قرآن در خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها

بانوی نمونه اسلام, فاطمه زهرا علیهاالسلام , از آن جا که حافظ قرآن بودند و بر معارف قرآن تسلّط کامل داشتند, در سخنانشان به اقتضای کلام و در جای مناسب به آیات قرآن استشهاد نموده اند

بانوی نمونه اسلام، فاطمه زهرا علیهاالسلام ، از آن‏جا که حافظ قرآن بودند و بر معارف قرآن تسلّط کامل داشتند، در سخنانشان به اقتضای کلام و در جای مناسب به آیات قرآن استشهاد نموده‏اند. در دفاع از ولایت حضرت علی علیه‏السلام در اثبات مالکیّت خود بر فدک و همچنین در موعظه‏ها و دعاهای خویش، آیات قرآن را تلاوت نموده‏اند.

یکی از شاخصه‏های کلام حضرت زهرا علیهاالسلام که از انس آن بزرگوار با قرآن و تسلّط ایشان بر آیات و معارف بلند آن نشأت می‏گیرد، استشهاد به آیات قرآن و به کار بردن تعابیر قرآنی است.

آیات قرآن در کلمات آن بانوی نمونه نه‏تنها چهره‏ی خلیفه‏ی وقت را در عمل ننمودن به قرآن افشا می‏کند، بلکه در ارزیابی شرایط خاصّ حاکم بر آن زمان نیز بسیار مؤثر است.

آن بزرگوار در خطابه‏ی مشهور خود در مسجد مدینه، به حدود بیست آیه از قرآن استشهاد نموده‏اند و در خطابه‏ای که در جمع زنان مهاجر و انصار ایراد فرمودند، ده آیه از قرآن را تلاوت فرمودند.

صدّیقه‏ی طاهره علیهاالسلام ، گاه دردفاع از ولایت علی علیه‏السلام و گاه در اثبات ارث برای ذریّه‏ی پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و زمانی ضمن مواعظ و یا در بیان حالات خویش به آیات الهی استناد جسته‏اند. عبارات و تعابیر قرآنی نیز در موارد بسیاری در کلمات حضرت فاطمه علیهاالسلام مشاهده می‏شود.

۱) معرفی خویش به وسیله‏ی آیات قرآن

دخت بزرگوار رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آن‏گاه که در مسجد مدینه در حمایت از حقّ خاندان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله خطبه خواندند، بعد از حمد و ثنای الهی برای اینکه مردم بخوبی موقعیّت نَسَبی ایشان را به یاد آورند، مطابق آنچه مرسوم بود، پدر خویش را معرّفی می‏کنند و در این معرّفی، از آیات قرآن استمداد می‏جویند. به این ترتیب حاضران ابتدا گوینده را به خوبی خواهند شناخت، آن‏گاه به سخنان او گوش فرا می‏دهند.

« اَیُّها النّاس اِعلَموا اَنّی فاطمةُ و اَبی محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله اَقولُ عوداً وَ بَدْأً وَ لا اَقولُ ما اَقول غَلَطاً وَ لا اَفعل ما افعَلُ شَططاً : این مردم! بدانید من فاطمه‏ام و پدرم محمّد است که صلوات و درود خدا بر او و خاندانش باد. آنچه می‏گویم آغاز و انجامش یکی است و هرگز ضدّ و نقیض در آن راه ندارد و آنچه را می‏گویم، غلط نمی‏گویم و در اعمالم راه خطا نمی‏پویم.»

«لَقَد جاءَکُم رَسولٌ من اَنْفُسِکُم عَزیزٌ علیه ما عَنِتُّم حَریصٌ عَلیکُم بِالمؤمِنینَ رَءُوفٌ رَحیم : پیامبری از میان شما برخاست و به سوی شما آمد که از رنج‏های شما رنج می‏برد و به هدایت شما علاقه‏ی وافر داشت و نسبت به مؤمنان مهربان و رحیم بود .» ۱

« فَاِن تُعْزُوهُ و تَعْرِفوهُ تَجدُوه اَبی دونَ نسائِکم و اَخا ابن عمّی دون رجالکم و لَنِعْم الْمَعْزیُّ الیه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ؛ هرگاه نَسَب او را بجویید، می‏بینید او پدر من بوده است، نه پدر زنان شما! و برادر پسر عموی من بوده است، نه برادر مردان شما و چه پرافتخار است این نسب. درود خدا بر او و خاندانش باد.» ۲

