راهکارهای اصلی گمشده در گرد و غبار

تغییرات اقلیمی و تحولاتی که طی یک دهه اخیر در عرصه آب و هوایی پیش آمده بسیاری از کشورهای جهان را برای رفع آثار بحران های گسترده احتمالی در این حوزه به تکاپو واداشته است

تغییرات اقلیمی و تحولاتی که طی یک دهه اخیر در عرصه آب و هوایی پیش آمده بسیاری از کشورهای جهان را برای رفع آثار بحران‌های گسترده احتمالی در این حوزه به تکاپو واداشته است. بزرگترین نشست جهانی سران کشورها درباره تغییرات آب و هوایی ماه گذشته در کپنهاگ، پایتخت دانمارک برگزار شد اما علی‌رغم تبلیغات گسترده، جز صدور یک بیانیه سیاسی، دستاوردی نسبت به توافق کشورها در پایبندی به پروتکل‌های جهانی محیط زیست ایجاد نشد.

بیانیه اجلاس دانمارک بدون بار حقوقی و الزام‌آور صادر شد به گونه‌ای که مواضع بسیاری از کشورهایی که بیشترین آلایندگی را در سطح جهان دارد نوعی تضعیف پایبندی به توافقات اجلاس کیوتو (ژاپن) بود.

در این بیانیه اعلام شد که تا سال ۲۰۱۲، کشورهای آلاینده محیط زیست تلاش خواهند کرد دمای زمین بیش از دو درجه افزایش نیابد و ۳۰ میلیارد دلار برای کمک به کشورهای در حال توسعه و فقیر اختصاص دهند.

نگرانی‌های مربوط به مخاطرات آب و هوایی اما در سطوح منطقه‌ای هم در سال‌های اخیر فعال شده است. ایران، در حاشیه اجلاس کپنهاگ درباره تشکیل یک نشست منطقه‌ای با کشورهای عراق، سوریه و ترکیه به توافق رسید؛ نشست چهارجانبه مسئولان محیط زیست این کشورها درباره آنچه که طی سال‌های گذشته با پدیده گرد و غبار مواجه شده‌اند در «استانبول»، پایتخت فرهنگی کشور ترکیه تشکیل جلسه دادند؛ موضوعی که بویژه ایران و عراق را با تهدیدات تازه زیست محیطی مواجه ساخته است.

کشورهای حاضر در نشست استانبول به منظور کاهش پدیده گرد و غبار بر مالچ‌پاشی یکی از کانون‌های اصلی بحران گرد و غبار (در منطقه) که ۵۸ هزار هکتار از مرزهای عراق و سوریه را دربرمی‌گیرد به توافق رسیدند.

کشورهای عضو این نشست همچنین اسناد مربوط به تشکیل مرکزی منطقه‌ای برای پیش‌بینی وضعیت آب و هوایی منطقه به مرکزیت ایران را به امضا رساندند که نشان از تلاش این دسته از کشورهای آسیایی در پایبندی به بخشی از تعهدات جهانی و ملاحظات منطقه‌ای است.

اندک زمانی پس از برگزاری اجلاس جهانی کپنهاگ با موضوع «تغییر آب‌وهوا»، تلاش منطقه‌ای چهار کشور ایران، ترکیه، سوریه و عراق با زیر موضوع «توفان‌های غباری» رسانه‌ای شد. گواینکه در فضای نابرابر و به قول ریاست جمهور رقابت‌‌محور کنونی جهان تا گشایش افقی امیدبخش برای هم‌اندیشی و همکاری همه کشورها از غنی تا فقیر راهی دراز در پیش است، ولی برگزاری اجلاس‌های منطقه‌ای چندجانبه به معنای پیمودن آن راه بلند، در فواصلی کوتاه‌تر ولی مطمئن‌تر است.

امروزه به نظر می‌رسد کاهش‌دوره‌ای بارش، افزایش سهم بارش‌های مایع و سیل‌آسا در مقایسه با بارش‌های ملایم و بادوام، افزایش موج‌های هوای گرم در زمستان به عنوان عوامل جغرافیایی طبیعی و افزایش مصرف آب، سدسازی روی سرشاخه‌های رودهای فرات و دجله و حاکمیت حدود دو دهه جنگ و نابرابری‌ در عراق، عرصه‌ خاک‌های کشاورزی این جلگه را در برابر بادهای گرم و خشک بیابان‌های شبه‌جزیره بی‌دفاع کرده است. این بادها که درگذشته با گذر از بیابان‌های شبه‌جزیره از حجاز تا اردن از بخار آب خلع سلاح شده‌اند، با رسیدن به خاک‌های حساس جلگه بین‌النهرین، ذرات ریز لای و رس را از سطح زمین جارو کرده، از غرب و جنوب غرب وارد ایران می‌شوند.

