نقش قربانی در تقرب متقین

بی گمان تقوای الهی در راستای خدایی گونه شدن, دست یابی به مقام خلافت الهی و تقرب جویی, از مهم ترین اهداف آفرینش انسان و فلسفه فرستاده شدن پیامبران و فرود کتب آسمانی است

بی گمان تقوای الهی در راستای خدایی گونه شدن، دست یابی به مقام خلافت الهی و تقرب جویی، از مهم ترین اهداف آفرینش انسان و فلسفه فرستاده شدن پیامبران و فرود کتب آسمانی است. به این معنا که هر یک از این ها را باید در طول یک دیگر دید؛ زیرا نسان بی تقوای الهی نمی تواند بر فطرت سالم الهی باقی بماند و در مسیر شدن های کمالی گام بردارد. بنابراین نیازمند آن است که برای حفظ فطرت سالم، خود را از پلشتی ها مصون دارد تا بتواند ظرفیت های سرشته در ذات خویش را با آموزه های پیامبر درونی (عقل) و بیرونی (وحی) به کمال رساند و فعلیت بخشد و این گونه متاله شده و فراتر از رنگ خدایی گرفتن، قرار گیرد و در نقش خلیفه الهی درآید و در نهایت در قرب الهی وارد شود که معنای دیگر فنای در ذات الهی و لقاء الله می باشد.

قرآن، عوامل چندی را به عنوان، عامل تقوا و تقرب برمی شمارد که از آن جمله می توان به روزه و حج اشاره کرد. در این میان عمل قربانی که در ظاهر به معنای کشتن حیوانی حلال گوشت از چارپایان می باشد، یکی از مهم ترین عوامل تقرب جویی است که متقین می توانند از راه آن به کمالاتی بسیار شگفت دست یابند و فنا و لقای الهی را تجربه کنند.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا نقش تقربی قربانی کردن حاجیان در حج را بر اساس آموزه های قرآنی تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● جایگاه تقوا در حج

تقوا اساس هر عمل عبادی است. بر این اساس حج که یکی از مهم ترین اعمال عبادی در آموزه های اسلامی است، بر مدار و محور تقوا می چرخد. خداوند در آیات ۱۹۶ و ۲۰۳ سوره بقره بر لزوم تقوا در انجام مناسک و مراسم حج تاکید می کند و در آیه ۱۹۷ همین سوره رعایت تقوا را بهترین توشه معنوی برای حاجیان برمی شمارد. جالب این که در آیه ۲۰۳ کوچ کردن از منی در روزهای دوازدهم و سیزدهم را مشروط به رعایت تقوا می کند تا این گونه تبیین کند که هر عمل عبادی باید براساس تقوای الهی و دست یابی به آن باشد.

آیه ۲ و ۹۶ سوره مائده نیز در رعایت تقوا در حال احرام تاکید می کند و با اشاره به برخی اعمال و رفتار آدمی چون صید در حرم، آن را مخالف تقوا معرفی می کند و از آن برحذر می دارد.

در حقیقت قرآن حج و مناسب و مراسم آن را کارگاه عملی برای دست یابی مومنان و تقوا معرفی می کند و یا آن را عاملی برای دست یابی به مرتبه هایی بالاتر تقوای الهی برمی شمارد؛ زیرا تقوا دارای درجات و مراتب و مراحل مختلفی است که دست یابی به مرحله و مرتبه ای، این امکان را فراهم می آورد تا شخص بتواند به پله و مرحله بالاتر تقوا و آثار آن دست یابد. (مائده آیه ۹۳ و انعام آیه ۶۹)

خداوند در آیاتی چون آیه ۱۰۲ سوره آل عمران از مومنان می خواهد تا تقوای کامل و شایسته را به دست آورند. مومنان خالص نیز که در مقام عالی قرار دارند از خداوند درخواست دارند تا شرایطی فراهم آید که بتوانند به اوج مرتبه تقوا پیشگی برسند (فرقان، آیات ۶۳ و ۷۴)

سفارش خداوند به انسان ها برای رعایت تقوا به اندازه توانشان (تغابن آیه ۱۶) نشان می دهد که این مسئله تا چه اندازه در پیشگاه خداوند محبوب است. بنابراین لازم است انسان ها تا اندازه توان خویش بکوشند تا مراتب عالی تقوا را کسب کنند.

به هر حال تقوا در عبادت سیاسی و اجتماعی حج از جایگاه بسیار برتر و ویژه ای برخوردار است و ابزار مهم دست یابی انسان به تقرب و دیگر مراتب و اهداف انسانی آفرینش بشمار می رود.

● تقوا عامل تقرب

چنان که بیان شد تقوا یکی از عوامل تقرب است که آیاتی چون ۱۵ سوره آل عمران، ۲۷ و ۳۵ سوره مائده و ۱۳ سوره حجرات و ۵۴ و ۵۵ سوره قمر به آن اشاره می کند. بنابراین هر کس که بخواهد به خداوند تقرب جوید می بایست از تقوا به عنوان یک عامل مهم بهره گیرد.

براین اساس، انسان باید هر کاری را که موجب می شود تقوای الهی از میان برود، کنار گذارد که از آن جمله پیروی از شیطان و هواهای نفسانی است که مهم ترین عوامل بازدارنده از تقوا و تقرب به شمار می آید (اعراف آیات ۱۷۵و ۱۷۶)

● قربانی در حج، عامل تقرب متقین

اصولا مناسک و مراسم حج مجموعه ای از نمادهای دینی است که به شکل محسوس و عینی مفاهیم بلند را تجسم و تمثل می بخشد. به این معنا که هر یک از اعمال و مناسک و آیین های حج، نمادی از یک مفهوم و معنای عقلانی، معنوی، آسمانی وغیرمادی است. چنان که خانه خدا و کعبه، نمادی از توحید و یکتاپرستی است، دیگر مقامات و آیین های آن نیز این گونه است. حاجیان در این دوره تمرینی کارهایی را انجام می دهند که اگر از ظاهر و پوسته، آن عبور کنند، می توانند معانی و مفاهیم بلندی را ادراک کنند که آنان را به مقام بصیرت می رساند. در این صورت است که می توانند درک درستی از حقایق دنیا و مظاهر آن داشته باشند و هرگز در دام محسوسات و ظاهر دنیا نمانند و مانند غربیان، مظاهر دنیا و اشیای آن را پدیده صرف نیابند بلکه به آن ها به عنوان یک آیه و نشانه و آفریده نگاه کنند و در حقیقت آن ها بنگرند.

به عبارت دیگر در حج حاجیان می آموزند که چگونه به ظاهر مراسم و آیین ها و نمادها توجه نکنند و با عبور از ظاهر، حقیقت آن ها را دریابند تا پس از بازگشت نسبت به هر رخداد و آیه ای از آیات خداوند این گونه واکنش مثبت نشان دهند و حقایق هستی را دریابند و مسیر خود را مشخص کنند و سیر صعودی و کمالی داشته باشند.

قربانی در حج نیز یکی از نمادها و آیین های نمادین است که حاجی باید با بصیرت یابی، از ظاهر و پوسته آن عبور کند و حقیقت آن را که تقرب است درک و فهم نماید. حاجی هنگامی که چارپایی را می کشد، به قصد و نیت قربانی و تقرب، آن را می کشد و حتی آن را به نام قربانی می شناسد. به این معنا که هدف از کشتن را تقرب دانسته و آن را عامل قربان و تقرب خویش می شمارد.

خداوند در داستان هابیل و قابیل به قربانی کردن آنان اشاره می کند. این دو برادر با بخشش بهترین محصول و درآمد خویش می کوشیدند تا هدف از هر کاری را تقرب به خدا معنا کنند، لذا برای تقرب جستن از چیزهایی که در اختیار داشتند به قربانگاه می برند.