اَیُّها النّاس اِعلَموا اَنّی فاطمةُ و اَبی محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله اَقولُ عوداً وَ بَدْأً وَ لا اَقولُ ما اَقول غَلَطاً وَ لا اَفعل ما افعَلُ شَططاً : این مردم! بدانید من فاطمه‏ام و پدرم محمّد است که صلوات و درود خدا بر او و خاندانش باد. آنچه می‏گویم آغاز و انجامش یکی است و هرگز ضدّ و نقیض در آن راه ندارد و آنچه را می‏گویم، غلط نمی‏گویم و در اعمالم راه خطا نمی‏پویم

۲) از بین نرفتن شریعت الهی با مرگ پیامبر

حضرت زهرا علیهاالسلام در بخشی از خطابه‏ی معروف خود بعد از رحلت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آن‏گاه که سکوت مسلمانان را در مقابل زمزمه‏های جاهلی مشاهده نمودند، فرمودند:

« فتلک و اللّهُ النّازلةُ الکُبری و المُصیبةُ العُظمی، لا مِثْلُها نازِلَةٌ وَ لا بائقةٌ عاجلَةٌ اَعْلَنَ بها کتابُ اللّه جَلّ ثناؤه فی اَفْنِیَتِکم وَ فی مُمْساکم و مُصبِحُکم، یَهتف فی اَفْنِیَتِکم هِتافاً وَ صُراخاً و تلاوَةً و اِلحاناً و لَقَبْلَهُ ما حَلّ بانبیاء اللّه و رسلِهِ حُکمٌ فَصلٌ وَ قضاءٌ حَتم : به خدا قسم این حادثه‏ای عظیم و مصیبتی بزرگ و ضایعه‏ای است جبران‏ناپذیر؛ ولی فراموش نکنید که اگر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله رفت، قرآن مجید قبلاً از آن خبر داده بود. همان قرآنی که پیوسته در خانه‏های شماست و صبح و شام با صدای بلند و فریاد و-یا- آهسته و با الحان مختلف در خانه‏های شما خوانده می‏شود. پیامبران پیشین نیز قبل از او با این واقعیّت روبرو شده بودند؛ چرا که مرگ فرمان تخلف‏ناپذیر الهی است.»

آری قرآن صریحاً گفته بود:

«وَ ما مُحمّدٌ الّا رسولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُل اَفِأنْ ماتَ أَوْ قُتِل اِنْقَلَبْتُم عَلی اَعْقابِکم وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یُضُرَّ اللّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللّهُ الشّاکِرین ؛ محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله تنها فرستاده‏ی خدا بود و قبل از او رسولان دیگری آمدند و رفتند. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، شما بر پاشنه‏ی پا می‏چرخید و به عقب برمی‏گردید [و با آیین اسلام وداع گفته، رو به خرافات جاهلیت می‏آورید؟] هر کس به عقب بازگردد، به خداوند زیانی نمی‏رساند و خداوند به زودی پاداش سپاسگزاران را می‏دهد. ».۳

آیه‏ای که فاطمه‏ی اطهر علیهاالسلام در کلامشان تلاوت نمودند، زمانی نازل شده بود که تعدادی از مسلمین در جنگ احد با سرپیچی از دستور رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و برای جمع‏آوری غنایم از محل استقرار خود خارج شد. ۴

خالدبن‏ولید با دویست سوار به مسلمین حمله کرد و پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله زخمی شد و مسلمین شکست خوردند.

فردی که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را زخمی کرده بود، فریاد زد که «من محمّد را کشتم». بدین ترتیب شایع شد که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله کشته شد، در این هنگام بعضی از مردم گفتند: اگر او پیامبر بود کشته نمی‏شد و بعضی دیگر گفتند: ما نیز می‏جنگیم تا به او ملحق شویم؛ آن‏گاه خداوند این آیه را نازل کرد.۵

فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز بعد از رحلت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آن‏گاه که شاهد نافرمانی مردم از حکم خدا و رسولش صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بود، با استشهاد به این آیه عواقب سوء رویگردانی مردم از دین الهی را متوجّه خود، آن‏ها دانسته و بر جاودانگی شریعت رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله تأکید نموده‏اند.

بانوی بزرگوار اسلام، با وجود آن‏که از فقدان پدر بسیار اندوهگین است، امّا با مشاهده سیر امّت اسلام به سوی جاهلیّت دوباره، بعد از مرگ پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله دیگر یک دختر مصیبت زده‏ی نالان نیست؛ بلکه به منظور احیای شریعتی که پدرش مأمور به ابلاغ آن بود، به پا می‏خیزد و در یک خطابه‏ی آتشین، جاودانگی اسلام را از زبان قرآن متذکّر می‏شود.

کلام خدا را با وجود آن‏که در آن به مرگ پدرش یعنی عزیزترین عزیزانش اشاره می‏شود، با نهایت صلابت می‏خواند؛ تا بر اندیشه آنان که مرگ پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، را به معنای از بین رفتن شریعت الهی می‏دانند، خط بطلان بکشد.

۳) سفارش به تقوای الهی

« و حَرَّم اللّهُ الشِّرْکَ اِخلاصاً لَهُ بالُربوبیّةِ : خداوند تحریم شرک را برای اخلاص در بندگی و ربوبیّت حقّ قرار داد.»

اکنون که چنین است :

«فاتَّقُوا اللّهَ حقّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ الّا وَ اَنْتم مُسلِمون : تقوای الهی پیشه کنید، آن‏چنانکه شایسته مقام اوست، از مخالفت فرمانش بپرهیزید و تلاش کنید که مسلمان از دنیا بروید»۶

« وَ اطیعوا اللّهَ فیما اَمَرَکُمْ بِهِ و نَهاکُم عَنْه فاِنَّه : خدا را در آنچه امر یا نهی فرموده اطاعت کنید [و راه علم و آگاهی را پیشه گیرید .»

چرا که:

«اِنَّما یَخشَی اللّهَ من عِبادِهِ العلماءُ : از میان بندگان خدا تنها عالمان و آگاهان از او می‏ترسند و احساس مسئولیّت می‏کنند».۷

صدّیقه طاهره علیهاالسلام در سخنان خود با تلاوت آیات قرآن، مردم را ترغیب نمودند که تقوای الهی را آن‏گونه که شایسته‏ی مقام ربوبی است، پیشه‏ی خود سازند، تا در حال مرگ نیز تسلیم محض الهی بوده و از هر گونه شرکت و توجّه به غیر خدا دور باشند.

کلّا بَل سَوَّلَتْ لَکُم اَنْفُسُکُمْ أَمْرَاً فَصَبْرٌ جَمیلٌ و اللّهُ المُسْتَعانُ علی ماتَصِفون : نه چنین است «هواهای نفسانی شما این کار را [در چشم شما] آراسته است. من صبر جمیل [و شکیبایی به‏دور از ناسپاسی] خواهم داشت و در برابر آنچه می‏گویید، از خداوند یاری می‏طلبم

۴) استعانت از خداوند متعال

صدیقه کبری علیهاالسلام ، ضمن آن‏که مدّعیان فدک را پیرو هوای نفس خود می‏دانستند، در مقابل سخنان نادرست و قضاوت باطل آن‏ها صبر می‏نمودند و از خداوند یاری می‏طلبیدند.

در بخش پایانی خطابه ایشان آمده است:

« کلّا بَل سَوَّلَتْ لَکُم اَنْفُسُکُمْ أَمْرَاً فَصَبْرٌ جَمیلٌ و اللّهُ المُسْتَعانُ علی ماتَصِفون : نه چنین است «هواهای نفسانی شما این کار را [در چشم شما]آراسته است. من صبر جمیل [و شکیبایی به‏دور از ناسپاسی]خواهم داشت و در برابر آنچه می‏گویید، از خداوند یاری می‏طلبم.» ۸

آیه مذکور همان سخن حضرت یعقوب علیه‏السلام خطاب به برادران حضرت یوسف علیه‏السلام است که می‏خواستند با صحنه‏سازی و دورغ پدر را فریب دهند. زهرای مرضیه علیهاالسلام نیز، با تلاوت این آیه، اعمال آن‏ها را با اعمال برادران یوسف تطبیق داده، بهترین مرتبه صبر ، یعنی صبر جمیل را پیشه‏ی خود ساخته و از خداوند در مقابل سخنان دروغ آن‏ها، استعانت می‏جویند. ۹

۵) درخواست نزول غذای بهشتی

صدّیقه طاهره علیهاالسلام گاه برای طلب حاجت خود از خداوند متعال، عین آیات قرآن را تلاوت می‏نمودند و این نکته، اهمّیّت دعاهای قرآنی را برای برآورده شدن حاجات روشن می‏سازد.

در یکی از روزهای سخت زندگی که گرسنگی بر خاندان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فشار آورده بود، حضرت فاطمه علیهاالسلام وضو گرفت و پس از خواندن دو رکعت نماز دست به دعا برداشت و عرض کرد:

یا الهی و سَیدی هذا محمّدٌ نبیّکَ و هذا علیّ ابنُ عمِّ نبیّک : خدایا! سرورا! این پیغمبر تو، محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله است و این علی علیه‏السلام ، پسر عموی پیغمبر توست «الهی اَنْزِلْ علینا مائِدَةً من السّماء : ای خدای من! از آسمان برای ما مائده‏ای بفرست»۱۰

کما اَنْزَلْتَها علی بنی‏اسرائیل أکَلُوا مِنها وَ کَفروا بِها، اللّهم أنْزِلْها علَینا فاِنّا بِها مؤمنونَ : چنان‏که بر بنی‏اسرائیل فرستادی و آنان از آن غذا خوردند و ناسپاسی کردند. ای پروردگار من! آن مائده را بر ما فرو فرست که به آن مؤمنانیم.۱۱

ناگهان ظرفی از غذا و طعام بهشتی نازل شد که بوی آن منزل علی علیه‏السلام را معطر ساخت. وقتی رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به خانه دخت گرامی‏اش وارد شدند، حضرت زهرا علیهاالسلام آن مائده‏ی آسمانی را نزد پدر آورد.

پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: «دخترم این را از کجا آورده‏ای؟» فاطمه زهرا علیهاالسلام پاسخ داد: «هوَ من عندِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ یَرْزُقُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِسابٍ : این از سوی خداست. خداوند هر کس را بخواهد، بی‏حساب، روزی می‏دهد». ۱۲

آنگاه پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شکر خدا را به‏جا آورد و فرمود: «شکر می‏کنم خدایی را که تو را شبیه مریم بانوی زنان بنی‏اسرائیل قرار داد....» ۱۳

و این نمونه‏ای از کرامات آن بانوی بزرگوار علیهاالسلام است.

● نتیجه‏گیری

دخت گرامی رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، نه فقط در خطابه‏ها، بلکه در ادعیه و مواعظ خود نیز، آیات قرآن را تلاوت نموده‏اند. بنابراین، آن بزرگوار حافظ قرآن بودند و بر معارف قرآن تسلّط کامل داشتند. در بخشی از دعای ایشان آمده است:

.... اَلْحمدللّه الّذی لَمْ یجْعَلْنی جاحدةً لِشَیْ‏ءٍ مِن کتابِهِ و لا متحیّرةً فی شی‏ءٍ من اَمْره...۱۴؛ ... حمد خدا را که مرا انکار کننده‏ی چیزی در کتابش و سرگردان در چیزی از کار آن نگردانیده است....

پی‏نوشت‏ها :

۱ . سوره توبه، آیه ۱۲۸.

۲ . احقاق الحق، شوشتری، ج۱۰، ص۳۰۴؛ شرح نهج‏البلاغه، ابن ابی‏الحدید، ج۱۶، ص۲۱۱؛ من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۳، ص۳۷۸؛ بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۵۸ .

۳ . سوره آل عمران، آیه ۱۴۴.

۴ . من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق، ج۳، ص۳۷۸؛ بحارالانوار، ج۴۳، ص ۱۵۸؛ الاحتجاج، طبرسی، ج۱، ص۹۸.

۵ . ر.ک. تبیان، شیخ طوسی، ج۳، ص۶.

۶ . سوره آل عمران، آیه ۱۰۲، در قرآن «اتقوااللّه» آمده است.

۷ . سوره فاطر، آیه ۲۸.

۸ . سوره یوسف، آیه ۱۸، در قرآن آمده است «.... قال بل سؤلت لکم....»

۹ . شرح نهج‏البلاغه، ابن‏ابی‏الحدید، ج۱۶، ص ۲۱۱؛ من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۳، ص ۳۷۸؛ بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۵۸ .

۱۰ . سوره مائده، آیه ۱۴۴.

۱۱ . بحارالانوار، ج۳۵، ص۲۵۱؛ احقاق الحق، شوشتری، ج۱۰، ص ۳۲۲. روایت مذکور در اغلب تفاسیر ذیل آیه‏ی مذکور آمده است.

۱۲ . سوره آل عمران، آیه ۳۷.

۱۳ . الدرالمنثور، سیوطی، ج۲، ص۲۰؛ بحارالانوار، ج۴۳، ص ۲۷ و ۲۹.

۱۴ . فلاح‏السائل، سیدبن‏طاووس، ص ۱۷۳.