نقش كتابخانه ها در تحقیقات تحول از نقش سنتی به نقش نوین در ارائه خدمات

در یك جامعه علمی همانند دانشگاه, كتابخانه بعنوان قلب آن جامعه عمل می كند و وظیفه خدمت رسانی و هماهنگی بخشهای دیگر آن جامعه را بر عهده دارد

در این مقاله ضمن اشاره به اهمیت پژوهش و نقشی كه كتابخانه ها خصوصا كتابخانه های دانشگاهی در روند پژوهش ایفا می نماید، به وظایف كتابخانه ها جهت بستر سازی تحقیقات اشاره گردیده است. در ادامه به تغییر نقش كتابداران در محیط كتابخانه های دیجیتالی در مقایسه با كتابخانه های سنتی اشاره شده است. در پایان ضمن اشاره به سیر كتابخانه های الكترونیكی به وظایف كتابداران در محیط الكترونیكی اشاره گردیده است و اینكه متناسب با رشد فناوری های نوین اطلاعاتی و ورود این فناوریها به كتابخانه ها، كتابداران باید مهارت های خود را در این زمینه بالا ببرند.

● مقدمه :

هدف از تحقیق، كشف حقیقت است و در این بین كتابخانه ها نقش قابل ملاحظه ای در تامین حداكثر امكانات حقیقت جوئی را برای پژوهشگران راستین ایفاد می نمایند. در ابتدای تأسیس هر كتابخانه ای، فعالیتهای پژوهشی آن نیز مورد توجه قرار می گیرد قابل ذكر است كه تحقیقات و كتابخانه ها یك تأثیر متقابل بر یكدیگر دارند و همانطوریكه كتابخانه ها با گردآوری و سازماندهی و اشاعه اطلاعات نقش موثری در تحقیقات و پیشرفت كشورها ایفاد می نمایند، كتابخانه ها نیز از تحقیقات و پژوهشهای بشری بی بهره نبوده و در واقع اوج گیری و پیشرفتهای همه جانبه تحقیقات بشری دستمایه ای برای رونق روزافزون كتابخانه ها بوده است.

در یك جامعه علمی همانند دانشگاه، كتابخانه بعنوان قلب آن جامعه عمل می كند و وظیفه خدمت رسانی و هماهنگی بخشهای دیگر آن جامعه را بر عهده دارد. اگر در این جامعه، قلب كارایی داشته باشد دیگر اعضا نیز به وظایف خود آگاهی داشته و عملكرد بهتری خواهند داشت و در صورت عدم كارایی قلب، دیگر اجزاء آن ارگانیسم نیز نمی توانند كار خود را بدرستی انجام دهند.

اطلاعات در سیاستگذاریها و تصمیم گیری ها نقش عمده ای دارد، كتابخانه های نوین با اتكاء ‌به همین اطلاعات است كه در جوامع در حال تحول، دیگر خزانه دانشهای گذشته، حال و آینده تلقی نمی شوند بلكه در حال تبدیل شدن به مراكز اطلاع رسانی هستند تا بتوانند نیازهای تحقیقاتی و پژوهشی جامعه را پاسخگو باشند. اهمیت كتابخانه ها و نقش مهم آنها در فراهم آوردن اطلاعات پژوهشگران، بر كسی پوشیده نیست.

سرمایه گذاری در كتابخانه ها بازده مستقیمی بر روند پیشرفت جامعه می گذارد. در مورد سرمایه گذاری در امر تحقیقات معتقد است كه سرمایه گذاری در امر تحقیق، سرمایه گذاری برای تولید اطلاعات علمی است این سرمایه گذاری در خرید متون و منابع موردنیاز متخصصان و نگهداری و سازماندهی و عرضه صحیح آنها در كتابخانه ها و مراكز اسناد و اطلاعات تخصصی مربوط یا وابسته به گروههای تخصصی، تحقق می یابد. سرمایه ای كه صرف خرید و آماده سازی این متون و منابع می شود در واقع می تواند نوعی مصرف بالقوه یا بالفعل متخصصان تلقی گردد و آنچه این متخصصان بصورت كتاب، مقاله و گزارش علمی عرضه می كنند، تولید آنان محسوب می شود. و در اینجا رابطه میان میزان مصرف اطلاعات و تولید متقابل اطلاعات، بعنوان بازده علمی فعالیتهای پژوهشی گروههای علمی و تخصصی محسوب می شود. كتابخانه ها با فراهم آوری منابع اطلاعاتی موردنیاز پژوهشگران، در تولیداطلاعات علمی پژوهشگران نقش عمده ای ایفا می نمایند.