دانشمندان بر این باورند یکی از آسیب‌رساننده‌ترین پدیده‌های سرزمین‌های بیابانی «توفان‌های غبار» است. در شرایط وزش توفان غباری، دید افقی تا ۲۰۰ متر کاهش می‌یابد. پدیده گرد و غبار در گستره سرزمین‌های بیابانی خاورمیانه با آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک معمول است.

براساس پروتکل WMO پدیده گرد وغبار چهار نوع است

۱) غبار شناور: این غبارها در مسافتی بسیار دورتر از محل مشاهده شکل می‌گیرند و افق دید تا ۱۰ کیلومتر بیشتر نیست.

۲) غبار وزشی: از نزدیک محل مشاهده برخاسته، توان دید بین یک تا ۱۰ کیلومتر کاهش یافته است.

۳) توفان غباری: بادهایی قوی هستند که با خود مقادیر زیادی ذرات غبار بلند می‌کنند و توان دید بین ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ متر کاهش می‌یابد.

۴) توفان غباری شدید : بادهای بسیار نیرومند با توان بلند کردن مقادیر زیادی ذرات غبار که توان دید را تا کمتر از ۲۰۰متر کم می‌کنند.

آنچه در سالهای اخیر در مناطق غربی و جنوب غربی ایران با نام «توفان غبار» شاهد آن هستیم، ذرات خاک است که در بعضی مناطق مثل آلپ‌های اروپا، ترکیب کانی شناسی آن شامل کوارتز، میکا، کلریت، کائولینیت وکالسیت است. این توفان‌ها در برخی از مناطق که سنگ های آتشفشانی دارند، دارای ذرات آهن‌دار است. وجود هر یک از این کانی‌ها به تنهایی و یا به‌صورت ترکیبی برای تندرستی اندام‌ها و بافت‌های بدن انسان مثل چشم، پوست، گلو و شش‌ها بیماری‌زاست.

در عین حال دو راهکار برای کاهش خطر این غبارها قابل طرح است.

۱) برای سهمی از گردوخاک که در سطح استان خوزستان به جریان‌های غباری می‌پیوندد؛ تجربه توفان‌های غباری میانه دهه ۱۹۳۰ در دشت های بزرگ ایالات متحده و بی‌خانمان شدن کشاورزان هشداردهنده است. بنابراین باید به جای اجرای طرح‌های پرهزینه انتقال آب‌های جلگه پهناور خوزستان به مناطق مرکزی ایران که در دهه‌های پیشین بشدت دنبال می‌شد، ذخیره، تعدیل و استفاده از آنها داخل استان در اولویت قرار گیرد.

در شرایطی که درسالیان پیش دیدن منظره فواره‌های غول‌پیکر وسط رودخانه زاینده رود در شهر اصفهان در خلال روزهای داغ تابستان برای ناظری که می دانست این آب‌ پربها از طریق تونل‌ها و ای بسا به قیمت بی‌آب ماندن زمین‌های کشاورزی جلگه خوزستان از سرشاخه‌های رودهای خوزستان به زاینده رود منتقل شده است؛ بسی تلخ و تأمل‌انگیز بود؛ اعلام خبر آبگیری سد جره در نزدیک رامهرمز، در جلگه خوزستان می‌تواند نویدبخش سامان یافتن بیشتر شرایط باشد.

بنابراین لازم است با اولویت دادن به استفاده از منابع آب و خاک هر استان داخل همان استان و کاهش هزینه‌ها از هدر رفت این منابع جلوگیری کرد.

۲) برای مهار سهمی از گردوغبار که به خاستگاه‌های بیرون از مرزهای کشور جمهوری اسلامی ایران مربوط است اجلاس‌های چندجانبه‌ مثل اجلاس استانبول می‌توانست فرصتی مناسب برای تبادل نظر و تشکیل کارگروه‌های فنی و انسانی از متخصصان و صاحبنظران طرف‌های شرکت‌کننده باشد. با توجه به تجارب ۴ تا ۵ دهه بیابان زدایی در ایران با روش های مکانیکی، زیستی و شیمیایی؛ در این اجلاس، طرح تثبیت ذرات خاک‌های بیابان‌های هر کشور با هزینه خود ولی با مدیریتی واحد و هماهنگ در دستور کار قرار گیرد.

البته در انجام چنین طرح‌هایی باید عملیات تثبیت از بیابان‌ها آغاز شود. در اولویت دوم، باید سرزمین‌هایی که در مسیر انتقال غبارها قرار دارند تثبیت و مجهز شوند. در این زمینه بهتر است از امکانات فنی، مالی و علمی بهره‌گیری شود. چنان که در این عرصه، انتظار می‌رود ایران بتواند بر پایه‌ تلاش چندین ده‌ساله در امر بیابانزدایی با شیوه‌های مختلف، ازنظر علمی و فنی تشریک قوی داشته باشد. همچنین کشورهای عربی نیز برای تأمین مواد اولیه مثل مالچ نفتی و تأمین مالی چنین طرح‌هایی سهیم شوند.

دکتر غلامرضا براتی

عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی