نگرشی بر سرمایهٔ اجتماعی و ابعاد آن

مفهوم سرمایهٔ اجتماعی در بر گیرنده مفاهیمی همچون اعتماد , همكاری و همیاری میان اعضای یك گروه یا یك جامعه است كه نظام هدفمندی را شكل می دهد و آنهارا به سوی دست یابی به هدفی ارزشمند هدایت می نماید

این مقاله با هدف بررسی مفهوم سرمایهٔ اجتماعی ، نحوهٔ سنجش وعوامل ساخت آن و بررسی نقش آن در كارایی اقتصاد تنظیم شده است. در این نوشتار نخست نظریه های برخی از دانشمندان علوم اجتماعی و اقتصادی كه در این حوزه به مطالعه و تحقیق پرداخته اند ، ارائه می شود و مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

این مقاله با تلاش در جهت ایجاد تصویری روشن از ابعاد مختلف سرمایهٔ اجتماعی، در چهار بخش تحت عناوین سرمایهٔ اجتماعی چیست؟ ، اندازه گیری و سنجش سرمایهٔ اجتماعی ، سرمایهٔ اجتماعی چگونه بوجود می آید؟ و سرمایهٔ اجتماعی و كارایی اقتصادی تنظیم شده است.

●مقدمه:

انسان به طور ذاتی در تعامل و تقابل با دیگران نیازهای خود را بر طرف ساخته و گذران امور می كند. اثرات این كنش های متقابل و نقش آن ها تا حدی است كه حذف آن زندگی را غیر ممكن می سازد. اما در این میان دانشمندان علوم اجتماعی بانگرشی كنجكاوانه در جوامع به شناسایی این كنش ها پرداخته و به مجموع عواملی پی بردند كه آن را سرمایهٔ اجتماعی نامیداند.

مفهوم سرمایهٔ اجتماعی در بر گیرنده مفاهیمی همچون اعتماد ، همكاری و همیاری میان اعضای یك گروه یا یك جامعه است كه نظام هدفمندی را شكل می دهد و آنهارا به سوی دست یابی به هدفی ارزشمند هدایت می نماید. از این رو شناخت عوامل مؤثر در تقویت یا تضعیف سرمایهٔ اجتماعی می تواند جوامع را در گسترش ابعاد سرمایهٔ اجتماعی كمك نموده و موجب افزایش عملكرد اجتماعی و اقتصادی افراد در جوامع گردد.

از دیگر مقولات مطرح در این حوزهٔ سنجش میزان سرمایه اجتماعی است، زیراجوامعی كه در جهت بهبود و تقویت سرمایهٔ اجتماعی خود گام بر می دارند نیازمند ارزیابی اقدامات خود می باشند و این ممكن نخواهد بود مگر آنكه بتوانند روند صعود یا سقوط سرمایهٔ اجتماعی را در اجتماع خود تخمین بزنند.

این مقاله با این دیدگاه ابتدا به معرفی سرمایهٔ اجتماعی پرداخته و در این رابطه نظریات مختلف دانشمندان مطرح در این حوزه را ارائه می نماید.

سپس با بررسی مطالعات صورت گرفته در زمینهٔ نحوهٔ سنجش و اندازه گیری سرمایهٔ اجتماعی از جمله مدل پوتنام۱ در تخمین سرمایهٔ اجتماعی، به بررسی مشكلات و موانع موجود بر سر راه تخمین آن می پردازد. و با استفاده از نظریات دانشمندانی همچون فوكویاما۲ و كلمن۳ روشهایی را كه می توانند به طور غیر مستقیم معیاری از درجه و میزان سرمایهٔ اجتماعی به دست دهند ، بر می شمرد.

قسمت بعدی مقاله با هدف ارائهٔ یك شناخت كلی در رابطه با عواملی كه می توانند موجب ساخت سرمایهٔ اجتماعی گردند تنظیم گردیده است. اگر معتقد باشیم كه ارتباط بین روند افزایشی سرمایهٔ اجتماعی و بهبود عملكرد جامعه در همهٔ ابعاد یك ارتباط مثبت است به طور قطع شناسائی عوامل مؤثر در ساخت سرمایهٔ اجتماعی یكی از موارد ضروری در هر جامعه به شمار می رود.

و در بخش آخر نقش سرمایهٔ اجتماعی در اقتصاد مورد بررسی قرار گرفته است با این هدف كه بگوییم سرمایهٔ اجتماعی نه تنها در كنار عواملی چون منابع انسانی ، سرمایهٔ فیزیكی و منابع مالی یكی از عوامل اصلی در تولید و عملكرد اقتصادی به شمار می رود ، بلكه بستر تشكیل آنها نیز هست به طوری كه ضعف سرمایهٔ اجتماعی باعث اختلال در عملكرد اقتصاد گردیده و باعث شكست یك جامعه در رسیدن به اهداف توسعه و تثبیت اقتصاد می گردد.

●سرمایهٔ اجتماعی چیست؟

سرمایهٔ اجتماعی واژه ای است كه در سالهای اخیر وارد حوزهٔ علوم اجتماعی و اقتصاد گردیده و از این منظر دریچه تازه ای را در تحلیل و علت یابی مسائل اجتماعی و اقتصادی گشوده است. دراین زمینه مطالعات وسیعی توسط صاحبنظران و دانشمندان این علوم صورت گرفته. ونظریه پردازانی همچون جین جاكوب(۱۹۶۱)۱ ، جیمز كلمن(۱۹۶۶)۲ ، گلن لوری(۱۹۷۰)۳ ، بن پرات(۱۹۸۰)۴ ، ویلیامسن(۱۹۸۱)۵ ، بیكر(۱۹۸۳)۶ و فرانسیس فوكویاما(۱۹۹۰)۷ تعاریف متعددی را از سرمایهٔ اجتماعی ارائه كرده اند.

جین جاكوب۸ در كتاب “مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریكائی” سرمایهٔ اجتماعی را شبكه های اجتماعی فشرده ای می داند كه در محدوده های قدیمی شهری در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود كیفیت زندگی ، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروهای انتظامی ، مسئولیت بیشتری از خود نشان می دهند. یك مثال عینی این تعریف را در دنیای امروز می توان در تشكل های غیر دولتی حمایت از محیط زیست یافت. این شبكه اجتماعی بعضا نیروهای قدرتمندی را به صورت NGO ها به وجود می آورد كه حتی در حمایت از محیط زیست موجب توقف پروژه های عمرانی دولت نیز می شوند.

از نظر جیمز كلمن۹ سرمایه اجتماعی شامل یك چارچوب اجتماعی است كه موجب تسهیل روابط میان افراد درون این چارچوب می گردد. به گونه ای كه فقدان آن ممكن است دردستیابی به یك هدف معین هزینه بیشتری را به افراد آن جامعه تحمیل كند.

گلن لوری۱ سرمایه اجتماعی را مجموع منابعی می داند كه در ذات روابط خانوادگی و در سازمان اجتماعی جامعه وجود دارد و برای رشد اجتماعی افراد سودمند است.

بن پرات۲ (۱۹۸۰ ) در تعریف سرمایه اجتماعی روابط بین افراد یك خانواده ،‌گروهی از دوستان یا شركای یك شركت را به صورت رابطه f تعریف می كند و به بررسی اثرات این رابطه بر مبادلات اقتصادی می پردازد.

ویلیامسن و بیكر۲ (۱۹۸۱) و (۱۹۸۳) كه به دنبال مطالعات بن پرات در پی بررسی شیوه اثر گذاری یك سازمان اجتماعی برعملكرد نهادهای اقتصادی بوداند مجموعه ای از مطالعات اقتصادی را پایه گذاری كردند كه اقتصاد نهادی جدید نام گرفته است.

فرانسیس فوكویاما۳ (۱۹۹۰) معتقد است سرمایه اجتماعی را می توان به عنوان مجموعه معینی از هنجارها یا ارزش های غیر رسمی تعریف كرد. مشروط بر آنكه این هنجارها شامل ارزش های مثبت مانند صداقت ، ادای تعهدات و ارتباطات دو جانبه باشد.

