱. همان، ص ۷۵.

۱۲. همان، ص ۷۸ و ۷۹.

۱۳. همان، ص ۸۰.

۱۴. محمد جواد ارسطا، ذكری (۴)، قم: مركز فرهنگی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری (واحد آموزش)، ۱۳۷۷، ص ۲۹ ـ ۲۲. در این اثر به پیشینه این بحث در جامعه اشاره شده است و معنای ولایت مطلقه در آثار امام خمینی، نامه ایشان به ریاست جمهور وقت آیت‌الله خامنه‌ای و در قانون اساسی مورد بحث و بررسی قرار گرفت است در بخش دوم این اثر، ولایت مطلقه فقیه و محجوریت مولی علیه مورد بحث واقع شده است. همچنین نگاه كنید به مقاله همین نویسنده با عنوان: «مفهوم اطلاق در ولایت مطلقه فقیه» در فصلنامه علوم سیاسی، سال نخست، ش دوم، پائیز ۱۳۷۷، ص ۹۰ـ ۷۲.

۱۵. امام خمینی در این‌باره می‌فرماید: «حكومت اسلام حكومت قانون است. اگر شخص اول حكومت ما در حكومت اسلامی یك خلاف بكند، اسلام او را عزلش كرده است. یك ظلم بكند، یك سیلی به كسی بزند، ظلم است. اسلام او را عزلش كرده، او دیگر قابلیت برای حكومت ندارد.» صحیفه امام، ج ۴، ص ۳۹۸.

۱۶. امام خمینی. ولایت فقیه (حكومت اسلامی). چاپ نخست، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۱، ص ۳۲ و ۳۳.

۱۷. امام خمینی. كتاب البیع. ج ۲، چاپ نخست، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹، ص ۶۱۸ و ۶۱۹.

۱۸. برای اطلاع بیشتر در این زمینه و تفسیر ولایت مطلقه فقیه نگاه كنید به: احمد آذری قمی، قرآن و ولایت فقیه، چاپ نخست، قم: مؤسسه مطبوعاتی دارالعلم، ۱۳۷۱، به ویژه صفحات ۶۷ ـ ۸ كه در نقد مخالفان ولایت مطلقه است. حكومت اسلامی در كوثر زلال اندیشه امام خمینی: جستارهایی در باب مرجعیت، ولایت مطلقه فقیه، مصلحت نظام، مجله حوزه، چاپ نخست، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸، ص ۱۴۹ ـ ۴۹.

۱۹. متن كامل نامه مذكور در مجموعه سخنان امام خمینی در صحیفهٔ امام، ج ۱۷، ص ۱۳۹ آمده است.

۲۰. امام خمینی، ولایت فقیه، حكومت اسلامی، پیشین، ص ۳۵.مده

---