در آیه ۲۷ سوره مائده که به این داستان پرداخته این معنا مورد تاکید قرار گرفته است که شرط تقرب جویی با هر هدیه و بخشش و قربانی، تنها تقوا می باشد و تقرب زمانی تحقق می یابد و قربانی مفهوم واقعی پیدا می کند که شخص آن را به قصد تقوای الهی، پیشکش کرده باشد. از این رو می فرماید که قربانی تنها از اهل تقوا پذیرفته می شود. در ادامه همین سوره یعنی در آیه ۳۵ تقوای الهی را با جست وجو در وسایلی برمی شمارد که در اختیار بشر است. به این معنا که انسان ها می توانند با بهره گیری از وسایلی، تقوای الهی را به دست آورند.

خداوند در آیه ۲۷ سوره مائده و آیه ۳۷ سوره حج بیان می کند که هدف از حرکت نمادین قربانی کردن و کشتن حیوانات، دست یابی به تقرب از طریق تقوای الهی است. از این رو می فرماید: لن ینال لحومها و لا دماوها و لکن یناله التقوی منکم؛ هرگز گوشت قربانی و خونشان به خدا نمی رسد بلکه آن چه به او می رسد تقوای شماست که این گونه به نمایش می گذارید. بنابراین اگر حاجی با قربانی خویش قصد تقرب نکند و تقوای الهی در عمل نداشته باشد، هرگز از وی قبول نمی شود چنان که از قابیل به سبب بی تقوایی پذیرفته نشد.

بر این اساس شخصی که تقوای الهی ندارد، اگر قربانی به درگاه خداوند ببرد هیچ تقربی با این عمل خویش به دست نمی آورد، زیرا مرتبه نازله تقوا را نداشته است تا با این تقرب به مرتبه بالاتر تقوا و تقرب دست یابد و گام دیگر با این عمل خویش به سوی کمال و متاله شدن بردارد.

کسی که تحت کنترل هواهای نفسانی درونی و وسوسه های شیطانی بیرونی است، در جایگاهی نیست که بتواند عملی تقوایی داشته باشد، بنابراین هرآن چه می کند تنها شکل عبادت است و از روح عبادت در آن خبری نیست؛ چنان که اگر حاجی در طواف کعبه، ولی و امام زمان خویش را نبیند و بر مدار او طواف عشق نکند، تنها شکل طواف را انجام داده است و از تمام حج و اکمال آن برای او خبری نیست؛ بنابراین عمل ناقص انجام داده است که تاثیری ندارد، همانند کسی که ترکیبی از معجون ساخته ولی به تمام نسخه عمل نکرده و آن را ناقص پیچیده باشد که تاثیری در درمان و شفای جسم ندارد.

قربانی بی تقوا مانند عمل عبادی بی ولایت است که هیچ تاثیری در زندگی دنیوی و اخروی انسان نخواهد داشت. از این رو گفته اند که نماز بی ولایت نماز بی وضو است و حج بی امام و لقای او، حج ناقص و ناتمام است.

● نماز، قربانی متقیان

بی گمان هر اهل تقوائی را چنان استطاعت مالی وجسمی نیست تا به حج رود و قربانی به قصد تقرب الی لله به جا آورد. با این همه از آن جایی که خداوند بر همه بندگان خویش رحیم و مهربان است، راه های دست یابی به تقرب را افزایش داده است که یکی از آن ها نماز است. در روایات معتبر آمده است: الصلاه قربان کل تقی، نماز ابزار و وسیله تقرب جویی هر اهل تقوایی است.

بنابراین اگر کسی بخواهد قربانی داشته باشد و به خداوند تقرب جوید از ابزار نماز بهره گیرد که شرط اساسی آن نیز تقواست.

باشد با تقوا و درک درست حج و اهداف آن به زیارت خانه خدا و مناسک آن نائل شویم و سربلند از آن کارگاه آدم سازی و متاله شدن بازگردیم.

علی اصغر مرادخانی