آنچه از تعاریف متعدد سرمایه اجتماعی بر می آید این است كه این مفهوم در بر دارنده مفاهیمی همچون اعتماد، همكاری و روابط متقابل بین اعضای یك گروه بوده به نحوی كه گروه را به سمت دستیابی به هدفی كه بر مبنای ارزش ها و معیارهای رایج در جامعه مثبت تلقی شود، هدایت می كند. لذا آنچه از این تعریف استنباط می شود این است كه هرچند ممكن است سرمایه اجتماعی به دلیل تقویت نیروهای جاذبه بین اعضای یك گروه و نیروهای دافعه بین گروه های متفاوت لزوما عامل مثبتی در یك جامعه به شمار نیاید ولی قطعا برای پیشبرد و سهولت در عملكرد اقتصادی ، احتماعی آن جامعه یك عامل ضروری به شمار می رود.

بنابراین میزان سرمایه اجتماعی در یك جامعه می تواند نشان دهنده شكاف موجود بین آن جامعه با یك جامعه برخوردار از یك نظام دموكراسی با حداكثر كارایی در نظام اقتصادی اجتماعی باشد. بنابر این پرسشی كه به ذهن خطور می كند این است كه آیا سرمایه اجتماعی قابل سنجش و اندازه گیری است و اگر هست با چه شیوه ای؟

●اندازه گیری و سنجش سرمایهٔ اجتماعی

برای اندازه گیری و سنجش سرمایه اجتماعی، با توجه به تعاریفی كه از آن ازائه شد، با سه مشكل عمده مواجه می شویم.اول آنكه سرمایهٔ اجتماعی یك متغیر كیفی است و سنجش آن با روش های معمول در اندازه گیری متغیرهای كمّی امكان پذیر نخواهد بود. به عبارت دیگر سنجش سرمایهٔ اجتماعی به معنی سنجش میزان همبستگی و درجه انسجام بین اعضای یك گروه است و این خود به خوبی مشكلات موجود در اندازه گیری مستقیم سرمایهٔ اجتماعی را نشان می دهد.

مشكل دوم این است كه جدای از گروهها و اعضای یك جامعه در بین افراد غیر عضو نیز مقادیری از اعتماد متقابل ، مشاركت و همكاری به چشم می خورد بنابراین بسنده كردن به اندازه گیری درجه انسجام و همبستگی در میان اعضای یك گروه به معنای نادیده انگاشتن شكل های دیگر اعتماد و همكاری می گردد.

مشكل سوم در ارتباط با درجهٔ انزجار و تنفر در بین گروههای مختلف است كه قطعا اندازه گیری آن به صورت یك عدد مشخص و قابل قبول برای بیان میزان سرمایهٔ اجتماعی امكان پذیر نیست.

حزب سوسیالیست ملی گرا یا ناسیونال سوسیالیست ها در آلمان پیش از جنگ جهانی دوم یك نمونهٔ واقعی از تشكیلات گروهی است كه تعصبات خشك درون گروهی و عقاید نژاد پرستانهٔ اعضای آن، به شدت موجب تقویت همبستگی بین آنان و افزایش نفرت و انزجار نسبت به افراد غیر عضو می شد، تا جایی كه به كشتار دسته جمعی گروههای غیر عضو مانند یهودیان می انجامید. همچنین این حزب بر حسب میزان اعتقاد به آرمانهای گروه دارای رتبه بندی های طبقاتی بود. به گونه ای كه در بالاترین طبقات از بیشترین درجه انسجام واعتماد بین اعضا وجود داشت برخوردار بوده و این انسجام و اعتماد به سمت طبقات پایین تر كاهش می یافت.

علی رغم وجود این مشكلات در اندازه گیری میزان سرمایهٔ اجتماعی یك جامعه ، پوتنام۱ رابطه ریاضی زیر را برای سنجش سرمایه اجتماعی ارائه داد:

Sc=۹۳۱;[(۱/rni)rp cni]

i=۱..t

در این رابطه عدد n نمایندهٔ عضویت در گروههای مختلف جامعهٔ مدنی است كه در طول زمان و مكان متغیر است. در واقع در هر جامعه ای تعداد زیادی از n وجود دارد كه از ۱ تا t قابل شمارش است. c معرف ضریب همبستگی است یااینكه اعضای گروه تا چه اندازه با یكدیگر متحد هستند كه در هر گروه بسته به درجهٔ همبستگی داخلی متغیر است. rp متغیری است كه شعاع اعتماد در درون گروه را نشان می دهد. اعتماد متقابل در بین اعضای یك گروه در واقع عاملی است كه موجب افزایش روابط صادقانهٔ دو جانبه در گروه می گردد. در برخی موارد ابعاد شعاع اعتماد ، تمام گروه را در بر می گیرد. نمونهٔ بارز آن وجود اعتماد متقابل در بین اعضای یك خانواده است. در این شرایط rp عدد یك را به خود اختصاص می دهد. در مواردی كه اعتماد متقابل علاوه بر درون گروه به بیرون از گروه و به افراد غیر عضو نیز سرایت كند ، rp بزرگتر از یك خواهد بود.

و بالاخره rn نمایندهٔ همان نیروی دافعهٔ بین گروههاست یعنی همان نفرت و دشمنی كه بعضا بین گروههای رقیب مشاهده می شود و با افزایش تعصبات درون گروهی افزایش یافته و نتایجی چون جنگهای داخلی ، ترور و ... را به وجود می آورد rn با میزان سرمایهٔ اجتماعی رابطه ای معكوس دارد.

اما واقعیت این است كه اندازه گیری این متغیرها اگر نگوییم غیر ممكن ، كاری است بسیار دشوار است. بنابرین آسان تر خواهد بود اگر به جای سنجش سرمایهٔ اجتماعی ، نبود سرمایهٔ یعنی انحرافات اجتماعی را اندازه بگیریم. انحرافاتی از قبیل میزان جرم و جنایت ، فروپاشی خانواده ، مصرف مواد مخدر ، طرح دعاوی و دادخواهی ، خودكشی ، فرار از پرداخت مالیات و انواع موارد نقض قوانین و زیر پا گذاشتن ارزشها و عرفهای مرسوم در یك جامعه.

ولی باید دانست استفاده از سنجش انحرافات اجتماعی به جای سرمایهٔ اجتماعی باعث می شود مسألهٔ توزیع سرمایهٔ اجتماعی در بین قشرهای مختلف جامعه نادیده انگاشته شود. چه بسا انسانهایی كه با شعور اجتماعی بالای خود در كنار افرادی باانواع امراض اجتماعی قرار گرفته اند.

رزیتا مؤیدفر

Putnam

Fukoyama

Coleman

Jane Jacobs

James Coleman

Glenn Loury

Ben Porath

Wlliamson

Becker

Ben porath

Jane Jacobs : theDeath and life of Great American cities . ۱۹۶۱

Coleman James (۱۹۹۰)” Foundation of social Theory Cambridge” : Harvard University Press.

۱. Loury Glenn “A Dynamic Theory of Racial Income Differences “in P. A . Wallace andA . Le Mund eds Women Minoritties and Employment Discrimination (Lexington MA . : Lexington Books ۱۹۷۷)

۲. كلمن جیمز، “بنیادهای نظریهٔ اجتماعی” ترجمه:منوچهر صبوری تهران ۱۳۷۷ ، نشر نی

۳. فوكویاما فرانسیس ، “پایان نظم سرمایهٔ اجتماعی و حفظ آن” ترجمه : غلامعباس توسلی ، تهران ۱۳۷۹ ، انتشارات جامعهٔ ایرانیان

۱ . Putnam R.D. (۱۹۹۳)” Making democracy work –civic traditions in modern Italy”. Princeton NJ : Princeton university Press

۱.كلمن جیمز،” بنیادهای نظریهٔ اجتماعی” ترجمه:منوچهر صبوری تهران ۱۳۷۷ ، نشر نی

۱. فوكویاما فرانسیس ،” پایان نظم سرمایهٔ اجتماعی و حفظ آن” ترجمه : غلامعباس توسلی ، تهران ۱۳۷۹ ، انتشارات جامعهٔ ایرانیان

۱ . Gambetta Diego ed (۱۹۸۸) Trust : “Making and Breaking Cooperative Relations” Cambridge : Blackwell۲ . Knack Stephan and Philip Keefer (۱۹۹۷)” Does Social Capital Have an Economic Payoff?Across_country Investigation” Quarterly Journal of Econometrics No.۱۱۲ November ۱۹۹۷

۱. فوكویاما فرانسیس ،” پایان نظم سرمایهٔ اجتماعی و حفظ آن”. ترجمه : غلامعباس توسلی ، تهران ۱۳۷۹ ، انتشارات جامعهٔ ایرانیان

منابع:

۱. Coleman James (۱۹۹۰)” Foundation of social Theory”, Cambridge : Harvard University Press.

۲. Gambetta Diego ed (۱۹۸۸)” Trust : Making and Breaking Cooperative Relations”, Cambridge : Blackwell

۳. Knack Stephan and Philip Keefer (۱۹۹۷)” Does Social Capital Have an Economic Payoff?Across_country Investigation”, Quarterly Journal of Econometrics No.۱۱۲ November ۱۹۹۷

۴. Loury Glenn “A Dynamic Theory of Racial Income Differences “in P. A . Wallace andA . Le Mund eds Women Minoritties and Employment Discrimination (Lexington MA . : Lexington Books ۱۹۷۷).

۵. Putnam R.D. (۱۹۹۳) “Making democracy work –civic traditions in modern Italy”. Princeton NJ : princeton university Press

۶. آقابخشی علی و افشاری راد مینو” فرهنگ علوم سیاسی”, تهران ۱۳۷۹ نشر چاپار

۷. تشكر زهرا و معینی محمدرضا “نگاهی به سرمایهٔ اجتماعی و توسعه”, فصلنامهٔ علمی پژوهشی رفاه اجتماعی سال اول شمارهٔ۴

۸.فوكویاما فرانسیس” پایان نظم سرمایه اجتماعی و حفظ آن”, ترجمه: غلامعباس توسلی تهران ۱۳۷۹ انتشارات جامعه ایرانیان

۹. كلمن جیمز” بنیادهای نظریهٔ اجتماعی”, ترجمه : منوچهر صبوری تهران ۱۳۷۷ نشر نی

۱۰. گولد جولیوس و كولب ویلیام ل “فرهنگ علوم اجتماعی”, ترجمه:محمد جواد زاهدی مازندرانی تهران ۱۳۷۶ انتشارات مازیار

۱۱. متوسلی محمود و بی نیاز علی “رویكردی به ارزیابی سرمایهٔ اجتماعی در اقتصاد ایران”, مجله برنامه و بودجه شماره۷۵

۱. Loury Glenn “A Dynamic Theory of Racial Income Differences “in P. A . Wallace andA . Le Mund eds Women Minoritties and Employment Discrimination (Lexington MA . : Lexington Books ۱۹۷۷).

۲. كلمن جیمز، “بنیادهای نظریهٔ اجتماعی” ترجمه:منوچهر صبوری تهران ۱۳۷۷ ، نشر نی

۳. فوكویاما فرانسیس ، “پایان نظم سرمایهٔ اجتماعی و حفظ آن” ترجمه : غلامعباس توسلی ، تهران ۱۳۷۹ ، انتشارات جامعهٔ ایرانیان

۱ . Putnam R.D. (۱۹۹۳)” Making democracy work –civic traditions in modern Italy”. Princeton NJ : Princeton university Press

۱.كلمن جیمز،” بنیادهای نظریهٔ اجتماعی” ترجمه:منوچهر صبوری تهران ۱۳۷۷ ، نشر نی

۱. فوكویاما فرانسیس ،” پایان نظم سرمایهٔ اجتماعی و حفظ آن” ترجمه : غلامعباس توسلی ، تهران ۱۳۷۹ ، انتشارات جامعهٔ ایرانیان

۲. كلمن جیمز،” بنیادهای نظریهٔ اجتماعی” ترجمه:منوچهر صبوری تهران ۱۳۷۷ ، نشر نی

---