رشتی دوزی یا قلابدوزی

یكی از قدیمی ترین انواع رودوزی ها در گیلان كه پیشینه آن حتی به سال های ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد می رسد

● رشتی‌دوزی یا قلابدوزی یكی از قدیمی‌ترین انواع رودوزی‌ها در گیلان

یكی از قدیمی‌ترین انواع رودوزی‌ها در گیلان كه پیشینه آن حتی به سال‌های ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد می‌رسد، قلابدوزی یا رشتی‌دوزی است در این دوخت، زمینه پارچه از جنس ماهوت به‌وسیله نخ‌های ابریشمی رنگارنگ با نقوشی زیبا،‌ بدیع و اصیل تزیین می‌شود. قلابدوزی از زمان‌های بسیار دور در گیلان خصوصاً‌ در رشت از رونق خاصی برخوردار بوده و هنوز از درخشان‌ترین جلوه‌های هنر تزیینی این سرزمین است.

در همه نمونه‌های قلابدوزی، نقوش به‌صورتی زیبا و ماهرانه در زمینه‌ای با رنگ تیره دوخته شده كه بسیار دلنشین و چشم‌نواز است. علاقه خاص هنرمندان گیلانی به‌نقوش گیاهی و هندسی و روی آوردن آنها به رنگ‌های جذاب و ناب،‌ از عشق به طبیعت سرچشمه گرفته و این یكی از خصوصیات و ویژگی‌های اصیل هنر بومی منطقه محسوب می‌شود.

قلابدوزی ازجمله هنرهای خاص و بومی این منطقه است كه آشنایی با آن ازنظر تكنیك دوخت، رنگ‌آمیزی، خلق اشكال هندسی و نباتی و تركیب موزون آنها، به مراتب جالب توجه است. ریشه این هنر- صنعت در گیلان به‌طور دقیق مشخص نیست؛ بر كسی معلوم نیست كه نخستین اثر قلابدوزی به‌دست كدام هنرمند و در چه زمانی به‌وجود آمد.

مسلم اینكه، قلابدوزی از زمانی رونق گرفت كه پرورش كرم ابریشم و تولید آن در گیلان رونق یافت و این استان تولیدكننده عمده این محصول شد. در واقع اگر پرورش كرم و تولید ابریشم علت اصلی رواج این هنر- صنعت نبوده، لااقل از دلایل عمده و مهم آن به‌شمار می‌آید؛ چرا كه یكی از مواد اولیه قلابدوزی، نخ ابریشم خالص است كه به سهولت در دسترس استادكاران قرار می‌گیرد.همزمان با ركود صنعت پیشرفته تولید ابریشم در گیلان، ورود كالاهای تجاری مشابه و برخی مسائل فرهنگی و سیاسی منطقه و دلایل اقتصادی دیگر، امروزه این كالا اعتبار پیشین خود را از دست داده است.در وصف قلابدوزی رشت مطالب چندانی نوشته نشده، اما این نوع دست‌دوزی‌ها ازجمله مواردی است كه بررسی كامل و وسیعی را می‌طلبد. این هنر ازنظر طرح و رنگ همچنان یگانگی خود را حفظ كرده است.

قلاب‌دوزان رشت غالباً به‌دلیل تحولات اجتماعی چند دهه گذشته، از این پیشه دست كشیده و كارگاه‌های كوچك خود را به كارهای دیگری اختصاص داده‌اند. خوشبختانه با حمایت‌های همه جانبه سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گیلان، گام‌هایی در جهت ارتقای كمیت و كیفیت و رشد و شكوفایی این هنر ظریف برداشته شد كه البته اگر علاقه مفرط استادكاران قلابدوز به این هنر زیبا و ارزشمند نبود،‌ شاید امروز نامی از آن باقی نمی‌ماند.

استادكاران گیلانی در كارگاه‌های كوچك خانگی كار می‌كنند و اغلب در رشت سكونت دارند. از میان استادكاران چیره‌دستی كه از چند دهه پیش تاكنون نسبت به این هنر ارزنده وفادار مانده و موجب پیشرفت و بقای آن گشته‌اند می‌توان از: مرحوم استاد "حسین رشتی"، مرحوم استاد "هدایت فرودی"، مرحوم استاد "حسین مظلوم"، استاد "عباس حافظی" و استاد "عباسعلی بی‌پناه" نام برد.

قلابدوزی یا رشتی دوزی درحال‌حاضر برای تزیین سجاده، جاقرآنی، لبه پرده، زیرلیوانی، رویه میز، رویه كوسن، رویه دمپایی زنانه، كفش زنانه، بقچه سوزنی و... مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در هر قطعه قلابدوزی شده وحدت و هماهنگی میان نقوش، رنگ‌بندی، جنس پارچه‌ زمینه، مرغوبیت نخ ابرایشم ثبات رنگ آن و تكنیك دوخت، سبب زیبایی كار می‌شود.

صنعتگران برای پدید آوردن هر قطعه قلابدوزی گام به گام پیش می‌روند؛ ابتدا طرح مورد نظر را انتخاب می‌كنند،‌ آن را به روی پارچه انتقال می‌دهند و سپس به نحوه رنگ‌بندی و در نهایت به دوخت آن می‌پردازند.

با رعایت اصول و فنون قلابدوزی می‌توان به یك اثر با كیفیت مطلوب و زیبا دست یافت. طرح‌ها و نقوشی كه در قلابدوزی مورد استفاده قرار می‌گیرند، عموماً‌ برگرفته از آثار گذشتگان بوده و ریشه‌ای كهن در فرهنگ و هنر این سامان دارند.

▪ نقوش و طرح‌های متداول قلابدوزی، اعم از گیاهی، هندسی و جانوری عبارتند از:

۱) نقوش گیاهی

بته جقه، گل و بوته، گل انار، غنچه، سه برگ تاجی، سه برگ بته جقه‌ای شاهبرگ گل پنج پرهلالی، سه دندانه، گل آهار، گل پیله، آلبالو، خوشه‌انگوری و...

۲) نقوش هندسی

ترنج‌، سرترنج، هشتی هلالی، مجمعه‌ای، بازو بندی، شمسه‌ای، لچك ترنجی، لوزی و...

۳) نقوش جانوری

نقوش گل و مرغ، نقش پاطاووسی

قلاب مهمترین وسیله این هنر- صنعت است كه جنس آن فلزی بوده و دسته‌ای چوبی و خراطی شده دارد. جریده، كارگاه و كتل نیز از دیگر ابزار كار قلابدوزی است.

استادكاران در نحوه رنگ‌آمیزی به دو شیوه سنتی و فی‌البداهه(بدون پیش طرح) عمل می‌كنند. در شیوه سنتی پس از انتخاب طرح و انتقال آن بر روی پارچه، هر یك از نقوش را با قلاب می‌زنند، رنگ‌هایی از پیش تعیین شده اما در شیوه فی‌البداهه، رنگ خاصی به‌طور قراردادی درنظر گرفته نمی‌شود و در همه این نمونه‌ها نتیجه كار بسیار زیبا است.

انواع قلابدوزی عبارت از معمولی(گلدوزی)،‌ رودوزی، تكه‌دوزی و معرق‌دوزی(ته‌دوزی) است كه با دوخت‌های متنوعی چون زنجیره‌دوزی، دندان‌موشی(بند)، كومه و پیچ(پشت‌دوزی) پارچه‌های ساده را تزیین كرده و روحی جاری می‌بخشد.