● روابط بین تحقیقات :

امروزه به علت توجه بیشتر به توسعه و پیشرفت، پژوهش و تحقیق جایگاه ویژه ای را در محافل علمی و فرهنگی به خود اختصاص داده است و كتاب و كتابخانه بعنوان ابزارهای اساسی پژوهش محسوب می گردند زیرا كتابخانه ها با تهیه مواد خام موردنیاز به ایجاد یك بنای پژوهش كمك می كنند.

دیانی خاطر نشان می كند كه تحقیقات به چهار شكل متفاوت با یكدیگر در ارتباط می باشند، این چهار شكل عبارتند از :

۱) تحقیقات رقابتی (Competitive Relation) :

تحقیقاتی كه با یكدیگر در رقابت مستقیم هستند. محققی ممكن است آگاه باشد كه دیگران نیز دست اندركار تحقیقی با اهداف وروشهای مشابه با تحقیق وی هستند و می كوشند زودتر از دیگران به دانش جدیدی كه منافع اقتصادی، سیاسی و ... كشور، گروه یا سازمان مشخصی را تامین می كند، دست یابند. تعداد این تحقیقات نسبتا زیاد هستند مثل رقابت تحقیقاتی برای دست یابی به قدرت برتر نظامی در دوران جنگ جهانی دوم .

۲) تحقیقات موازی (Parallel Relation):

دیگران ممكن است درگیر تحقیقی با اهداف و روشهای كاملا یكسان با تحقیق محقق باشند ولی رقابتی در كار نباشد. در این مورد رقابت آشكاری در بین نیست، بلكه یافتن آنچه مورد جستجو می باشد با اهمیت است و به همین جهت گاه بین این محققان نوعی مبادله علمی برقرار می شود ( مثل دو مردم شناس كه بررسی مشابهی در قبایل متفاوت انجام می دهند ) .

۳) تحقیقات نیائی (Ancestral Relation) :

تحقیقاتی كه كار محقق بر شالوده آنها بنا می شود و یا از بطن آنها نشآت می گیرد. ساده ترین دلیل برقراری پیوند بین یك تحقیق و تحقیقات قبلی اینست كه محقق از آنچه قبلا در آن موضوع رخ داده است آگاه شود و زمینه لازم را برای تحقیق خود فراهم آورد.

چهار دلیل مشخص برای مطالعه تحقیق نیائی وجود دارد: اولین و آشكارترین دلیل ضرورت پیوند بین تحقیقات اینست كه محقق از وضعیت فعلی دانش رشته مورد نظر آگاه شود.

دومین دلیل، اطمینان یافتن از پرداختن به كاری جدید و نپرداختن به كاری تكراری است كه این مساله بخاطر كمبود منابع مالی و انسانی در تحقیقات مهم و ضروری است . س݈مین دلیل، نیاز به برقراری رابطه منطقی و تاریخی بین تحقیق محقق در گروه مشابهی از تحقیقات قبلی از همان پدیده یا همان مساله مورد بررسی است. در توضیح این مورد باید گفت كه محققین حرفه ای برای كارهای علمی استانداردهایی دارند كه یكی از آنها آشنائی محقق با تحقیقات قبلی و نمایش این آشنائی به صورت ارجاعات بجا و بموقع به تحقیقات قبلی در تحقیق جدید است .

چهارمین دلیل برا ی مطالعه تحقیقات نیائی، جلوگیری از تكرار اشتباهات و فراهم آوردن زمینه لازم برای بهره گرفتن از تجربیات دیگران است البته در صورتی كه محققین قبلی به اشتباهات و تجربیات درد آورد خود در گزارش خود اشاره بكنند.

۴) تحقیقات وسیله ساز (Donor Relation) :

تحقیقاتی هستند كه از طریق فراهم آوردن ابزارهای پژوهش، مواد خام، مسائل قابل بررسی و شواهد، به اجرای تحقیقات در سایر رشته ها كمك می كنند. مثال از این مورد قانون زیف، براد فورد و قانون لوتكا كه از رشته های دیگر وارد رشته كتابداری شده اند .

نقش كتابداران در جهت آشنائی محققان با تحقیقات گذشته:

انواع آشنائی محققان با تحقیقات گذشته عبارتند از :

۱) آشنایی با وضعیت جاری رشته علمی موردنظر در زمان معین است كه به آن آشنائی موقعیتی( Situational Familiarity) هم می گویند.

۲) آشنائی تاریخی ( historical familiarity ) شیوه محققان برای آشنائی تاریخی مختلف است، چون هر محققی در دوره رسمی دانشگاهی از یكسری دانش و مهارت برخوردار می شود و علاوه بر این محققین با مطالعه مرتب چند مجله هسته ( Core Journals) رشته و همچنین ارتباط با همكاران، مطالعه مرتب چكیده های مقالات و نقد و بررسی كتابها وحضور مرتب در سمینارها و كنفرانسها به این آشنائی دسترسی می یابند . لازم به ذكر است كه این نكته بیان شود كه آنچه مانع بهره گیری منابع موجود در كتابخانه های ایران می شود، دشواری یافتن نیست، بلكه دشواری فهمیدن است . بهره اندكی كه از دریای كتابها و مجلات لاتین خوب سازماندهی شده در كتابخانه های ایران گرفته می شود ناشی از این مساله است . در واقع در مورد دشواری فهمیدن می توان به موانع زبانی اشاره نمود كه لزوم یادگیری زبان خارجی كه عموما زبان انگلیسی است و بعنوان زبان بین المللی محسوب می شود، بر كسی پوشیده نیست.

برای فهمیدن و استفاده از منابع مفید خارجی كه در كتابخانه ها موجود است، كاربران كتابخانه ها باید با زبان انگلسیی آشنائی داشته باشند تا از آنها بهره بگیرند. در این مورد، دانشگاهها می توانند با برگزاری دوره های آشنائی با زبان انگلیسی برای دانشجویان خود، كمك موثری در رفع این مشكل ایفا نمایند.

كتابداران می توانند از دو جهت بر كیفیت خدمات خود بیفزایند . اول اینكه كتابداران با تسهیل دستیابی فیزیكی و كتابشناختی به تحقیقات، عملكرد خود را بهبود بخشند و دوم اینكه با فراهم كردن منابع مرجع مناسب، نیاز به مطالعه متون اصلی تحقیق را حذف كنند. اما در روش دوم كه مبنی بر حذف نیاز به مطالعه منابع اصلی تحقیق می باشد، در این روش بر گردآوری و سازماندهی منابع بازنگری نوشته ها، بویژه بازنگریهای انتقادی صاحبنظران، خلاصه گزارش ها، چكیده پایان نامه ها، كتابشناسیهای انتقادی و منابعی كه عصاره تحقیقات را به نگارش در می آورند، تاكید می شود.

حسین مرادی مقدم

دانشجوی دكتری كتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد

منابع:

حری، عباس (۱۳۷۸) .اطلاع رسانی: نگرش ها وپژوهش ها تهران : نشرکتابدار.

دیانی، محمد حسین (۱۳۷۳).کتابخانه پیوندگاه تحقیقات. مجله علوم تربیتی وروانشناسی دانشگاه شهید چمران، سال اول، تابستان ۱۳۷۳.

روستو، ماریا(۱۳۷۵). موادجدیدکتابخانه ای ومدیریت اطلاعات :کتاب الکترونیک، ترجمه مرتضی کوکبی در:گزیده مقالات ایفلا (تركیه :۲۰-۱۶ اوت ۱۹۹۵)، زیر نظرعباس حری .تهران : کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران .

صافی، قاسم (۱۳۷۸).کتابخانه های مرکزی دانشگاهی ونقش پژوهشی آن، کتابداری، سال سی وسوم.

موسوی زاده، زهرا (۱۳۷۷).وظایف کتابخانه های دانشگاهی .کتابداری، دفتربیست وهشتم وبیست ونهم .

نوروزی، علیرضا(۱۳۷۷).تعامل گسترش تحقیقات ونقش كتابخانه دراشاعه اطلاعات، فصلنامه پیام کتابخانه، سال هشتم، شماره سوم .

---